ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΥ ΤΟΜΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ - ΚΛΙΝΙΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΤΩΝ ΕΞΑΡΤΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ Διπλωματική Εργασία με θέμα: «Κοινωνικοί συνεταιρισμοί περιορισμένης ευθύνης, ένα συνεταιριστικό πείραμα 1 σε εξέλιξη. Το παράδειγμα του ΚΟΙ.Σ.Π.Ε. Δυτικής Θεσσαλονίκης» ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ (ΑΕΜ 401) ΕΠΟΠΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΜΠΑΪΡΑΚΤΑΡΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010 1 Η λέξη πείραμα χρησιμοποιείται εδώ με κριτική διάθεση μια που ολόκληρη η σειρά των παραγόντων που θα μπορούσαν να καθορίσουν την έκβαση του δεν υπόκειται σε συγκεκριμένη λογική και φιλοσοφία. Παρ όλα αυτά η πορεία των ΚΟΙ.Σ.Π.Ε. βρίσκεται σε κρίσιμο σημείο, η μελλοντική τους εξέλιξη θα καθοριστεί από την συνειδητή ανάληψη ευθύνης όλων όσων εμπλέκονται. 1

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α: 5 1. H εργασία ως δικαίωμα 5 1.1. Η θεραπευτική διάσταση της αμειβόμενης εργασίας 6 1.2. Ο κοινωνικός ρόλος της αμειβόμενης εργασίας σε άτομα με ψυχοκοινωνικά προβλήματα 2. Περί κοινωνικής οικονομίας 9 2.1.Συνεταιριστικότητα, είδος σε ανεπάρκεια 13 2.2. Το συνεταιριστικό κίνημα στον Ελλαδικό χώρο 17 3. Μεθοδολογία 21 3.1. Ερευνητικό Επίκεντρο 21 3.2. Ερευνητικές Μέθοδοι 22 3.3. Πλαίσιο Ερευνητικού Σχεδίου 23 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β: Το χρονικό της ίδρυσης των Σ.ΘΕ.Μ. Παρουσίαση των 26 παραγωγικών μονάδων 1. Ιστορικό και Πολιτικό Πλαίσιο 26 1.1. Το ξεκίνημα και η δεκαετία 1988-1998 26 1.2.Η δεκαετία 1999-2009 29 1.3.Σ.ΘΕ.Μ. Θεσσαλονίκης: Ιστορική αναδρομή 31 1.4 Εργασία στις Σ.ΘΕ.Μ. 33 2. Υποστηρικτική Ομάδα Τα εργαστήρια ένα προς ένα 34 2.1.Καλλιτεχνικό Εργαστήριο «Έκφραση» 37 2.2.Κηροποιείο «'Aγιος Αντώνιος» 40 2.3. Ξυλουργείο «Μεταμόρφωση» 43 2.4. Ραφείο «Ουράνιο Τόξο» 45 2.5. Κυλικείο «Φάρος» 47 2.6. Συνεργείο καθαρισμού «Λαμπίκο» 49 2.7. Αγροτικές καλλιέργειες Οινοποιείο «Ληνός» 52 2.8. Ταβέρνα «Κιβωτός» 55 2.9. Ταβέρνα «Ληνός» 57 2

2.10. Καφέ Αναψυκτήριο Εκθεσιακός Χώρος «Απόγειο» 58 3. ΚΟΙ.Σ.Π.Ε. Δυτικού τομέα ψυχικής υγείας Νομού Θεσσαλονίκης 65 4. Σ.ΘΕ.Μ.-ΚΟΙ.Σ.Π.Ε. με αριθμούς 66 5. Η αποτίμηση του Ν. 2716/99 72 6. Ο λόγος των εργαζομένων στον ΚΟΙ.Σ.Π.Ε. Δυτικής Θεσσαλονίκης 76 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ: Οι εμπειρίες των εργαζομένων - Συμπεράσματα 78 1. Συνεντεύξεις με 8 Εργαζομένους - Ασθενείς του Κοι.Σ.Π.Ε. Δυτικής 78 Θεσσαλονίκης 1.1. Διαμονή 78 1.2. Τα οικονομικά 79 1.3. Το σημαντικό Πρόβλημα 80 1.4. Η καθήλωση 81 1.5. Η ζωή πριν το Ψυχιατρείο 81 1.6. Οι παρενέργειες 84 1.7. Η συνεταιριστικότητα 85 1.8. Η Γειτονιά 87 2. Αξιολόγηση και Συμπεράσματα από τις Συνεντεύξεις 90 3. Οικονομική Κρίση και Ψυχική υγεία 92 Επίλογος 94 Συμπέρασμα 97 Βιβλιογραφία 98 Παράρτημα 101 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η διαπραγμάτευση του ζητήματος της επαγγελματικής αποκατάστασης ανθρώπων με ψυχιατρική εμπειρία, απαιτεί εξ ορισμού διεπιστημονική προσέγγιση. Νομικοί, οικονομολόγοι, πολιτικοί επιστήμονες, ειδικοί της ψυχικής υγείας και πολλοί ακόμη προσπαθούν να βρουν ένα «κοινό τόπο» συνάντησης ώστε να ξεπεραστεί ο μονόλογος των ειδικών και να προκύψει μία συζήτηση που θα προτάσσει τον πάσχοντα και τις ανάγκες του. Από ένα τέτοιο διάλογο δεν μπορεί να είναι απόντες οι ίδιοι οι άνθρωποι με ψυχιατρική εμπειρία. Φιλοδοξία αυτής της εργασίας είναι να αναδείξει τον λόγο αυτών των ανθρώπων. Η εργασία αποτελείται από τρία κεφάλαια. Στο πρώτο γίνεται θεωρητική παρουσίαση του ρόλου της αμειβόμενης εργασίας στις σύγχρονες κοινωνίες ιδιαίτερα στην εξέλιξη και διαχείριση των προβλημάτων ψυχικής υγείας του πληθυσμού. Επίσης, αποσαφηνίζονται οι όροι της «κοινωνικής οικονομίας» και της «συνεταιριστικής κουλτούρας» στον Ελλαδικό χώρο, έτσι ώστε να λάβουν τη θέση που τους αξίζει. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται παρουσίαση των Συνεταιριστικών Θεραπευτικών Μονάδων (εφεξής Σ.ΘΕ.Μ.) του ψυχιατρικού νοσοκομείου Θεσσαλονίκης, με αναφορά στο ιστορικό πλαίσιο της δημιουργίας και μετεξέλιξής τους σε Κοινωνικούς Συνεταιρισμούς Περιορισμένης Ευθύνης (εφεξής ΚΟΙ.Σ.Π.Ε.) Δυτικής Θεσσαλονίκης. Στο τρίτο κεφάλαιο τον λόγο παίρνουν οι ίδιοι οι εργαζόμενοι σήμερα στον ΚΟΙ.Σ.Π.Ε., δηλώνοντας τις εμπειρίες τους, τις προσδοκίες αλλά και τις διαψεύσεις τους στην πολυετή πορεία τις εμπλοκής τους με το σύστημα υγείας, τις Σ.ΘΕ.Μ. και τον ΚΟΙ.Σ.Π.Ε. Επίσης, κατατίθενται τα συμπεράσματα από τις συνεντεύξεις με 8 εργαζόμενους ασθενείς στον ΚΟΙ.Σ.Π.Ε. Δυτικής Θεσσαλονίκης. Στο παράρτημα της εργασίας υπάρχουν κείμενα που έχουν άμεση σχέση με τις πολλαπλές παραμέτρους του υπό διαπραγμάτευση θέματος. Ευχαριστώ τον Κώστα Μπαϊρακτάρη, αναπληρωτή καθηγητή του τμήματος ψυχολογίας της φιλοσοφικής σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκής για τη βοήθειά του στην οργάνωση και διαχείριση του τόσο ετερόκλητου υλικού και την φίλη Ειρήνη για το σκίτσο του εξωφύλλου. Θεσσαλονίκη 2010, Γ. Στεφανάκης. 4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α 1. ΕΡΓΑΣΙΑ ΩΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑ Τα σχετικά με την εργασία άρθρα του συντάγματος δεν εφαρμόζονται στη χώρα μας όπως και σε ολόκληρο το δυτικό (καπιταλιστικό) κόσμο: το δικαίωμα της εργασίας ασκείται μέσα σ' ένα πλέγμα σχέσεων παραγωγής στο οποίο κυριαρχεί η συσσώρευση πλούτου, η ελαχιστοποίηση του κόστους και ο άκρατος ανταγωνισμός. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο, το δικαίωμα της εργασίας, αλλά και η εργασία η ίδια χάνει κάθε κοινωνική και ουσιαστική παράμετρο, παύει να είναι μέσον και γίνεται αυτοσκοπός. Το άτομο χρειάζεται να επιστρατεύσει όλες του τις δυνάμεις για να μπορέσει ν' αντισταθεί με επιτυχία σ' αυτόν το αλλοτριωτικό ρόλο της εργασίας. Όταν μιλάμε βέβαια για τον ψυχιατρικό πληθυσμό θα πρέπει να είμαστε σαφείς: εννοούμε την αμειβόμενη εργασία σε αντιδιαστολή με την λεγόμενη μαύρη εργασία που είναι μια θλιβερή πραγματικότητα των ψυχιατρικών ιδρυμάτων. Έχει υποστηριχθεί πως οι ασθενείς στα ψυχιατρεία είναι σκληρά εργαζόμενοι άνθρωποι που κατά κανόνα κάνουν τις πιο βρώμικες δουλειές μέσα στις κλινικές, δουλειές που είναι υποχρέωση του προσωπικού για τις οποίες και πληρώνεται, με αντάλλαγμα ένα τσιγάρο ή απλά την εύνοια του "νοσοκόμου" που για τον ασθενή προσωποποιεί την εξουσία. Ιστορικά επίσης είναι γνωστό πως υπήρξαν περίοδοι που οι ψυχιατρικοί ασθενείς, όπως και τα παιδιά, χρησιμοποιήθηκαν σαν φθηνά εργατικά χέρια όταν το καπιταλιστικό σύστημα χρειάζονταν κάτι τέτοιο, για να αφεθούν αργότερα σε περιόδους οικονομικής ύφεσης στα αζήτητα της κοινωνίας. Το δικαίωμα της εργασίας λοιπόν αποτελεί κενό γράμμα για μεγάλες ομάδες πληθυσμού, που γίνονται ολοένα και μεγαλύτερες, ωθώντας τες στο περιθώριο και κάνοντας τις κοινωνικές ανισότητες πραγματικά χαώδεις. Παράλληλα απλά και μόνο η διάγνωση, με όποιο τρόπο και να γίνεται, αυτόματα καθιστά το άτομο, «άτομο μειωμένων προσδοκιών» τόσο στο εργασιακό όσο και στο κοινωνικό πλαίσιο. Αυτή η αίσθηση της μειονεξίας βρίσκει πρόσφορο έδαφος στους ίδιους τους ψυχιατρικούς ασθενείς αλλά και στον κοινωνικό τους περίγυρο και στον επαγγελματικό τους χώρο. Το κοινωνικό στερεότυπο της ανικανότητας για εργασία και της επικινδυνότητας της ψυχασθένειας αποτελεί το σοβαρότερο εμπόδιο για να θεωρηθεί η εργασία ανθρώπινο δικαίωμα και να της αποδοθεί ο κοινωνικός της ρόλος. Από την άλλη ο χώρος των κοινωνικών 5

υπηρεσιών (επιδόματα πρόνοιας, δωρεάν φάρμακα κλπ) του οποίου γίνονται χρήστες πολλοί άνθρωποι με προβλήματα ψυχικής υγείας λειτουργεί με τρόπο ανελαστικό και αποτρεπτικό σε κάθε προσπάθεια κοινωνικής επανένταξης μέσω της εργασίας. 1.1. Η ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑΜΕΙΒΟΜΕΝΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Πολλοί διεθνείς οργανισμοί που ασχολούνται με την ψυχική υγεία προειδοποιούν σήμερα για μια αναμενόμενη αύξηση στα ποσοστά του πληθυσμού που θα υποφέρει από ψυχικά νοσήματα μέσα στα επόμενα χρόνια. (Ανεργία και ψυχική υγεία. άρθρο Γρηγόρη Ποταμιάνου) 2 Η μετατόπιση μεγάλων ομάδων ανθρώπων στην περιοχή της εργασιακής επισφάλειας, σαν αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης, θεωρείται ισχυρός νοσογόνος παράγοντας που έρχεται να προστεθεί στις έτσι κι' αλλιώς ψυχοπιεστικές συνθήκες των σύγχρονων κοινωνιών. Η πρόληψη στον τομέα της ψυχικής υγείας του πληθυσμού συνδέεται απ' ευθείας με δικαιότερη ανακατανομή του παραγόμενου πλούτου, μείωση των τεράστιων κοινωνικών ανισοτήτων και με μια προσέγγιση του τρόπου παραγωγήςανάπτυξης προσανατολισμένη στις ανθρώπινες ανάγκες. Τι συμβαίνει όμως με τα άτομα που έχουν ήδη εκδηλώσει προβλήματα ψυχικής υγείας; Ποιες πολιτικές σχεδιάζονται και υλοποιούνται σήμερα τόσο στην Ευρώπη όσο και στις ΗΠΑ, όπως επίσης και στην Ελλάδα και που κατατείνουν; Η οργάνωση ενός ολοκληρωμένου πλαισίου ψυχιατρικών υπηρεσιών που στοχεύει στην μείωση των συνεπειών της ψυχικής αρρώστιας ή στην επανένταξηαποκατάσταση του πάσχοντος είναι μια διαδικασία που εμπλέκει αναγκαστικά πολιτικές- οικονομικές επιλογές με επιστημονικές προσεγγίσεις. Ο τομέας της αμειβόμενης εργασίας δεν μπορεί να είναι ο "φτωχός συγγενής" των μέτρων αποκατάστασης του ψυχικά ασθενούς. H επανένταξη του ψυχικά πάσχοντος δεν μπορεί να ολοκληρωθεί, όσοι ανθρώπινοι και υλικοί πόροι και να διατίθενται, η εργασιακή-επαγγελματική ταυτότητα είναι κομμάτι αναπόσπαστο για κάθε προσωπικότητα, δίχως αυτό κάθε προσπάθεια επανασύστασης του κατακερματισμένου από την ψυχική αρρώστια ατόμου είναι καταδικασμένη να αποτύχει. Σ' αυτό ακριβώς το σημείο η συνάντηση της 2 Καθηγητής Κλινικής Ψυχολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 05/02/2009 6

κλινικής επιστήμης με τα οικονομικό-πολιτικά κέντρα αποφάσεων είναι ιδιαίτερα δύσκολη. Η παραδοσιακή ψυχιατρική οχυρωμένη αποκλειστικά στη χρήση του φαρμάκου, η κλινική ψυχολογία εγκλωβισμένη σε ψυχοθεραπευτικές πρακτικές και η κεντρική οικονομική-πολιτική εξουσία να προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στο πολιτικό και το οικονομικό κόστος. Αυτή η μη συνάντηση έχει σαν συνέπεια την διόγκωση του προβλήματος αλλά και της οδύνης για τους ψυχικά πάσχοντες, είτε βρίσκονται στα ψυχιατρεία είτε στους ξενώνες είτε στα προστατευόμενα διαμερίσματα χωρίς καμία επαγγελματική προοπτική, τα αδιέξοδα μπροστά τους γίνονται ανυπέρβλητα. «Είναι αντιφατικό σε εποχή οικονομικών πιέσεων και ανερχόμενης ανεργίας να μιλάμε για επαγγελματική αποκατάσταση όταν μάλιστα γνωρίζουμε τους νόμους του ανταγωνισμού και της ελεύθερης αγοράς. Άλλη επίπτωση της κρίσης και της ανεργίας είναι οι αποδεδειγμένες συνέπειες που αυτές έχουν τόσο στις οικογενειακές σχέσεις, όσο και στη διαμόρφωση του ελεύθερου χρόνου. Βλέπουμε λοιπόν σε χώρες του εξωτερικού να αποτυχαίνει η προσπάθεια ένταξης ψυχασθενών στη αγορά εργασίας όπως επίσης να αποτυχαίνει κατά κανόνα η προσπάθεια δημιουργίας κινήτρων οικονομικής επιχορήγησης των εργοδοτών για θέσεις εργασίας για ανάπηρους (μέσα σ αυτούς είναι και οι ψυχικά πάσχοντες), μια εμπειρία που η αποτυχία της διαφαίνεται ήδη και στην Ελλάδα με τις επιχορηγήσεις του ΟΑΕΔ. Πιστεύω ότι το σύστημα των επιχορηγήσεων στο σύνολο του έχει αρνητικές επιπτώσεις στους ασθενείς (μια και βρίσκονται χωρίς εργασία μόλις πάψει η επιχορήγηση) και αποτελεί λαθεμένη αντιμετώπισηεύκολος δρόμος- για την επίλυση του τόσο σημαντικού και δύσκολου αυτού προβλήματος» (Μπαϊρακτάρης 1985) 3. Από το 1985 στην Ελλάδα, στα πλαίσια της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, έγιναν πολλές προσπάθειες για την επαγγελματική αποκατάσταση των ψυχικά πασχόντων, ιδιαίτερα των χρόνιων. Παρά την αποσπασματικότητα των ενεργειών, το ασύνδετο των προσπαθειών και τις ανακολουθίες των κεντρικών πολιτικών, υπάρχει η αίσθηση πως η καθημερινότητα όσων ασθενών εργάστηκαν στις επαγγελματικές δομές που λειτούργησαν βελτιώθηκε σημαντικά. Αυτό αφορά τόσο τις υποτροπές και τη διάρκεια τους, όσο και την κοινωνικοποίηση αλλά και την αυτονομία τους που προήλθε από την βελτίωση της οικονομική τους κατάστασης. 3 Περιοδικό «επειδή η διαφορά είναι δικαίωμα» Τεύχος 8-9 ΜΑΊΟΣ 1985 7

«Αν έρθει κανείς πιο κοντά σε εργαζόμενους που έχουν ψυχική ασθένεια θα διαπιστώσει ότι η εργασία παίζει ένα πρωταρχικό στηρικτικό ρόλο στη ζωή τους. Επενδύουν πολύ στην εργασία τους, με αποτέλεσμα να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί, συνεπείς, υπεύθυνοι και τυπικοί στις υποχρεώσεις τους. Μέσα από τη δουλειά τους νιώθουν χρήσιμοι και αυτό τους δίνει το κίνητρο να εργαστούν. Εμπόδιο στέκεται ο φόβος, η ανασφάλεια, η χαμηλή αυτοεκτίμηση που πολλοί ψυχικά ασθενείς νιώθουν μπροστά στην προοπτική της εργασίας. Σύμφωνα με το Ε.Π.Ι.Ψ.Υ., το να ζητά κανείς βοήθεια για να δουλέψει είναι σημάδι υγείας και όχι αδυναμίας.» 4 1.2. Ο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΑΜΕΙΒΟΜΕΝΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΕ ΑΤΟΜΑ ΜΕ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ Όσο αυτονόητο και να φαίνεται, ιδιαίτερα στην άμεση παρατήρηση, το προσδοκώμενο και σε βάθος χρόνου όφελος, από την προσφορά της αμειβόμενης εργασίας σε άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας, έρχεται μετά από επίπονη και συνεχή διαδικασία που απαιτεί σταθερό υποστηρικτικό πλαίσιο, συνεπή πολιτική εκ μέρους όσων έχουν την ευθύνη του κεντρικού σχεδιασμού και την ένταξη της εργασίας μέσα σε μια δέσμη δράσεων και ενεργειών που υπηρετεί τον τελικό στόχο. Η συνεργασία πολλών επαγγελματιών από διάφορα γνωστικά πεδία, η συνυπευθυνότητα στις αποφάσεις και η καλλιέργεια κλίματος ασφάλειας είναι στοιχεία που δεν φτάνει να υπάρχουν μόνο στον εργασιακό χώρο αλλά σ' ολόκληρο το εικοσιτετράωρο του ψυχικά πάσχοντος. Οι ενέργειες αυτές πολλές φορές στοχεύουν στην κοινότητα, η ενημέρωση, η ευαισθητοποίηση και η ενεργός συμμετοχή των κοινωνικών φορέων είναι σημαντικοί παράγοντες για την ανατροπή των στερεότυπων, σε σχέση με την ψυχική αρρώστια, για την τελική επιτυχία ή αποτυχία του εγχειρήματος. Παράλληλα η καθημερινότητα των επαγγελματιών ψυχικής υγείας πρέπει να διαπνέεται από αντί-ιδρυματική λογική, εδώ υπάρχει ο κίνδυνος οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας να οχυρωθούν πίσω από ρόλους και κεκτημένα καθώς και από φοβικά η άλλα σύνδρομα. Η προσπάθεια να διατηρήσει το επάγγελμά του, κατά συνέπεια και την οικονομική του αυτάρκεια, ο άνθρωπος που μπαίνει στην περιπέτεια της ψυχικής αρρώστιας είναι πολύ σημαντικός παράγοντας τόσο για τον ίδιο όσο 4 Η εργασία συντελεί στην ομαλή κοινωνική ενσωμάτωση του ψυχικά ασθενή 3/4/2007 health.in.gr.23/4/2007 23/4/2007 8

και για το άμεσο περιβάλλον του, η ενημέρωση και η ευαισθητοποίηση των εργοδοτών και συναδέλφων του θα πρέπει να γίνεται χωρίς καθυστέρηση. Τα πράγματα στον επαγγελματικό τομέα είναι περισσότερο σύνθετα όμως για όσους είναι ήδη αποκλεισμένοι από την αγορά εργασίας και που συνήθως έχουν πολλές επαναλαμβανόμενες εισαγωγές σε ψυχιατρικά ιδρύματα (περιστρεφόμενη πόρτα) ή μεγάλα διαστήματα εγκλεισμού στα ψυχιατρεία. Εδώ μαζί με τις χαμένες δεξιότητες, έχουν εγκατασταθεί η ιδρυματοποίηση και η παθητικότητα. Η δημιουργία επιχειρήσεων "εκ του μηδενός" σ' αυτή την περίπτωση μοιάζει μονόδρομος. Στα περισσότερα ψυχιατρεία της Ελλάδας τέτοιες επιχειρήσεις έχουν υπάρξει για μικρά η μεγαλύτερα διαστήματα. Πρόκειται για εμπειρίες χρήσιμες που έχουν καταγραφεί βιβλιογραφικά και που έχουν συμβάλει στην δημιουργία μιας δυναμικής είτε με την μορφή ομάδων αυτοβοήθειας 5, είτε ενώσεων ατόμων με ψυχιατρική εμπειρία και συγγενών τους, όπως επίσης και παραγωγικών συνεταιρισμών ή αστικών εταιριών που παρέχουν υπηρεσίες ή παράγουν προϊόντα. 2. ΠΕΡΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Ανάμεσα στο Κράτος και στην αγορά έχει αρχίσει να αναπτύσσεται σε πολλές προηγμένες αλλά και αναπτυσσόμενες οικονομίες ένας τρίτος τομέας, ο επονομαζόμενος τομέας της κοινωνικής οικονομίας. Στα μέσα του 19 ου αιώνα εμφανίζονται οι πρώτες οργανώσεις κοινωνικής οικονομίας στις αναπτυγμένες οικονομικά χώρες με την μορφή συνεταιριστικών επιχειρήσεων, αλληλοβοηθητικών φορέων, μη κερδοσκοπικών ενώσεων και συλλογικών επιχειρήσεων, οι οποίες λειτουργούσαν με τη νομική μορφή του συνεταιρισμού ή της αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρίας. Η αύξηση των ποσοστών της ανεργίας και της φτώχειας στην Ευρώπη είχε ως αποτέλεσμα μεταξύ άλλων και την εμφάνιση νέων μορφών κοινωνικών επιχειρήσεων καταπολέμησης του κοινωνικού αποκλεισμού και φορέων καινοτομιών, ως αντιστάθμισμα κάλυψης νέων αναγκών, ενόψει μάλιστα της αδυναμίας των κρατών να σχεδιάσουν αποτελεσματικές πολιτικές. Η παρατεταμένη κρίση του Κράτους Πρόνοιας επέτρεψε την άνοδο μιας νέας μορφής κοινωνικής οικονομίας επονομαζόμενη «οικονομία της αλληλεγγύης». Μιλάμε λοιπόν για μια μορφή κοινωνικής οικονομίας 5 Μπαϊρακτάρης, Κ. (1994). Ψυχική υγεία και Κοινωνική Παρέμβαση: Εμπειρίες, Συστήματα, Πολιτικές. Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις. Ενότητα: Αυτοβοήθεια Κοινωνικά Δίκτυα Κινήματα Υγείας 9

προσανατολιζόμενης στις πρωτοβουλίες εκείνες που αφορούν στην τοπική ανάπτυξη, στην επανενσωμάτωση μακροχρόνια ανέργων και στην καταπολέμηση του αποκλεισμού. Οι επιχειρήσεις κοινωνικής οικονομίας ή επιχειρήσεις της αλληλεγγύης, έχοντας ως χαρακτηριστικό την καινοτομία, επεκτάθηκαν σε νέα πεδία όπως σε υπηρεσίες γειτνίασης, αναδόμησης προβληματικών συνοικιών, βοήθειας ηλικιωμένων ατόμων και των ατόμων με ειδικές ανάγκες, επαγγελματικής ενσωμάτωσης ατόμων χαμηλού μορφωτικού επιπέδου καθώς και στο εμπόριο, την ηθική και αλληλέγγυα χρηματοδότηση, τη φιλική στο περιβάλλον διαχείριση αποβλήτων κα. Η κοινωνική οικονομία απέβλεπε περισσότερο στην πραγματοποίηση των στόχων της κοινωνικής πολιτικής ή της πολιτικής της απασχόλησης. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες η ιδιαιτερότητα ως προς τη διαχείρισή τους, οδήγησε στη δημιουργία της προσδοκίας μιας ανώτερης δυνατότητας από εκείνης του Κράτους όσον αφορά στην παροχή υπηρεσιών γενικού οφέλους με πιο αποτελεσματικό τρόπο. Αυτό το σημείο ξεχωρίζει άλλωστε και στην έκθεση της η Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή. Ποιος δηλαδή θα πρέπει να είναι ο ρόλος της κοινωνικής οικονομίας εφόσον επωφελείται των κρατικών επιχορηγήσεων. Ωστόσο, δεν έχει πραγματοποιηθεί ακόμη κάποια ποσοτική αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας και τούτο διότι ο τομέας της κοινωνικής οικονομίας δέχεται πολλαπλές εντάσεις και πιέσεις, τόσο εσωτερικές όσο και εξωτερικές. «Βαθιά ετερόκλητη, κινδυνεύει να περιθωριοποιηθεί, και να αποδυναμωθεί τόσο από τη δημόσια όσο και από την ιδιωτική οικονομία. Οι κοινωνικές επιχειρήσεις βρίσκονται σε μια συνεχή αναζήτηση της αναγνώρισης της προσφοράς τους από το Κράτος και από την κοινωνία στο σύνολό της 6». Θα πρέπει να αναγνωρίσουμε τη διφορούμενη έννοια της «κοινωνικής οικονομίας». Ο συνδυασμός των εννοιών αυτών το ίδιο ευρείς επιτρέπει στον καθένα να σχεδιάσει και να αναπτύξει την αντίληψή του για την κοινωνική οικονομία επιμένοντας άλλοτε στο κοινωνικό κομμάτι και άλλοτε στο οικονομικό. Παρόλο που οι όροι οι οποίοι υιοθετούνται ποικίλουν, είναι σίγουρο ότι αναφέρονται όλοι στην ύπαρξη ενός «τρίτου τομέα» μεταξύ του δημοσίου και του ιδιωτικού τομέα κερδοσκοπικού χαρακτήρα. 6 Bardos Fétronyi, Comprendre l économie sociale et solidaire, Chronique sociale, Lyon, Couleur Livres, Charleroi, 2004 10

Υπάρχουν δύο αλληλοσυμπληρωματικές προσεγγίσεις θεώρησης της κοινωνικής οικονομίας. Η πρώτη θεσμική προσέγγιση αφορά στην καταγραφή των τριών βασικών συνιστωσών της κοινωνικής οικονομίας : Συνεταιρισμοί Ασφαλιστικές επιχειρήσεις καθώς και ο κλάδος της κοινωνικό ιατρικής δραστηριότητας Διάφορες ενώσεις οικονομικής δραστηριότητας οι οποίες παράγουν αγαθά ή / και προσφέρουν υπηρεσίες στον πολιτιστικό, κοινωνικό και αθλητικό τομέα, αλλά επίσης και στον τομέα της εκπαίδευσης, της συνεργασίας, της ανάπτυξης κλπ. Στην πραγματικότητα, οι τρεις παραπάνω συνιστώσες δεν είναι καινούργιες. Στον προηγούμενο ακόμη αιώνα, οι ιδρυτές των συνεταιρισμών, των συλλογικών επικουρικών ταμείων καθώς και άλλων ενώσεων θεωρούσαν την κοινωνική οικονομία ως μια εναλλακτική λύση, ικανή να διορθώσει, να συμπληρώσει και να στηρίξει, όχι όμως να αντικαταστήσει το κυρίαρχο οικονομικό μοντέλο. Η δεύτερη προσέγγιση, περισσότερο «κανονιστική ή ηθική», αφορά στην υπογράμμιση εκείνων των χαρακτηριστικών κοινών άλλωστε στο σύνολο των οργανισμών της κοινωνικής οικονομίας τα οποία αναφέρονται τόσο σε επίπεδο δραστηριότητας όσο και στους τρόπους εσωτερικής οργάνωσης τους. «Η κοινωνική οικονομία περιλαμβάνει τις οικονομικές δραστηριότητες των επιχειρήσεων, κυρίως με τη μορφή συνεταιρισμών, ενώσεων και συντεχνιών, όπου το στοιχείο της ηθικής 7 υποδηλώνεται μέσω των παρακάτω αρχών και κανόνων λειτουργίας του 8»: βασικός στόχος είναι η παροχή υπηρεσιών στα μέλη τους ή στην κοινότητα και όχι στην αποκόμιση κέρδους (επανεπενδυόμενο άλλωστε στην επιχείρηση) αυτονομία στη διαχείριση δημοκρατικές και συμμετοχικές διαδικασίες λήψης αποφάσεων προτεραιότητα στο άτομο και την εργασία. 7 Τις ιστορικές και θεωρητικές βάσεις των παραπάνω τις αντλούμε από διαφορετικές πνευματικές και ιστορικές πηγές : από τους ουτοπιστές Saint Simon και Fourrier, τον Gide και όσους ασπάστηκαν τη θεωρία της συνεργασίας με σκοπό την επίλυση κοινωνικών προβλημάτων έως τους σοσιαλιστές Mauss και Jaurès 8 Conseil Wallon de l`economie Sociale, 1990 et Conseil Central de l`economie, 1990). 11

Τα προβλήματα 9 που αντιμετωπίζουν οι κοινωνικές επιχειρήσεις στη χώρα μας έχουν κυρίως νομοθετικό και χρηματοοικονομικό χαρακτήρα. Πιο συγκεκριμένα: α) Απουσία νομοθετικού πλαισίου τόσο για τον τρίτο τομέα όσο και για τις κοινωνικές επιχειρήσεις η οποία λειτουργεί ανασταλτικά στην οργάνωση και ανάπτυξη επιχειρηματικής δραστηριότητας καθώς και νέων μορφών κοινωνικής επιχειρηματικότητας όπως είναι η «Κοινωνική Επιχείρηση», ο «κοινωνικός συνεταιρισμός» κλπ, σχήματα τα οποία ήδη εμφανίζονται και λειτουργούν σε κράτη μέλη της ΕΕ. Μόνη εξαίρεση αποτελούν οι κοινωνικοί συνεταιρισμοί περιορισμένης ευθύνης του Ν. 2716/99. β) Απουσία νομοθετικού και χρηματοδοτικού πλαισίου για τις κοινωνικές επιχειρήσεις για εναλλακτικές πιστώσεις. Εμπειρικά έχει διαπιστωθεί στα κράτη μέλη της ΕΕ ότι οι κοινωνικές επιχειρήσεις αποκτούν ουσιαστική υπόσταση όταν συνοδεύονται από φιλόδοξα προγράμματα οικονομικής ενίσχυσης ή χρηματοδότησης. Η δυσκολία ανεύρεσης χρηματοδοτικών πόρων αποτελεί σημαντικότατο πρόβλημα για τις επιχειρήσεις κοινωνικής οικονομίας, οι οποίες για τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα αποτελούν επισφαλείς επιχειρήσεις και γι` αυτό δυσχεραίνεται η συμμετοχή τους στα προσφερόμενα χρηματοδοτικά προϊόντα. γ) Απουσία κατάρτισης για την υποστήριξη των κοινωνικών επιχειρήσεων. Η ανάπτυξη δραστηριοτήτων της κοινωνικής οικονομίας αναδεικνύει την ανάγκη για εξειδικευμένα αλλά συγχρόνως και ευαισθητοποιημένα στελέχη. Είναι προφανής λοιπόν η σπουδαιότητα της εκπαίδευσης ή ακόμη και ο αναπροσανατολισμός της για την ανάπτυξη της κοινωνικής οικονομίας, καθώς αποτελεί το κατάλληλο μέσο για την κατανόηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών και τη διάδοση των εννοιών και των πρακτικών εφαρμογών. δ) Ανεπαρκείς ρυθμίσεις στη διευκόλυνση της πρόσβασης στις κοινωνικές επιχειρήσεις των ατόμων που αντιμετωπίζουν δυσκολίες εισόδου στην αγορά εργασίας. Ένα βασικό χαρακτηριστικό της κοινωνικής οικονομίας θα έπρεπε να είναι η διευκόλυνση και ευνοϊκές ρυθμίσεις πρόσβασης στην αγορά εργασίας. Τούτο τις περισσότερες φορές δεν πετυχαίνεται λόγω έλλειψης 9 EQUAL Εθνικό Θεματικό Δίκτυο «Δραστηριότητες στον τομέα της Κοινωνικής Οικονομίας» που οργανώθηκε στο Ζάππειο στις 20/9/2005. 12

κουλτούρας, ευαισθητοποίησης και συνειδητοποίησης ακόμη και από επαγγελματίες του χώρου. Η θέση και ο ρόλος της κοινωνικής οικονομίας παραμένει διφορούμενος : είτε πρόκειται για ουσιαστική και αποτελεσματική κοινωνική πρόθεση η οποία επιτρέπει σε μια κοινωνία της αγοράς να αμβλύνει το βάρος της παγκοσμιοποίησης (ανεργία και αποκλεισμός), είτε επιλέγει να είναι το άλλοθι του νεοφιλελευθερισμού. Πάντως θα μπορούσε πραγματικά να αποτελέσει ένα αποτελεσματικό πρότυπο επιχειρηματικότητας το οποίο αντιλαμβάνεται διαφορετικά τις σχέσεις μεταξύ Οικονομίας και Κοινωνίας. Απομένει λοιπόν να διαλέξει στρατόπεδο και να αλλάξει το πλαίσιο λόγου της ώστε να αποτραπεί τόσο η περιθωριοποίησή της, όσο και η ταύτισή της με την νεοφιλελεύθερη αντίληψη για την οικονομία. Στο επόμενο κεφάλαιο γίνεται μια κριτική αποτίμηση όλων αυτών των νομικών πολιτικών κοινωνικών και ιδεολογικών πεπραγμένων που έγιναν και συνεχίζουν να γίνονται στο όνομα της «ψυχιατρικής μεταρρύθμισης». 2.1. ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ. ΕΙΔΟΣ ΣΕ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑ Ο συνεταιρισμός είναι φαινόμενο που γεννήθηκε στις συνθήκες του καπιταλιστικού συστήματος και εμφανίζεται με την ανάπτυξη των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής, ως μια μορφή οργάνωσης για την υπεράσπιση των οικονομικών συμφερόντων των εργαζομένων. Ο συνεταιρισμός της σύγχρονης μορφής αποτελεί μία μορφή συνεργασίας, είναι μια οργάνωση ατόμων που ελεύθερα και με τη θέλησή τους συντονίζουν τις προσπάθειές τους για να επιτύχουν ορισμένους σκοπούς. Αν και ο γενικός, ουσιώδης σκοπός του συνεταιρισμού είναι η βελτίωση της οικονομικής κατάστασης των μελών του σύμφωνα με δραστηριότητες που έχουν από το καταστατικό καθοριστεί, εν τούτοις ο συνεταιρισμός δεν έχει μόνον οικονομικούς σκοπούς, αλλά σαν κοινωνική οργάνωση που είναι, έχει πιο πλατύ περιεχόμενο από μια καθαρά οικονομική επιχείρηση. Τον όρο «συνεταιρισμό» πρώτος τον χρησιμοποίησε ο William Gordin το 1793, ενώ οι πρώτες προσπάθειες του συνεταιριστικού κινήματος αρχίζουν με τους Peter Plockoy και John Bellers τον 17ο αιώνα. 13

Με την ανάπτυξη της βιομηχανικής παραγωγής και την εντατικοποίηση της εκμετάλλευσης των εργαζομένων εμφανίζονται σταδιακά μερικοί προοδευτικοί διανοούμενοι που προτείνουν διάφορες μορφές κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης με σκοπό να αποφύγει η κοινωνία την εξαθλίωση των μελών της. Οι διανοούμενοι αυτοί πρότειναν την αντικατάσταση του καπιταλιστικού συστήματος με ένα σοσιαλιστικό και καλούσαν τους καπιταλιστές να πεισθούν για να γίνει αυτή η αλλαγή, μη κατανοώντας ότι οι κεφαλαιοκράτες ποτέ δεν θα συναινούσαν καλοπροαίρετα σε μια τέτοια αλλαγή. Για το λόγο αυτό ονομάστηκαν ουτοπιστές. Οι κυριότεροι εκπρόσωποί τους ήταν οι Saint Simon (1760-1825), Κάρολος Φουριέ (1772-1837), Etienne Cabet (1778-1856), Ρόμπερτ Όουεν (1771-1856) και Ουϊλιαμ Κίνγκ (1786-1865). Οι πρώτες απόπειρες για την εφαρμογή στην πράξη «συνεταιριστικών - σοσιαλιστικών κοινοτήτων» βασισμένων στις ιδέες των ουτοπιστών σοσιαλιστών δεν κατόρθωσαν να λειτουργήσουν αυτόνομες και να επεκταθούν με ειρηνικό τρόπο, ώστε το καπιταλιστικό σύστημα να εξελιχθεί σε σοσιαλιστικό. Οι προσπάθειες όμως αυτές δεν πήγαν χαμένες, αφού άφησαν πίσω τους μία πλούσια παρακαταθήκη ιδεών και εμπειριών που αργότερα θα παίξουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των σύγχρονων συνεταιριστικών ιδεών. Ο συνδυασμός ιδεολογικά επιθυμητού και πρακτικά βιώσιμου δεν μπόρεσε να εφαρμοσθεί στην πράξη μέχρι και το 1844 και την ίδρυση του καταναλωτικού συνεταιρισμού της πόλης Ροτσντέιλ στην Αγγλία με την επωνυμία «συνεταιρισμός των δίκαιων σκαπανέων της Ροτσντέιλ». Ο συνεταιρισμός αυτός αποτελεί ορόσημο για τη συνεταιριστική ιστορία, πρακτική και θεωρία. Μία προσπάθεια 28 ανθρώπων χωρίς πολιτική ταύτιση που αρνήθηκαν να καταφύγουν στη λύση της ελεημοσύνης ή της μετανάστευσης επιλέγοντας να δράσουν «από τα κάτω» για τη μείωση του κόστους ζωής τους μέσω της από κοινού προμήθειας των ειδών διατροφής οδήγησε στην ίδρυση του πρώτου συνεταιρισμού σύγχρονης μορφής. Νοίκιασαν λοιπόν με τις περιορισμένες οικονομικές τους δυνατότητες ένα μικρό κατάστημα, αγόρασαν μερικά βασικά τρόφιμα και άνοιξαν το κατάστημά τους που θα διατηρούσαν ανοιχτό εργαζόμενοι όλοι εκ περιτροπής κατά τον ελεύθερο χρόνο τους (παραμονές Χριστουγέννων του 1844). 14

Η οικονομική αυτοδυναμία (εξάρτηση της λειτουργίας του συνεταιρισμού από την οικονομική αποτελεσματικότητα του και όχι σε εξωγενείς παράγοντες), η συνεταιριστική αυτοδιαχείριση (διοίκηση των μελών) και η κοινωνικοποίηση (η περιουσία του συνεταιρισμού ανήκει σε όλα τα μέλη) που εισήγαγαν στη λειτουργία του οργανισμού τους τα μέλη του συνεταιρισμού, αποτελούν δομικά χαρακτηριστικά όλων των επιτυχημένων καταναλωτικών και όχι μόνο συνεταιρισμών που αναπτύχθηκαν αργότερα. Μόλις το 1995 στο παγκόσμιο συνέδριο της Διεθνούς Συνεταιριστικής Ένωσης υιοθετήθηκε ο παρακάτω διεθνώς αποδεκτός ορισμός του συνεταιρισμού. «Συνεταιρισμός είναι μια αυτόνομη ένωση προσώπων που συγκροτείται εθελοντικά για την αντιμετώπιση των κοινών οικονομικών, κοινωνικών και πολιτιστικών αναγκών και επιδιώξεων τους διαμέσου μιας συνιδιόκτητης και δημοκρατικά διοικούμενης επιχείρησης». Σύμφωνα με διακήρυξη στο ίδιο συνέδριο «οι συνεταιρισμοί στηρίζονται στις αξίες της αυτοβοήθειας, της αυτευθύνης, της δημοκρατίας, της ισότητας, της ισοτιμίας και της αλληλεγγύης. Τα μέλη των συνεταιρισμών στηρίζονται στις ηθικές αξίες της εντιμότητας, της διαφάνειας, της κοινωνικής υπευθυνότητας και της φροντίδας για τους άλλους». Οι συνεταιριστικές αρχές, που αποτελούν τις κατευθυντήριες γραμμές με τις οποίες οι συνεταιρισμοί θέτουν σε εφαρμογή τις αξίες τους, διατυπώθηκαν ως εξής: 1η Αρχή: Εθελοντική και ελεύθερη συμμετοχή. Οι συνεταιρισμοί είναι εθελοντικές οργανώσεις, ανοιχτές σε όλα τα πρόσωπα που μπορούν να χρησιμοποιήσουν τις υπηρεσίες τους και επιθυμούν να αποδεχθούν τις ευθύνες του μέλους, χωρίς διακρίσεις φύλου, κοινωνικού επιπέδου, φυλής, πολιτικών πεποιθήσεων ή θρησκείας. 2η Αρχή: Δημοκρατική διοίκηση εκ μέρους των μελών Οι συνεταιρισμοί είναι δημοκρατικές οργανώσεις διοικούμενες από τα μέλη τους, τα οποία συμμετέχουν ενεργά στη διαμόρφωση της πολιτικής τους και στη λήψη αποφάσεων. Άνδρες και γυναίκες που προσφέρουν υπηρεσίες ως αιρετοί εκπρόσωποι είναι υπόλογοι στα μέλη. Στους πρωτοβάθμιους συνεταιρισμούς τα μέλη έχουν ίσα δικαιώματα ψήφου (κάθε μέλος μία ψήφο) 15

και στους συνεταιρισμούς ανωτέρου βαθμού οργανώνονται επίσης με δημοκρατικό τρόπο. 3η Αρχή: Οικονομική συμμετοχή των μελών. Τα μέλη συμμετέχουν ισότιμα και διαχειρίζονται δημοκρατικά το κεφάλαιο του συνεταιρισμού. Ένα μέρος τουλάχιστον από το κεφάλαιο αυτό αποτελεί συνήθως την κοινή περιουσία του συνεταιρισμού. Τα μέλη συνήθως απολαμβάνουν περιορισμένη αποζημίωση ή καθόλου για το κεφάλαιο που καταθέτουν για να γίνουν μέλη. Τα μέλη διαθέτουν τα πλεονάσματα για οποιονδήποτε ή για όλους από τους ακόλουθους σκοπούς: α) Ανάπτυξη του συνεταιρισμού, ενδεχομένως με τη δημιουργία αποθεματικών, από τα οποία μέρος τουλάχιστον θα είναι αδιανέμητα, β) Απόδοση στα μέλη ανάλογα με τις συναλλαγές τους με τον συνεταιρισμό, και γ) Υποστήριξη άλλων δραστηριοτήτων που εγκρίνονται από τα μέλη. 4η Αρχή: Αυτονομία και ανεξαρτησία Οι συνεταιρισμοί είναι αυτόνομες οργανώσεις αυτοβοήθειας, διοικούμενες από τα μέλη τους. Εάν συνάπτουν συμφωνίες με άλλους φορείς, συμπεριλαμβανομένων των κυβερνήσεων, ή αντλούν κεφάλαια από εξωτερικές πηγές, είναι σ αυτό ελεύθεροι, ακολουθώντας κανόνες που διασφαλίζουν τη δημοκρατική διοίκηση από τα μέλη και διατηρούν τη συνεταιριστική αυτονομία. 5η Αρχή: Εκπαίδευση, πρακτική εξάσκηση και πληροφόρηση Οι συνεταιρισμοί παρέχουν εκπαίδευση και πρακτική εξάσκηση στα μέλη τους, στα αιρετά μέλη της διοίκησης, στα διευθυντικά στελέχη και στους υπαλλήλους, ώστε να μπορούν να συμβάλλουν αποτελεσματικά στην ανάπτυξη των συνεταιρισμών τους. Παρέχουν πληροφόρηση στο κοινό - ιδιαίτερα στους νέους και στους διαμορφωτές της κοινής γνώμης - σχετικά με τη φύση και τα οφέλη της συνεργασίας. 6η Αρχή: Συνεργασία μεταξύ συνεταιρισμών Οι συνεταιρισμοί υπηρετούν με τη μέγιστη αποτελεσματικότητα τα μέλη τους και ισχυροποιούν τη συνεταιριστική κίνηση όταν συνεργάζονται μεταξύ τους δια μέσου οργανώσεων τοπικού, εθνικού, περιφερειακού και διεθνούς επιπέδου. 16

7η Αρχή: Ενδιαφέρον για την κοινότητα Οι συνεταιρισμοί εργάζονται για τη βιώσιμη ανάπτυξη των κοινοτήτων τους με πολιτικές που εγκρίνονται από τα μέλη τους. Σε σύγκριση με τη διατύπωση των αρχών που είχε υιοθετηθεί στο συνέδριο της I.C.A. το 1966, στις αρχές που ισχύουν σήμερα έχει προστεθεί η αρχή για την αυτονομία και την ανεξαρτησία των συνεταιρισμών, μια αρχή που η πράξη απέδειξε ότι δεν ήταν τόσο αυτονόητη όσο είχε νομισθεί. Σε αρκετές περιπτώσεις παρατηρήθηκε ότι οι συνεταιρισμοί είχαν χρησιμοποιηθεί ως όργανα εφαρμογής πολιτικής χωρίς αυτό να αποτελεί επιλογή των μελών τους. Στις τωρινές αρχές έχει επίσης προστεθεί η αρχή για το ενδιαφέρον για την κοινότητα, ως διεύρυνση του ενδιαφέροντος των μελών να βελτιώσουν την οικονομική και κοινωνική τους θέση. Εξυπακούεται ότι οι αρχές αυτές δεν αποτελούν κάποιο είδος συνεταιριστικού δόγματος. Αποτελούν υποδεικνυόμενες κατευθύνσεις γενικής φύσεως, για να αποτελούν το πλαίσιο εντός του οποίου θα προσδιορίζονται οι λειτουργικές πρακτικές των συνεταιρισμών. 2.2. ΤΟ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ Το συνεταιριστικό κίνημα στον ελλαδικό χώρο εμφανίσθηκε και αναπτύχθηκε κυρίως ως αγροτικό λόγω της οικονομικής και κοινωνικής εξέλιξης του τόπου. Παρόλα αυτά ο πρώτος συνεταιρισμός ήταν καταναλωτικός με τίτλο «εταιρία εργατικού λαού, η αυτοβοήθεια». Ιδρύθηκε το 1870 στην Αθήνα και η γρήγορη του ανάπτυξη τα πρώτα δύο με τρία χρόνια ανακόπηκε και τελικά οδηγήθηκε σε διάλυση. Όπως είναι λογικό, μεταξύ των παραγόντων που επιδρούν στην ανάπτυξη του συνεταιριστικού κινήματος, είναι το επίπεδο ανάπτυξης της αγροτικής οικονομίας, του εμπορίου και της βιομηχανίας σε συνδυασμό με το μέγεθος του πληθυσμού και την κοινωνική του σύνθεση. Σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα στη χώρα έχουμε το κράτος της κλειστής οικιακής οικονομίας και βιοτεχνίας δεδομένου ότι δεν υπήρχε αναπτυγμένη βιομηχανία και συνεπώς ούτε αυξημένη παραγωγή προς πώληση. Μετά το 1821, πάνω από το 80% του πληθυσμού ήταν αγρότες και από αυτούς μόνο ένα μικρό ποσοστό ήταν ελεύθεροι ανεξάρτητοι παραγωγοί, ενώ ένας 17

μεγάλος αριθμός αγροτών ήταν κολίγοι. Η κυρίαρχη οικονομική δραστηριότητα ήταν η αγροτική. Η παραγωγή της προοριζόταν για αυτοκατανάλωση, ενώ οι εξαγωγές ήταν ελάχιστες, έως ανύπαρκτες. Στα μέσα του 19ου αιώνα αρχίζουν να εμφανίζονται καινούρια αστικά κέντρα και σταδιακά αρχίζει να αναπτύσσεται η εμπορευματική παραγωγή καθώς επίσης να διευρύνεται σιγά-σιγά και η εσωτερική αγορά με αποτέλεσμα την αργή ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας. Η ανάπτυξη που σημειώθηκε στη βιομηχανία συνέτεινε στη μεγαλύτερη ανάπτυξη του εμπορίου και τον εκχρηματισμό της ελληνικής οικονομίας, γεγονός που επέδρασε και στην κοινωνική σύνθεση του πληθυσμού, με τη μείωση του αγροτικού και την αύξηση του αστικού πληθυσμού Η περαιτέρω αστικοποίηση του ελληνικού πληθυσμού οδήγησε βαθμιαία στη δημιουργία μεγάλων αστικών κέντρων. Στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, με τη σχετική ανάπτυξη των βιοτεχνιών -βιομηχανιών επεξεργασίας εγχωρίων πρώτων υλών, αρχίζει να δημιουργείται η εργατική τάξη. Στην περίοδο 1880-1910 συγκροτείται και αναπτύσσεται το ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα σε βαθμό που να παρουσιάζει κάποια αναλογία με τα συνδικαλιστικά κινήματα των τότε αναπτυγμένων χωρών. Η αργοπορημένη εμφάνιση του καταναλωτικού συνεταιριστικού κινήματος στην πατρίδα μας συνδέεται με την καθυστερημένη γενικά οικονομία και την εξάρτηση από το ξένο κεφάλαιο καθώς επίσης και από το χαρακτήρα του ελληνικού κεφαλαίου που ήταν για μεγάλη περίοδο κατά βάση εμπορομεταπρατικό. Οι προσπάθειες που έγιναν από τους εργαζόμενους για την ανάπτυξη κάθε είδους συνεταιρισμών ήταν γενικά αδύναμες και ασυντόνιστες. Μέχρι το πρόσφατο παρελθόν στη χώρα μας η κυρίαρχη αντίληψη για τους συνεταιρισμούς και τον ρόλο τους στην κοινωνική και οικονομική οργάνωση και ανάπτυξη δεν ξεπέρασε τα πλαίσια και τη νοοτροπία μιας οικονομίστικης επιχειρηματικής γλώσσας. Η ιδεολογική αυτή παραμόρφωση του συνεταιρισμού και ο αφοπλισμός του στον αγώνα για την οικονομική και κοινωνική χειραφέτηση -απελευθέρωση των εργαζομένων είχε ως αποτέλεσμα να θεωρείται η συνεταιριστική ιδέα ως άχρωμη, περιθωριοποιημένη, υποβαθμισμένη και ταξικά ουδέτερη. Ξέπεσε στη συνείδηση, του λαού και ιδιαίτερα των εργατικών στρωμάτων, ως ένας 18

θεσμός χωρίς δυνατότητες συμβολής στην επίλυση των λαϊκών προβλημάτων. Στο παρελθόν το συνεταιριστικό κίνημα δεν μπόρεσε να αναπτυχθεί όχι μόνο γιατί το κράτος δεν στήριξε ουσιαστικά τέτοιες προσπάθειες, αλλά γιατί τις περισσότερες φορές καταπολεμήθηκε επειδή στην πράξη αμφισβητούσε τις επιλογές της επίσημης πολιτείας για το μοντέλο οργάνωσης της οικονομίας και της οικονομικής ανάπτυξης της χώρας. Σημαντική υπήρξε επίσης και η αδυναμία των προοδευτικών διανοουμένων να κατανοήσουν τη σημασία της ύπαρξης και λειτουργίας συνεταιριστικού κινήματος και να προωθήσουν αυτή την αντίληψη στο εργατικό και ευρύτερα στο λαϊκό κίνημα. Παράλληλα, τα προοδευτικά κόμματα -ακόμα και σήμερα- δεν ανέπτυξαν και εξειδίκευσαν θέσεις για τη δημιουργία συνεταιρισμών και την ανάπτυξη του συνεταιριστικού κινήματος. Αντίθετα, η παραδοσιακή αριστερά στη χώρα μας αντιμετώπισε την ανάπτυξη των συνεταιρισμών αρνητικά και σήμερα μένει αμέτοχος θεατής των εξελίξεων και του προβληματισμού στο χώρο των συνεταιρισμών. Η θέση αυτή της παραδοσιακής αριστεράς έχει τις καταβολές της κυρίως στην ιδεολογική και θεωρητική συγκρότηση του εργατικού κινήματος στη χώρα μας. Ο συνεταιρισμός ως μορφή κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης εμπεριέχει (ως ένα βαθμό) τη δυνατότητα μιας διαδικασίας απελευθέρωσης των εργαζομένων, αφού πλέον οι ίδιοι εξουσιάζουν τα μέσα παραγωγής και το κεφάλαιο, και επί πλέον διαχειρίζονται την υπεραξία προς όφελός τους αλλά και της κοινωνίας. Η υποβάθμιση της σημασίας του ρόλου του συνεταιρισμού στην ανατροπή των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής, οδήγησε στην παραίτηση του εργατικού κινήματος από την οργάνωσή του σε συνεταιρισμούς. Μέσα σε αυτό το τοπίο οι όποιες πρωτοβουλίες ξεκινούσαν από τους εργαζόμενους, μέχρι πρόσφατα, ήταν στην πλειοψηφία τους περιπτωσιακές, ασυντόνιστες μεταξύ τους και ξεκομμένες από το λαϊκό κίνημα. Χωρίς να αξιοποιούν την κοινωνική δυναμική στην κατεύθυνση της δημιουργίας καταναλωτικού συνεταιριστικού κινήματος με αρχές, στόχους, στρατηγική, αλλά και ενιαία διάρθρωση, δομή και λειτουργία. Έτσι εμφανίσθηκαν μέσα στους κόλπους του συνεταιριστικού κινήματος, κακέκτυπα οργανώσεων που καταχρηστικά έφεραν τον τίτλο των συνεταιρισμών και επήλθε ο αποπροσανατολισμός του 19

συνεταιριστικού κινήματος από τις αρχές που διέπουν το διεθνές συνεταιριστικό κίνημα, τους στόχους και το περιεχόμενό του. «Η φύση του συνεταιριστικού τομέα, που ως ένας ισχυρός πόλος έλξης συνενώνει τις μικρές, αδύναμες και διασκορπισμένες κοινωνικές μονάδες και μπορεί δυνητικά να αποτελέσει έναν ισχυρό θεσμό κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης, προσελκύει το ενδιαφέρον του κράτους, το οποίο προσπαθεί να προσεταιριστεί το συνεταιριστικό θεσμό είτε για να περάσει μέσω αυτού την πολιτική του, είτε για να ελέγξει τις κοινωνικές ομάδες που το απαρτίζουν». Με την πάροδο του χρόνου, «η εξάρτηση στην ετεροδιαχειριστική λογική του κράτους και τελικά η υποδούλωση του συνεταιριστικού θεσμού στην κυριαρχική βουλιμία του ουσιαστικά αποξενώνει έναν ελεύθερο και ανεξάρτητο θεσμό της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και τον μετατρέπει σε ένα θεσμό της κρατικής γραφειοκρατίας. Όσο μεγαλύτερη είναι η παρέμβαση και ο έλεγχος του κράτους, τόσο πιο γραφειοκρατικός και υποανάπτυκτος παραμένει ο συνεταιρισμός». Αυτό δε σημαίνει όμως ότι η ύπαρξη ενός συλλογικού εγχειρήματος, όπως οι συνεταιρισμοί υπό εργατικό έλεγχο, είναι κατ ανάγκη κοινωνικά απελευθερωτικοί στην προοπτική τους. Έχουν περάσει αρκετά χρόνια από την εποχή της ίδρυσης των άτυπων εργασιακών δομών που μπορεί να είχαν συνεταιριστικές φιλοδοξίες, αλλά αυτές «εξατμίστηκαν» κάτω από τις διαρκείς ματαιώσεις και ανακολουθίες του κεντρικού πολιτικού σχεδιασμού. Ολόκληρη η εμπειρία του συνεταιριστικού κινήματος, οι θεμελιώδεις αρχές του «Η συνεταιριστική δραστηριότητα ως έκφραση των αδυνάτων στην προσπάθειά τους για αυτοπροστασία των συμφερόντων τους είναι πολύ παλιά και φαινόμενο σε παγκόσμια κλίμακα αλλά και ταυτόχρονης σχεδόν εμφάνισης στις περισσότερες χώρες. Στην αρχή οι συνεταιρισμοί ή οι δραστηριότητες που είχαν συνεταιρικό χαρακτήρα διέπονταν από τους νόμους του εμπορικού και οικονομικού καθεστώτος κάθε χώρας γιατί δεν υπήρχαν ειδικοί νόμοι περί συνεταιρισμών. Οι συνεταιριστικοί νόμοι εμφανίζονται αργότερα και κάτω από την πίεση να ρυθμίσουν υφιστάμενες και σε μεγάλο μέρος μερικώς ή καθόλου καλυπτόμενες, νομικά οικονομικές δραστηριότητες των συνεταιρισμών» 10 τα λάθη του αλλά και τα επιτεύγματά του «Συνεταιρισμός 10 Κ. ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΗΣ πρόεδρος του Συνεταιρισμού της Θεσσαλονίκης «ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗΣ KONSUM- COOP» ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ - 29/05/2001 20

κατά την έννοια του παρόντος νόμου είναι η εταιρεία η οποία έχει κεφάλαιο μεταβλητό, αποτελείται εκ συνεταίρων, ως ο αριθμός είναι επίσης μεταβλητός, και σκοπεί την διά της συνεργασίας των συνεταίρων προαγωγή της ιδιωτικής οικονομίας εκάστου αυτών. Τοιούτοι συνεταιρισμοί είναι ιδία οι πιστωτικοί, οι συνεταιρισμοί αγοράς, πωλήσεως, καταναλώσεως, οι παραγωγικοί, οι οικονομικοί. Οι συνεταιρισμοί, ασχέτως του αντικειμένου της επιχειρήσεως αυτών, διακρίνονται εις γεωργικούς και αστικούς.» 11 στην πορεία του χρόνου και το σημαντικότερο η «συνεταιριστική ηθική», «Οι συνεταιρισμοί ανθούν σε δημοκρατικό περιβάλλον, το ενισχύουν και ενισχύονται. Εθίζουν τα μέλη τους στη δημοκρατική συνεργασία και ηθική. Οι αρχές τους έχουν πανανθρώπινη αξία και εφαρμογή.» 12, στοιχείο απαραίτητο κάθε τέτοιας καινοτομίας δεν κυριάρχησε αλλά αντίθετα σε περιπτώσεις όπως του ΚΟΙ.Σ.Π.Ε. Δυτ. Θεσσαλονίκης βιάστηκε βάναυσα. 3. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 3.1. ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ «Η ποιότητα ζωής των ατόμων με ψυχιατρική εμπειρία και ο ρόλος της αμειβόμενης εργασίας σ αυτήν.» Ο προσδιορισμός του επικέντρου της έρευνας 13 υπαγορεύεται από την βεβαιότητα πως δεν έχει αποδοθεί επαρκώς η σημασία της εργασίας και της αμοιβής απ αυτήν, ούτε ως μέσον πρόληψης αλλά και ούτε ως θεραπευτικό μέσο για τα προβλήματα ψυχικής υγείας. Επίσης η δυσκολία πρόσβασης στην ελεύθερη αγορά εργασίας, όσων έχουν ψυχιατρική εμπειρία ή η σχεδόν αυτονόητη απώλεια της εργασίας με την πρώτη εμφάνιση των συμπτωμάτων ψυχικής νόσου, δεν βοηθά στην καλή διαχείριση και εξέλιξη της νόσου. 11 Ν. 602 της 31ης Δεκεμβρίου 1914/24 Ιανουαρίου 1915 12 Κ. ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΗΣ πρόεδρος του Συνεταιρισμού της Θεσσαλονίκης «ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗΣ KONSUM- COOP» ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ - 29/05/2001 13 Colin Robson Η Έρευνα του πραγματικού κόσμου Εκδόσεις GUTENBERG Αθήνα (2007) Σελ.56 21

3.2. ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΡΕΥΝΑΣ «Οι συμμετοχικές μεθοδολογίες έρευνας και η έρευνα δράσης στις κοινωνικές επιστήμες περιλαμβάνουν πολλούς τύπους και είδη ερευνητικών στρατηγικών, θεωρητικών επεξεργασιών και εφαρμογών. Κοινό χαρακτηριστικό αυτού του τύπου έρευνας και ιδιαίτερα της έρευνας δράσης είναι η σχετικοποίηση της διάκρισης ερευνητή και ερευνώμενων. Η ερευνητική διαδικασία γίνεται αφορμή για τον εμπλουτισμό της κοινωνικής γνώσης με άμεσο σκοπό την ανάληψη δράσης με στόχο την κοινωνική αλλαγή. Σε αυτή τη δράση συμμετέχει ενεργά και ο ερευνητής αφού αποτελεί οργανικό μέρος και σκοπό της ερευνητικής διαδικασίας» (Ιωσηφίδης 2003). Οι συμμετοχικές μεθοδολογίες έρευνας χαρακτηρίζονται συνήθως (αλλά όχι πάντα) από κριτική διάθεση, πραγματιστικό πνεύμα, αποσκοπούν στην άμεση λύση προβλημάτων και στοχεύουν στην αλλαγή, περιορισμένη ή ευρύτερη. Η ανάπτυξη ουσιαστικών σχέσεων στο ερευνητικό πεδίο επιτρέπει την συλλογή και καταγραφή δεδομένων τα οποία αποτελούν το πρωτογενές υλικό που θα αποτελέσει αντικείμενο ανάλυσης στην συνέχεια. Τα δεδομένα που συλλέγονται είναι δυνατόν να έχουν πολλές μορφές. Μπορεί να είναι σημειώσεις από παρατήρηση ή από συμμετοχή του ερευνητή σε διάφορες διαδικασίες ή δραστηριότητες, οργανωμένες ή μη οργανωμένες, ημιδομημένες ή μη δομημένες συνεντεύξεις, συνεντεύξεις σε βάθος ή συλλογή γραπτών ή άλλων υλικών τεκμηρίων Όλες αυτές οι μορφές του ποιοτικού υλικού είναι δυνατόν να καταγράφονται, περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένα, με διάφορους τρόπους όπως με την βοήθεια γραπτών σημειώσεων, μαγνητοφώνου, φωτογραφίας, βίντεο κτλ. Άρα η μορφή του ποιοτικού υλικού δεν είναι απαραίτητο να έχει μόνο γραπτή μορφή (μορφή κειμένου) αλλά μπορεί να έχει και οπτικό-ακουστική μορφή. Σε κάθε περίπτωση ο τρόπος καταγραφής πληροφορίας και γνώσης από το πεδίο θα πρέπει να είναι προσαρμοσμένος στις ιδιαιτερότητες του και να έχει την συναίνεση των ερευνώμενων. Το ζήτημα της καταγραφής του ποιοτικού υλικού και της ποιότητας αυτής της καταγραφής είναι αποφασιστικό για το στάδιο της ανάλυσης και παρουσίασης. Η εφαρμογή του συγκεκριμένου μοντέλου έρευνας (παρατήρηση και άμεση 22

εμπλοκή) αναμένεται να αναδείξει την σημασία της εργασίας σαν θεραπευτικό μέσο αλλά και βασικό ανθρώπινο δικαίωμα, να συμβάλει στον προσδιορισμό των κατάλληλων προϋποθέσεων του εργασιακού πλαισίου και να απεγκλωβίσει τον προβληματισμό από την στενά οικονομική προσέγγιση που φαίνεται να κυριαρχεί. Ακολουθώντας ερευνητική στρατηγική ευέλικτου σχεδίου 14 θα μελετήσουμε την περίπτωση του ΚΟΙ.Σ.Π.Ε. Δυτ. Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο εφαρμογής των διατάξεων του Ν. 2716/99, μέσω συλλογής δεδομένων που περιλαμβάνουν την παρατήρηση του παρελθόντος και του παρόντος του, την συνέντευξη με εργαζομένους-ασθενείς και την ανάλυση τεκμηρίων από τις δηλωμένες προθέσεις της εκτελεστικής εξουσίας μέχρι την πλήρη αδιαφορία της για την επιχειρηματική πορεία των ΚΟΙ.Σ.Π.Ε.. Η καταγραφή της αδιαφορίας θα στηριχθεί τόσο σε επίσημα κείμενα της πολιτείας όσο και στην έλλειψη συγκεκριμένων αποφάσεων και ρυθμίσεων που θα βοηθούσαν στην καταξίωση του θεσμού των Κοινωνικών Συνεταιρισμών. 3.3. ΠΛΑΙΣΙΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ 15 Σκοπός: Η μελέτη θα προσπαθήσει να προσδιορίσει τις αιτίες της μη ένταξης της αμειβόμενης εργασίας σε ένα θεραπευτικό πλαίσιο, το έλλειμμα αυτό συνεχίζει να υπάρχει παρά την εφαρμογή του Ν. 2716/99. Θεωρία: Οι σχέσεις παραγωγής στο σύγχρονο καπιταλιστικό πλαίσιο, ο ρόλος της συνεταιριστικότητας στην προαγωγή του επιπέδου ζωής των αδυνάτων, το στίγμα για την ψυχική ασθένεια και οι επιπτώσεις στην καθημερινότητα των ψυχικά πασχόντων. Ερευνητικά ερωτήματα: Το κεντρικό ερευνητικό ερώτημα είναι: Η νομοθετική θεσμοθέτηση των κοινωνικών συνεταιρισμών περιορισμένης ευθύνης έχει πετύχει τους στόχους της; (έτσι όπως αυτοί εκφράζονται στην εισηγητική προς τη Βουλή έκθεση για τον νόμο 2716/99 η ακριβής διατύπωση των οποίων είναι )Στην παρ. 1 ο ορισμός του Κοι.Σ.Π.Ε. ως ένωση προσώπων, φυσικών ή νομικών, η οποία έχει ως σκοπό την οικονομική, κοινωνική και θεραπευτική αποκατάσταση των ατόμων που πάσχουν από ψυχικές 14 15 Colin Robson Η Έρευνα του πραγματικού κόσμου Εκδόσεις GUTENBERG Αθήνα (2007) Σελ.257 Colin Robson Η Έρευνα του πραγματικού κόσμου Εκδόσεις GUTENBERG Αθήνα (2007) Σελ. 96 23

διαταραχές και αντιμετωπίζουν σοβαρά ψυχοκοινωνικά προβλήματα στην ένταξή τους στην ενεργό κοινωνική και οικονομική ζωή. Η νομική μορφή του Κοι.Σ.Π.Ε., ως Ν.Π.Ι.Δ., ιδιότυπου συνεταιρισμού με περιορισμένη ευθύνη των μελών του, ο οποίος εξυπηρετεί το γενικό συμφέρον της ελληνικής κοινωνίας προάγοντας την κοινωνική και οικονομική ενσωμάτωση των πολιτών με σοβαρά προβλήματα ψυχικής υγείας. Παράλληλα, ο Κοι.Σ.Π.Ε. θεωρείται Μ.Ψ.Υ. του Τομέα Ψυχικής Υγείας, και μάλιστα θεραπευτική συνεταιριστική μονάδα, σύμφωνα με την ορολογία του ν. 2071/1992, Κεφ. ΣΤ' και επιτρέπεται να συστήνεται ένας Κοι.Σ.Π.Ε. ανά Τομέα. Η ουσιαστική εποπτεία και ο οικονομικός έλεγχος ασκείται από τη Διεύθυνση Ψυχικής Υγείας του Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας. 16 Κατά πόσο το πλαίσιο του Ν.2716/99 και ιδιαίτερα το άρθρο 12 αποτελεί ασπίδα προστασίας των ψυχικά πασχόντων κατά της ανεργίας και των συνεπειών της στην ψυχική τους υγεία; ή κατά πόσο τους εισάγει σε μια περιπέτεια κατ όνομα συνεταιριστική με άγνωστη έκβαση; Τα επί μέρους ερωτήματα υποθέσεις: 1. Η εργασία λειτουργεί θεραπευτικά και υπέρ της ψυχικής υγείας των ατόμων με ψυχιατρικό πρόβλημα. Ποιες προϋποθέσεις πρέπει να υπάρχουν για να συμβεί αυτό; 2. Ένα συνεταιριστικό πλαίσιο εργασίας είναι από τη φύση του δημοκρατικό. Μπορεί να επιβληθεί διοικητικά; Ποιος προστατεύει τα άτομα της ομάδας Β (ασθενείς) από πιθανές αυθαίρετες ενέργειες της ομάδας Α των επαγγελματιών ψυχικής υγείας; ( Οι ορισμοί των ομάδων Α και Β σύμφωνα με το άρθρο 12 του Ν.2716/99) 3. Η ουσιαστική εποπτεία και ο οικονομικός έλεγχος των ΚΟΙ.Σ.Π.Ε. ασκείται από τη Διεύθυνση Ψυχικής Υγείας του Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας. 17 Αναφέρεται στην εισηγητική προς τη Βουλή έκθεση για το Ν. 2716/99. Ισχύει κάτι τέτοιο; ή πρόκειται για ευχολόγιο; 4. Το παράδειγμα του ΚΟΙ.Σ.Π.Ε. Δυτ. Θεσσαλονίκης. Πως εισέπραξαν οι εργαζόμενοι ασθενείς των Συνεταιριστικών Θεραπευτικών Μονάδων του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης την μετεξέλιξη των Σ.ΘΕ.Μ. σε ΚΟΙ.Σ.Π.Ε.; 16 17 ΠΡΟΣ ΤΗ ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΕΙΣΗΓΗΤΙΚΕΣ ΕΚΘΕΣΕΙΣ - 2716-1999 ο.πρ. 24

Μέθοδοι: Οφείλω να δηλώσω πως δεν υπερασπίζομαι ούτε την αντικειμενικότητα ούτε την ουδετερότητα της προσέγγισης μου, η για πολλά χρόνια καθημερινή μάχιμη παρουσία μου στο χώρο της επαγγελματικής αποκατάστασης των ψυχικά πασχόντων, δεν επιτρέπει κάτι τέτοιο, αντίθετα επιβάλει λόγο καθαρό, σαφή, πολλές φορές πολιτικό αλλά πάντα κοντά στην αλήθεια. Η μέθοδος της συμμετοχικής παρατήρησης αποτελεί μονόδρομο στην παρούσα έρευνα, μάλιστα όταν η συμμετοχική παρατήρηση έχει ξεκινήσει από τον Δεκέμβριο του 1986 (στα πλαίσια της εργασίας μου στο ΨΝΘ) και συνεχίζεται μέχρι τώρα (Μάρτιος 2010) είναι υπαρκτός ο κίνδυνος να καταλήξει σε αυτοβιογραφία. Ελπίζοντας πως δε θα συμβεί κάτι τέτοιο, η μόνη (θεμιτή ίσως) φιλοδοξία που έχει, είναι να συμβάλει στην βιογραφία της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στη χώρα μας, μια βιογραφία που επιμένει στον τομέα της επαγγελματικής αποκατάστασης ανθρώπων στιγματισμένων χωρίς δική τους φωνή. Επί πλέον λόγοι γι αυτήν την επιλογή της συμμετοχικής παρατήρηση είναι: Α. Το πεδίο παρατήρησης που επελέγη είναι περιβάλλον πραγματικής ζωής. Υπάρχουν ασθενείς-εργαζόμενοι με εργασιακή ιστορία 20 χρόνων (στις Σ.ΘΕ.Μ. και στον ΚΟΙ.Σ.Π.Ε.), οι αλληλεπιδράσεις με όσα συμβαίνουν και όσα έχουν συμβεί θα βοηθήσουν να φωτιστούν πτυχές της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης που παραμένουν στο ημίφως των γεγονότων. Β. Η συμμετοχή από τα μέσα, στον κοινωνικό κόσμο αυτών που ερευνούμε, όχι μόνο ξεπερνά τα δεοντολογικά ζητήματα, αλλά αντίθετα αποτελεί ισχυρό κίνητρο για περαιτέρω εμπλοκή και ανάδειξη των αδυναμιών του Ν. 2716/99 σε νομικό επίπεδο αλλά και στο επίπεδο εφαρμογής του. 25

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β: ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΙΔΡΥΣΗΣ ΤΩΝ Σ.ΘΕ.Μ.. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ ΚΑΙ 1. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Για λόγους ιστορικής ακρίβειας θα πρέπει να χωρίσουμε μια εικοσαετή περίοδο (1989-2009) σε δυο δεκαετίες (1989-1999) και (1999-2009) που χαρακτηρίζονται από διαφορετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά. 1.1. ΤΟ ΞΕΚΙΝΗΜΑ ΚΑΙ Η ΔΕΚΑΕΤΙΑ 1988-1998 Η πρώτη περίοδος ήταν αυτή που με τη βοήθεια ευρωπαϊκών προγραμμάτων (κανονισμός 815, azimuth, horizon 1 και 2 ) ήταν αυτή που έδωσε τη δυνατότητα να εξευρεθούν οι κατάλληλοι οικονομικοί και ανθρώπινοι πόροι για να ξεκινήσουν τη λειτουργία τους διάφορες παραγωγικές και εμπορικές επιχειρήσεις με αφετηρία τα μεγάλα ψυχιατρεία της χώρας. Η συμβολή της μονάδας επανένταξης του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης και του επιστημονικά υπεύθυνου για την λειτουργία της (την περίοδο 1985-1991) Κ. Μπαϊρακτάρη υπήρξε καταλυτική, εισήγαγε στα ψυχιατρικά πράγματα της χώρας οράματα και στόχους πρωτόγνωρα για την εποχή, όπως η επαγγελματική αποκατάσταση και η αυτόνομη διαβίωση των μέχρι τότε εγκλείστων ψυχιατρικών ασθενών. Στα πλαίσια του χρηματοδοτικού κανονισμού 815/84 μετά από πρόταση και υπό την επιστημονική ευθύνη κ. Μπαϊρακτάρη με πρωτοβουλία της μονάδας επανένταξης έγιναν οι Συνεταιριστικές Θεραπευτικές Μονάδες. Η μονάδα επανένταξης ακολουθώντας την θεωρητική και πρακτική προσέγγιση της αποϊδρυματοποίησης ως βασικό στόχο των δράσεων της έθεσε από την αρχή της δημιουργίας της την κατάργηση του ψυχιατρικού ιδρύματος ως αντιθεραπευτικού θεσμού καθώς και θεσμού κοινωνικού αποκλεισμού. Συστατικό στοιχείο των διαδικασιών αποϊδρυματοποίησης αποτέλεσε η έμμισθη εργασία για τους ασθενείς στα πλαίσια της αποκατάστασης των δικαιωμάτων και της αυτονομίας τους. Παράλληλα βέβαια και στηριζόμενη στην εμπειρία της Τεργέστης 18 και του F. Bazalia 19 προσπάθησε να αμφισβητήσει τον θεσμό του ψυχιατρικού 18 Franco Rotelli. Αλλάζοντας τις ψυχιατρικές υπηρεσίες στην Ιταλία. Τετράδια Ψυχιατρικής. Μάιος- Ιούνιος 1990 19 F. Basaglia. Αποκατάσταση και κοινωνικός έλεγχος. Περιοδικό "κοινωνία και ψυχική υγεία" Τεύχος 2º Ιανουάριος 2007 26