Η επίδραση του άγχους και του φόβου στην διάθεση και την συμπεριφορά του ατόμου σε περίοδο κρίσης και οι επιπτώσεις στην επικοινωνία

Η επίδραση του άγχους και του φόβου στην διάθεση και την συμπεριφορά του ατόμου σε περίοδο κρίσης και οι επιπτώσεις στην επικοινωνία ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ της ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ ΝΑΝΟΥ Τμήμα Ψηφιακών Μέσων και Επικοινωνίας Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Ιονίων Νήσων Αργοστόλι Κεφαλληνίας Μάιος 2015

Η επίδραση του άγχους και του φόβου στην διάθεση και την συμπεριφορά του ατόμου σε περίοδο κρίσης και οι επιπτώσεις στην επικοινωνία Η πτυχιακή εργασία εγκρίθηκε από: ΚΩΣΤΑΣ ΑΝΤ. ΠΕΤΡΑΚΗΣ Το όνομα του επιβλέποντος εδώ Το όνομα του μέλους της επιτροπής εδώ Το όνομα του μέλους της επιτροπής εδώ ii

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η μελέτη του θέματος του άγχους και του φόβου στην διάθεση και την συμπεριφορά του ατόμου σε περίοδο κρίσης, καθώς μία κρίση δεν κάνει διακρίσεις, επηρεάζοντας την ψυχολογία όλων. Άνδρες, γυναίκες και παιδιά βλέπουν την καθημερινότητά τους να αλλάζει και το μέλλον τους μοιάζει να είναι αβέβαιο, αν όχι απειλητικό. Η κρίση φέρνει στο διάβα της άγχος, φοβίες, καταθλιπτική διάθεση, απαισιόδοξη σκέψη καθώς και άλλα σωματικά συμπτώματα. Αρχικά αποσαφηνίζεται εννοιολογικά το άγχος, ο φόβος όπως επίσης και η επικοινωνία, παρουσιάζοντας το περιεχόμενο της κάθε μίας ξεχωριστά και έπειτα παρατηρείται ο τρόπος με τον οποίο αυτές οι έννοιες αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και δρουν με την σειρά τους στο άτομο σε περίοδο κρίσης επηρεάζοντας το με διάφορες μορφές οι οποίες αναλύονται μέσα από ένα διάλογο με συναφείς μελέτες και άρθρα επιστημόνων εγνωσμένου κύρους. Έγινε η ακόλουθη εμπειρική ποσοτική έρευνα με θέμα: Ο φόβος και η παγκοσμιοποίηση σε κοινωνική και επικοινωνιακή διάσταση, με διανομή και επιτόπια συμπλήρωση από τους ερωτώμενους 100 ερωτηματολογίων. Ομάδα μελέτης ήταν οι φοιτητές του τμήματος Ψηφιακών Μέσων και Επικοινωνίας, η οποία διήρκησε από τις 8 έως 19 Νοεμβρίου του 2014. Λέξεις κλειδιά: φόβος, άγχος, επικοινωνία, καταθλιπτική διάθεση, ψυχολογία, κρίση. iii

ABSTRACT The aim of this study is the issue of stress and fear in placing and the individual in times of crisis, a crisis does not discriminate, affecting all psychology. Men, women and children see their everyday lives to be changed and the future looks very uncertain if not threatening. The crisis brings in the anxiety, fear, depressing, pessimistic thinking and other somatic symptoms. Initially conceptually clarified anxiety, fear as well as communication, presenting the content of each one separately, and then observed the way in which these concepts interact and act in turn to the individual in crisis affecting the various forms are analyzed through and articles prestigious scientists. The following empirical quantitative research on fear and globalization in social and communicative dimension, with distribution and on-site completion of the respondents 100 questionnaires. Study Group was students of Digital Media and Communications, aged 17-25 years, which lasted from 8 to 19 November 2014. Keywords: fear, anxiety, communication, depressed mood, psychology, crisis. 4

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΕΛΙΔΕΣ I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ. 7-8 II. ΑΝΑΣΚΟΠΙΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ.....9-10 III. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ....11 IV. ΑΓΧΟΣ 4.1 Ορισμός του άγχους....12-14 4.2 Μορφές του άγχους.14-15 4.3 Οι τρεις διαστάσεις του άγχους......15-17 4.4 Ελέγχοντας το άγχος....17-20 V. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΑΓΧΟΣ 5.1 Κοινωνικό άγχος...20-21 5.2 Τα αίτια του κοινωνικού άγχους.. 21-23 5.3 Οι επιπτώσεις του κοινωνικού άγχους.23-24 5.4 Η αντιμετώπιση του κοινωνικού άγχους..24-27 VI. ΦΟΒΟΣ 6.1 Ο ορισμός του φόβου 27-28 6.2 Ο φόβος και οι φοβίες...28-29 6.3 Κατηγορίες φοβιών........29-30 6.4 Η κοινωνική φοβία 30-32 6.5 Τα αίτια του φόβου 32-33 6.6 Οι επιπτώσεις του φόβου... 33-34 6.7 Ο φόβος συστατικό του άγχους.....35-37 5

VII. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ.38-46 VIII. ΚΡΙΣΕΙΣ 7.1 Οικονομική κρίση. Λόγος για απελπισία η ευκαιρία για αλλαγή.46-49 7.2 Οι ψυχολογικές επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης...49-50 7.3 Οι ψυχολογικές επιπτώσεις σε πολιτισμικό επίπεδο.51-52 7.4 Οι ψυχολογικοί παράγοντες που επηρεάζουν την σωματική υγεία...52-54 7.5 Η συναισθηματική έκφραση.54-56 7.6 Οι αγχώδεις διαταραχές 56-59 7.7 Η φοβική διαταραχή..59-60 7.8 Η αυτό-αποτελεσματικότητα στην ζωή μας..60-63 IX. ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ 8.1 Η θεωρία της ανθρώπινης επικοινωνίας 63-64 8.2 Η αντίληψη και ο κόσμος της....65-66 8.3 Η επικοινωνία και ο ρόλος της στην προσωπικότητα... 66-68 8.4 Δυσκολίες στην ανθρώπινη επικοινωνία... 68-69 8.5 Εμπόδια επικοινωνίας....69-71 8.6 Τα μέσα επικοινωνίας 72-73 8.7 Τα μέσα επικοινωνίας τον 21 ο αιώνα....73-74 8.8 Η κακή διάθεση και επικοινωνία...74-76 8.9 Η καλή διάθεση και επικοινωνία...77-78 8.10 Διαταραχές προσωπικότητας και ο ρόλος της επικοινωνίας... 79 8.11 Τα κίνητρα και οι συνέπειες των κοινωνικών σχέσεων... 80-81 X. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 82-83 ΧΙ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΧΙΙ.ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 6

I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόσες φορές έχουμε νιώσει να είμαστε αντιμέτωποι με πολλές υποχρεώσεις και λίγο χρόνο για την εκτέλεσή τους; Έχει αναλογιστεί ο καθένας μας πόσες καταστάσεις και γεγονότα μας δημιουργούν ένταση για αίτια όπως τα οικονομικά, η εργασία, η οικογένεια, η έλλειψη χρόνου, οι σχέσεις μας με τους ανθρώπους, τα μελλοντικά μας σχέδια και τόσα άλλα; Το άγχος είναι κρυμμένο καθημερινά σε πολλές καταστάσεις, το βιώνουμε συχνά και βλέπουμε την επίδρασή του πάνω μας και στη ζωή μας. Άτυπα όλοι παλεύουμε να το αντιμετωπίσουμε, μαχόμαστε για να διεκδικήσουμε από το άγχος την ψυχική μας ηρεμία, να εξασφαλίσουμε χρόνο και φροντίδα για την προσωπική μας ισορροπία. Το άγχος επειδή τελικά είναι σύνηθες φαινόμενο της καθημερινότητας, μας αιφνιδιάζει, το θεωρούμε αυτονόητο να το βιώσουμε και αναπόφευκτο. Επειδή λειτουργούμε κάτω από τις εντάσεις, σε πιεστικά χρονικά πλαίσια δεν μπορούμε πάντα εύκολα να το αντιμετωπίσουμε έγκαιρα και συνεπώς φτάνει στην αντίληψή μας μέσα από τις εμφανείς βλαβερές επιδράσεις του, στο σώμα, στην υγεία, στον ψυχισμό, στις κοινωνικές μας σχέσεις. Είναι πολύ σημαντικό να ξέρουμε τα όρια μας και τις αντοχές μας με το άγχος έτσι ώστε να μπορούμε να το ελέγχουμε πολύ πριν να εκδηλώσει την επίδρασή του. Με τη σωστή ενημέρωση και αναπτύσσοντας λειτουργικούς τρόπους αντιμετώπισης είναι εφικτό το άγχος να το προλαβαίνουμε και όχι «να κυνηγάμε» τις επιπτώσεις του. 1 Ο φόβος της αρρώστιας, μια κατάσταση σε κάποιο βαθμό φυσιολογική για τους περισσότερους ανθρώπους, μπορεί να μετατραπεί σε αρρώστια καθαυτή, γεγονός που παρατηρούμε γύρω μας ιδίως αυτή την εποχή. Ο φόβος από μόνος του είναι γνωστό ότι αποδυναμώνει τον άνθρωπο πολλαπλά. Η επίδρασή του στον ψυχισμό, στην δύναμη, την αισιοδοξία και το κουράγιο μας είναι βέβαια προφανής. Αυτό που είναι ίσως λιγότερο προφανές, είναι ο τρόπος με τον οποίο ο φόβος επιδρά στο σώμα και στην κατάσταση της υγείας μας γενικά και στην κατάσταση του 1 Άννα Χατζηδημητρίου (Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια), Η επίδραση του άγχους στον οργανισμό, http://www.iatronet.gr/ygeia/psyxiki-ygeia/article/22836/h-epidrasi-toy-agxoys-ston-organismo.html, ημέρ. επίσκ. 15/1/14. 7

ανοσοποιητικού μας συστήματος ειδικότερα, όταν πρόκειται για την άμυνα του οργανισμού μας απέναντι στα συνηθισμένα προβλήματα. Στην εποχή μας ο φόβος της αρρώστιας έχει αναπτυχθεί τόσο που έχει γίνει μια μεγάλη δύναμη καταστροφής, επειδή ανοίγει την πόρτα σε εκείνα τα πράγματα που τρέμουμε και διευκολύνει το να μας συμβούν. Ο φόβος στους τωρινούς καιρούς παίζει μεγάλο ρόλο στην ενδυνάμωση της αρρώστιας και η σύγχρονη επιστήμη έχει μεγαλώσει την κυριαρχία του τρόμου μέσα από τη διάδοση στο ευρύ κοινό των ανακαλύψεων της, που αποτελούν όμως καθαυτές μισές αλήθειες. 2 Η επικοινωνία είναι συνδεδεμένη με την ανθρώπινη ύπαρξη. Κοινωνικοποιεί τον άνθρωπο και τον φέρνει κοντά στους συνανθρώπους του. Είναι μία διαδικασία που βγάζει τον άνθρωπο από την απομόνωση και τον κάνει να προσεγγίζει τους συνανθρώπους του. Έτσι λοιπόν, η επικοινωνία είναι η λειτουργία κατά την οποία οι ανθρώπινες υπάρξεις αποστέλλουν και λαμβάνουν μηνύματα, ώστε να κατορθώνεται η προσέγγιση μεταξύ του μηνύματος όπως αποστέλλεται και του μηνύματος όπως κατανοείται από το λήπτη. Στην εργασία αυτή λοιπόν, θα προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τις παραμέτρους που μπορεί να επηρεάσουν και επηρεάζουν τις επικοινωνιακές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, καθώς και την επίδραση που ασκεί το άγχος και ο φόβος στην διάθεση και την συμπεριφορά του ατόμου σε περίοδο κρίσης, όπως επίσης και τους τρόπους αντιμετώπισής της. 2 Μαρίνα Αγγελή (Ψυχολόγος), Ο φόβος της αρρώστιας, http://www.psixologikosfaros.gr/article_det.asp?artid=290, ημέρ επίσκ. 15/1/14. 8

II. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ Η λέξη άγχος στη σημερινή εποχή αποτελεί πια μια πολύ συνηθισμένη έκφραση στο καθημερινό μας λεξιλόγιο. Το άγχος είναι ένα έντονα δυσάρεστο συναίσθημα το οποίο προκαλείται από οτιδήποτε μας κάνει να αισθανόμαστε ένταση, θυμό, απογοήτευση ή δυστυχία. Μεγάλες αλλαγές που συμβαίνουν στην ζωή μας σε σύντομο χρονικά διάστημα είναι πολύ συχνά πιθανό να αποτελέσουν κύριες αιτίες πρόκλησης άγχους και στρες. Διάφορα γεγονότα της ζωής όπως θάνατος, διαζύγιο, ασθένεια, απώλεια εργασίας, αλλαγή σπιτιού, ή αλλαγή στις συνθήκες ζωής, οικονομικά προβλήματα, συνταξιοδότηση ανάλογα με την ένταση και την συχνότητα εμφάνισης τους μπορούν πολύ εύκολα να πυροδοτήσουν μια σωματική ή ψυχική αντίδραση. Άγχος επίσης μπορεί να εμφανιστεί και από γεγονότα που θεωρούνται ευχάριστα στην ζωή ενός ανθρώπου όπως ο γάμος, η εγκυμοσύνη, το να κερδίσει κανείς το λαχείο ή το λόττο. Η προσπάθεια επίσης να βρεθεί μια σχετική ισορροπία ανάμεσα σε καριέρα και οικογένεια αποτελεί μια από τις κύριες αιτίες του άγχους στη ζωή πολλών εργαζόμενων ατόμων. Σύμφωνα με τον ΜακΜπράιντ όταν ένας ανθρώπινος οργανισμός απειλείται, το νευρικό του σύστημα αντιδρά είτε με φυγή είτε με επίθεση. Ο φόβος είναι το συναίσθημα που σχετίζεται με τη φυγή και ο θυμός με την επίθεση. Συμπερασματικά λοιπόν ο φόβος είναι μια νευρολογική αντίδραση που βοηθά τον άνθρωπο να επιβιώνει. Υπάρχουν λοιπόν δύο τρόποι να αντιδράσει κανείς όταν φοβάται. Ο πρώτος είναι να παραλύσει από το φόβο και ο δεύτερος είναι να μάθει να λειτουργεί ενώ φοβάται. Αυτός που ακινητοποιείται από το φόβο του, το παθαίνει αυτό γιατί προσπαθεί να διώξει το φόβο. Δεν απειλείται μόνον από τον κίνδυνο που αντιμετωπίζει, αλλά και από τον ίδιο του το φόβο. Έτσι αντιμετωπίζει δύο εχθρούς ταυτόχρονα. Έχοντας από τον εαυτό του την παράλογη προσδοκία να μη νιώθει φόβο, κάθε φορά που φοβάται τα χάνει. Δηλαδή φοβάται το φόβο του. Ο άνθρωπος που μπορεί και λειτουργεί όταν φοβάται, είναι συμφιλιωμένος με το φόβο του. Δέχεται το φόβο σαν μια φυσιολογική αντίδραση του οργανισμού του 9

και μαθαίνει να αντιμετωπίζει τις εξωτερικές απειλές παρόλο που φοβάται. Ο άνθρωπος αυτός ναι μεν φοβάται, αλλά δεν φοβάται το φόβο του. 3 Η Επικοινωνία είναι η ανταλλαγή μηνυμάτων μεταξύ δύο (ή περισσότερων) ανθρώπων, μέσω της οποίας αναπτύσσονται σχέσεις. Η λειτουργία της επικοινωνίας εξυπηρετεί σημαντικές πτυχές της ζωής του ανθρώπου, όπως είναι η κάλυψη βασικών αναγκών (εύρεση τροφής, στέγης κλπ), η ενίσχυση και διατήρηση της αίσθησης του εαυτού, η ανταλλαγή πληροφοριών, η αυτοανάπτυξη κ.ά. Βρισκόμαστε σε μια εποχή που η ανάγκη της επικοινωνίας επεκτείνεται. Δημιουργείται η κοινωνία της πληροφορικής όπου όπως λέει ο Μ. Χατζημανώλης (1981) «η πολύπλευρη πληροφόρηση και κυκλοφορία των πληροφοριών είναι οι δυο κολώνες της πύλης της δημοκρατίας, που δεν είναι αυτοσκοπός αλλά το μέσο, για την πραγμάτωση μιας καλύτερης κοινωνίας». 4 Αυτό γίνεται φανερό τώρα που οι δυσκολίες της επικοινωνίας έχουν αυξηθεί μαζί με τη μεγέθυνση των επιχειρήσεων και την πολυάνθρωπη επάνδρωση τους. Ο επαγγελματίας της επικοινωνίας είναι ένας διαμεσολαβητής μεταξύ πομπού και δέκτη. 3 Γ.Τζ.ΜακΜπράιντ, (1982), Ο φόβος λογικός και παράλογος, Τα αίτια του νευρικού φόβου και η ανάκτηση της ψυχικής ηρεμίας, μτφς. Θύμης Μαλαμόπουλος, Εκδ. Θυμάρι, Αθήνα, σελ.11. 4 Μιχάλης Κοντοπυράκης, Άννα Κρασανάκη, Λευτέρης Λαμπρικίδης, Ο ρόλος των δημοσίων σχέσεων στην συγκρότηση του επικοινωνιακού περιβάλλοντος των τουριστικών επιχειρήσεων, http://nefeli.lib.teicrete.gr/browse/sdo/tour/2010/kontopyrakismichalis,krasanakianna,lamprikidisleuteris/docu ment-1283850822-911090-18296.tkl, ημερ. επισκ. 15/1/14. 10

III. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Σκοπός της παρούσας πτυχιακής εργασίας, είναι η μελέτη σχετικά με την επίδραση που ασκεί το άγχος και ο φόβος στην διάθεση και την συμπεριφορά του ατόμου σε περίοδο κρίσης και οι επιπτώσεις τους στην επικοινωνία. Στην ακόλουθη εργασία λοιπόν, γίνεται βιβλιογραφική έρευνα και με βάση αυτή επικεντρωνόμαστε σε συναφείς μελέτες και προσεγγίζουμε βιβλία, άρθρα και άλλες επιστημονικές μελέτες, τα οποία προμηθευτήκαμε από μεγάλες δημοτικές βιβλιοθήκες και άλλα παρόμοια βιβλία που αφορούν όλες τις πτυχές του άγχους, του φόβου και της επικοινωνίας. καθώς επίσης, χρησιμοποιήσαμε άρθρα επιστημόνων εγνωσμένου κύρους. Πρωτίστως όμως, έγινε η ακόλουθη έρευνα με θέμα: Ο φόβος και η παγκοσμιοποίηση σε κοινωνική και επικοινωνιακή διάσταση. Η εν λόγω εμπειρική έρευνα πραγματοποιήθηκε με διανομή και επιτόπια συμπλήρωση από τους ερωτώμενους 100 ερωτηματολογίων. Ομάδα μελέτης ήταν οι φοιτητές του τμήματος Ψηφιακών Μέσων και Επικοινωνίας, η οποία διήρκησε από τις 8 έως 19 Νοεμβρίου του 2014. Όπως μπορεί κανείς να διαπιστώσει από την ανάγνωση του ερωτηματολογίου, το οποίο βρίσκεται στο παράρτημα, αλλά και από την παράθεση των αποτελεσμάτων (σελ. 39-47), και η εμπειρική αυτή έρευνα ήταν αποκλειστική και μόνο ποσοτική. 11

τοπίου.» 5 Το άγχος είναι κρυμμένο καθημερινά σε πολλές καταστάσεις, το βιώνουμε IV. ΑΓΧΟΣ 4.1 ΟΡΙΣΜΟΣ ΑΓΧΟΥΣ Όπως αναφέρει ο Γιώργος Ζ. Μαρίνος: «Το άγχος είναι κομμάτι της καθημερινής ζωής, ειδικά στη σύγχρονη κοινωνία. Δεν πρόκειται μόνο για ανησυχία και πανικό. Είναι η καθημερινή εμπειρία της υπερέντασης, της πίεσης του χρόνου και της προσπάθειας που καταβάλλουμε για να ανταποκριθούμε στις απαιτήσεις που μας επιβάλλονται στη δουλειά και στο σπίτι. Το άγχος είναι το συναίσθημα που συνοδεύει την απάντηση του οργανισμού στον κίνδυνο ή στην απειλή. Όταν οι πρόγονοί μας ζούσαν σε σπηλιές και καλούνταν να αντιμετωπίσουν κάποιον υπαρκτό κίνδυνο που απειλούσε τη ζωή τους, έπρεπε να διαθέτουν έναν αυτόματο μηχανισμό, ώστε να μπορούν να αντιδρούν άμεσα. Αυτός ο μηχανισμός λειτουργεί μέχρι σήμερα για να μας προφυλάξει, γι αυτό και είναι ιδιαίτερα χρήσιμος. Επομένως, η φύση μας έχει εξοπλίσει με το μηχανισμό του άγχους, για να μας βοηθήσει και όχι για να μας βλάψει. Το άγχος λοιπόν, είναι ένα διάχυτο, δυσάρεστο, συχνά ασαφές συναίσθημα που εκδηλώνεται με φόβο, ένταση και ανησυχία και που τις περισσότερες φορές συνοδεύεται από σωματικά συμπτώματα (ταχυκαρδία, καρδιακή αρρυθμία, πεπτικές εσωτερικές διαταραχές, ξηροστομία, ωχρότητα, τρόμος, κεφαλαλγία, κ.α. ). Επιπλέον το άγχος είναι η αντιύλη του κοινωνικού ρεαλισμού που διαχέεται σε όλες τις πτυχές της ζωής μας, δημιουργώντας μια υπαρκτή, με καταλυτικές επιπτώσεις στην εξέλιξη αλλά και τη συγκρότηση της ψυχολογίας και της προσωπικότητας του ατόμου. Δηλαδή το άτομο στην εξελικτική του πορεία συγκρούεται με όλα τα άγχη που παράγονται από την προσωπική του δυναμική, αλλά και εκείνα που αναπαράγουν οι αντινομίες, οι νομοτέλειες και η διάρθρωση του εναλλασσόμενου κοινωνικού συχνά και βλέπουμε την επίδρασή του πάνω μας και στη ζωή μας, είναι μια έννοια που αφορά όλους μας. Άτυπα όλοι παλεύουμε να το αντιμετωπίσουμε, μαχόμαστε για να διεκδικήσουμε από το άγχος, την ψυχική μας ηρεμία, να εξασφαλίσουμε χρόνο και φροντίδα για την προσωπική μας ισορροπία. 5 Μαρίνος, Ζ. Γιώργος, (1992), Το άγχος οι νευρώσεις και η θεραπεία τους, Εκδ. Γλάρος, Αθήνα, σ 45. 12

Το άγχος επειδή τελικά είναι σύνηθες φαινόμενο της καθημερινότητας, μας αιφνιδιάζει, το θεωρούμε αυτονόητο να το βιώσουμε και αναπόφευκτα. Επειδή λειτουργούμε κάτω από εντάσεις, σε πιεστικά χρονικά πλαίσια δεν μπορούμε πάντα εύκολα να το εντοπίσουμε έγκαιρα και συνεπώς φτάνει στην αντίληψή μας μέσα από τις εμφανείς βλαβερές επιδράσεις του, στο σώμα, στην υγεία, στον ψυχισμό, στις κοινωνικές μας σχέσεις. Είναι πολύ σημαντικό να ξέρουμε τα όρια μας και τις αντοχές μας με το άγχος έτσι ώστε να μπορούμε να το ελέγχουμε πολύ πριν να εκδηλώσει την επίδρασή του. Με τη σωστή ενημέρωση και αναπτύσσοντας λειτουργικούς τρόπους αντιμετώπισης είναι εφικτό το άγχος να το προλαβαίνουμε και όχι «να κυνηγάμε» τις επιπτώσεις του. Το άγχος, όταν υπάρχει σαν βιολογικά αντίδραση σ ένα ερέθισμα, μας βοηθάει να προστατευθούμε και να εξελιχθούμε σαν άνθρωποι. Μέσα από την διαδικασία της μάθησης από πολύ νωρίς μαθαίνουμε ποια ερεθίσματα είναι απειλητικά ή θεωρούνται επικίνδυνα για τη σωματική μας ακεραιότητα. Είναι σημαντικό όμως επειδή το άγχος είναι πολύ υποκειμενική εμπειρία, ο καθένας μας να ξέρει που είναι το όριό του, ποιο είναι το σημείο που προσφέρει την μέγιστη δυνατή αποδοτικότητα. Μετά από αυτό το σημείο αρχίζει το λεγόμενο αρνητικό άγχος που εκφράζεται με επιπτώσεις σωματικές, συναισθηματικές, στον τρόπο που σκεφτόμαστε, στη συμπεριφορά και στις σχέσεις μας. Όταν το άγχος υπάρχει έντονα και για παρατεταμένη χρονική διάρκεια επηρεάζει αρνητικά πολλά συστήματα του ανθρώπινου οργανισμού. Είναι σημαντικό λοιπόν να εντοπίζουμε τα σημάδια του, γιατί σύμφωνα με την σύγχρονη βιβλιογραφία υποστηρίζεται πως στο 90% των οργανικών παθήσεων, είναι συσχετισμένα με το άγχος ανάμεσα στο συνδυασμό και άλλων αιτιών. Τα βιολογικά σημάδια/ συμπτώματα του αρνητικού άγχους είναι τα ακόλουθα: Διαταραχή στον ύπνο Άλγος, στην περιοχή της πλάτης, ώμου και αυχένα Μυαλγίες, ένταση στο μυϊκό σύστημα Ημικρανίες, κεφαλαλγίες Ενοχλήσεις στην γαστρεντερική περιοχή Απώλεια ή αύξηση βάρους Συνεχής κόπωση Δερματικά 13

Άσθμα, δύσπνοια Εφίδρωση Υψηλή πίεση Ταχυπαλμίες Χαμηλό ανοσοποιητικό σύστημα, επιρρεπείς σε ιώσεις, κρύωμα κλπ. 6 4.2 ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΑΓΧΟΥΣ Σύμφωνα με τον Γ. Τζ. ΜακΜπράιντ το άγχος έχει θεωρητικά τρείς διαφορετικές μορφές έκφρασης: Υστερία, Απώθηση επιθυμιών και Ανησυχία. Στην πραγματικότητα δεν μπορούμε να κάνουμε μία τέτοια ταξινόμηση, γιατί το άγχος είναι τόσο πολύπλοκο πού, ο τρόπος πού επιδρά στον καθένα είναι εντελώς διαφορετικός. Γι αυτό και δεν μπορεί να δοθεί ένας γενικός ορισμός του άγχους, ξέρουμε τις αρχές του και τις αιτίες του, τα υπόλοιπα είναι θέμα προσωπικής έκφρασης. Η κυριότερη μορφή άγχους είναι η υστερία. Ο Φρόυντ, που ήταν πρωτοπόρος σ αυτό τον τομέα, περιγράφει την υστερική κρίση με τις παρακάτω μορφές: Ανωμαλίες της καρδιάς (Φτερούγισμα) Ανωμαλίες της αναπνοής, δίνοντας την εντύπωση άσθματος Ασυνήθιστα μεγάλη έκκριση ιδρώτα, ιδιαίτερα κατά τη νύχτα Τρέμουλο Διάρροια Σκοτοδίνες Ξαφνικό τρόμο πού να μας ξυπνά, σαν να βλέπουμε εφιάλτη Μυϊκές κράμπες Ο Στέκελ, που εξέτασε πολλές περιπτώσεις αγχωτικών, πρόσθεσε τα ακόλουθα συμπτώματα: Ξαφνικοί αναστεναγμοί, αποτέλεσμα ακανόνιστης αναπνοής Μια ξαφνική αδυναμία, που μπορεί να φτάσει μέχρι την λιποθυμία Εμετός και πόνος στο στομάχι 6 Άννα Χατζηδημητρίου, (Ψυχολόγος- Ψυχοθεραπεύτρια), Η επίδραση του άγχους στον οργανισμό, http://www.iatronet.gr/ygeia/psyxiki-ygeia/article/22836/h-epidrasi-toy-agxoys-ston-organismo.html Ημερ. Επισκ. 17/3/14 14

Μια ξαφνική παράλυση στα δάχτυλα ή ακόμα και σε ολόκληρο το χέρι Πονοκέφαλος και ναυτία Έχει αποδειχτεί ότι το άγχος οφείλεται συνήθως σε κάποιο είδος τραυματικής σεξουαλικής ζωής, όπως η ερωτική διέγερση, η αποχή από τον έρωτα, η ερωτική απογοήτευση κλπ. Άλλοι παράγοντες είναι ένας γάμος χωρίς αγάπη, η αηδία και απώθηση για τον ερωτικό σύντροφο ή μια καταπιεσμένη διαστροφή. Ο τρόπος πού εκφράζονται οι απωθημένες επιθυμίες μοιάζει κατά πολύ με την υστερία. Ανασφάλεια και νευρικότητα είναι μερικά χαρακτηριστικά συναισθήματα, κοινά και στις δύο αυτές μορφές άγχους. Η ανησυχία, που είναι η τρίτη κατηγορία, είναι η πιο γενική μορφή άγχους. Πηγάζει από τρείς διαφορετικές αιτίες: i. Υποσυνείδητος φόβος καταστροφής (σωματικής, κοινωνικής ή οικονομικής) ii. Υποσυνείδητη καταπίεση της σεξουαλικής ορμής iii. Υποσυνείδητα αισθήματα ενοχής 7 4.3 ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΓΧΟΥΣ Οι ψυχολόγοι μιλούν για τις τρεις διαστάσεις του άγχους, αυτές είναι η σωματική, η γνωστική και η συμπεριφορική. Όπως αναφέρει η Debra A. Hope, ο Richard G. Heimberg, o Harlan R. Juster και η Cynthia L. Turk, Η σωματική διάσταση, ορίζει τον τρόπο που αντιδρά το σώμα σου όταν είσαι αγχωμένος. Είναι όντως μια πολύ σημαντική διάσταση του άγχους και συχνά η πρώτη που απασχολεί τους ανθρώπους. Περίπου το ένα τρίτο του γενικού πληθυσμού και ένας στους δύο ανθρώπους με κοινωνικό άγχος έχουν έναν συγκεκριμένο συνδυασμό σωματικών συμπτωμάτων που ονομάζεται «κρίση πανικού». Η κρίση πανικού είναι μια γρήγορη ορμή άγχους που περιλαμβάνει τουλάχιστον τέσσερα από τα παρακάτω συμπτώματα: i) Έντονος χτύπος καρδιάς ή ταχυκαρδία ii) Ζαλάδα, αίσθημα αστάθειας ή τάση για λιποθυμία iii) Ναυτία, κοιλιακή δυσφορία 7 Γ.Τζ.ΜακΜπράιντ, (1982), Ο φόβος λογικός και παράλογος, Τα αίτια του νευρικού φόβου και η ανάκτηση της ψυχικής ηρεμίας, μτφς. Θύμης Μαλαμόπουλος, Εκδ. Θυμάρι, Αθήνα, σελ.41-43. 15

iv) Λαχάνιασμα ή αίσθημα πνιγμονής v) Τρέμουλο vi) Εφίδρωση vii) Φούσκωμα viii) Μούδιασμα ή αίσθηση μυρμηγκιάσματος ix) Αποπροσωποποίηση ή αποπραγματοποίηση x) Εξάψεις ή ρίγη xi) Πόνος στο στήθος ή δυσφορία xii) Φόβος ότι θα πεθάνεις xiii) Φόβος ότι θα τρελαθείς ή ότι θα χάσεις τον έλεγχο Μερικές φορές οι άνθρωποι λένε ότι η κρίση πανικού μοιάζει με μια ξαφνική ορμή αδρεναλίνης. Η γνωστική διάσταση, ορίζει όταν τα άτομα με κοινωνικό άγχος κάνουν συχνά σκέψεις για την επίδοσή τους ή θεωρούν ότι κάποιος άλλος θα σκεφτεί αρνητικά για αυτούς. Οι ανησυχίες μας αποτρέπουν συχνά να δούμε την κατάσταση αντικειμενικά. Η συμπεριφορική διάσταση, ορίζει όταν οι ψυχολόγοι μιλούν για «συμπεριφορά», συνήθως εννοούν οτιδήποτε μπορείς να δεις από αυτά που κάνει ένα άλλο άτομο. Το περπάτημα, το χαμόγελο, το φτάρνισμα είναι όλα «συμπεριφορές» και μπορείς να διαπιστώσεις κατά πόσο ένα άτομο εκδηλώνει μερικές από αυτές ή όχι. Αν και μερικοί ψυχολόγοι θεωρούν τη σκέψη ως μια «εσωτερική συμπεριφορά» Είναι συχνά χρήσιμο να σκεφτόμαστε τη συμπεριφορική διάσταση του άγχους ως μία διάσταση η οποία αποτελείται από δύο μέρη. Το πρώτο μέρος είναι το τι κάνεις σε μια κατάσταση που σου προκαλεί άγχος. Σκέψου έναν αγχωμένο νεαρό άνδρα που κοιτάζει κάτω, σέρνοντας τα πόδια του καθώς προσπαθεί να μιλήσει σε μια γοητευτική νέα γυναίκα. Το σύρσιμο των ποδιών και η μειωμένη οπτική επαφή είναι συμπεριφορές που σχετίζονται με το άγχος. Το δεύτερο μέρος της συμπεριφορικής διάστασης του άγχους είναι η αποφυγή. Η αποφυγή έχει και αυτή δύο διαστάσεις: είτε να μην κάνεις κάτι γιατί σε φοβίζει είτε να το κάνεις με τέτοιον τρόπο, ώστε να μένεις μακριά από τις δυσάρεστες πλευρές της κατάστασης που σου προκαλεί άγχος. Για παράδειγμα, αν αγχώνεσαι όταν μιλάς σε μη οικεία πρόσωπα, ενδεχομένως θα απορρίψεις μια πρόσκληση να 16

συμμετέχεις σε κάποιο πάρτι όπου δε γνωρίζεις παρά μόνο ελάχιστους. Εάν αποφύγεις εντελώς το πάρτι, είναι ένα συμπεριφορικό σημάδι άγχους. Από την άλλη μεριά, μπορεί να πας τελικά στο πάρτι, ακόμα και αν είσαι αγχωμένος, αλλά να περάσεις όλο το βράδυ στην κουζίνα μιλώντας με μερικούς ανθρώπους που ήδη γνωρίζεις και με τους οποίους νιώθεις άνετα. Αν και δεν απέφυγες εντελώς το πάρτι, απέφυγες το μέρος εκείνο που σε αγχώνει περισσότερο, να μιλήσεις δηλαδή με αγνώστους. 8 Η αποφευκτική συμπεριφορά είναι μια ιδιαίτερα ξεχωριστή διάσταση του άγχους, γιατί αποτελεί μια αποτελεσματική αλλά μικρής διάρκειας λύση για τη μείωσή του. Η αποφυγή αποτελεί μεγάλο πρόβλημα για τα άτομα με κοινωνικό άγχος. Η αποφυγή ορισμένων καταστάσεων που σε αγχώνουν μπορεί να εξελιχθεί πολύ γρήγορα σε μια γενικευμένη μορφή αποφυγής πολλών καταστάσεων. Είναι δύσκολο να σταματήσεις να αποφεύγεις καταστάσεις που σου προκαλούν άγχος λόγω της άμεσης ανακούφισης που σου παρέχει η αποφυγή. Η αίσθηση ανακούφισης στην ουσία σε «ανταμείβει» ώστε να συνεχίσεις να αποφεύγεις. Οτιδήποτε κάνει ένα άτομο και από το οποίο αμέσως μετά ανταμείβεται, είναι πολύ πιθανό να το κάνεις ξανά. Η βεβαιότητα ότι με την αποφυγή θα νιώσεις άσχημα αργότερα έχει λιγότερη σημασία. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι η άμεση μείωση του άγχους είναι άκρως ικανοποιητική αποζημίωση. Συμπερασματικά λοιπόν, οι διαστάσεις του άγχους (η σωματική, η γνωστική και η συμπεριφορική) αλληλεπιδρούν. Έτσι, μια αύξηση ή μείωση στη μία μπορεί να προκαλέσει αυξήσεις ή μειώσεις στις άλλες δύο. 4.4 ΕΛΕΓΧΟΝΤΑΣ ΤΟ ΑΓΧΟΣ Το άγχος είναι ένα φυσιολογικό μέρος της καθημερινής μας ζωής και προκύπτει κάθε φορά που το σώμα και το μυαλό μας αντιμετωπίζουν απαιτήσεις οι οποίες υπερβαίνουν την ικανότητά μας να ανταποκριθούμε. Αυτές οι απαιτήσεις μπορεί να είναι σωματικές (όπως το τρέξιμο σε ανηφορικό δρόμο, ενώ δεν είμαστε αρκετά γυμνασμένοι) ή διανοητικές (όπως η επιτήρηση διαγωνισμών). Στην πραγματικότητα, το άγχος είναι πάντοτε και διανοητικό και 8 Hope, A. Debra και Heimberg, G Richard και Juster, R. Harlan και Turk, L. Cynthia, Αντιμετώπισε το κοινωνικό άγχος, Βιβλιοθεραπεία, μτφς. Παναγιώτα Γκόγκα και Λευτέρης Κωνσταντινίδης, Εκδ. Πατάκη, Αθήνα, σ. 32-41. 17

σωματικό, επειδή το σώμα και ο νους δεν διαχωρίζονται αλλά αποτελούν υποσυστήματα του ίδιου σύνθετου συνόλου. Το άγχος που ξεκινά από μια σκέψη, όπως για κάποιες εξετάσεις που θα δώσουμε, έχει σωματικές επιπτώσεις. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Glenys Parry, η ψυχολογική κρίση είναι, στην ουσία, ένα πολύ έντονο άγχος, έτσι ώστε, επιπλέον των συνηθισμένων μεθόδων ελέγχου του άγχους, χρειαζόμαστε και κάποιες τεχνικές για να αντιμετωπίσουμε την αϋπνία, τους εφιάλτες και τις στιγμές πανικού ή απόγνωσης. Πρέπει επίσης να γνωρίζουμε πότε αυτά τα προβλήματα έχουν εξελιχθεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε να είναι απαραίτητη η βοήθεια κάποιου ειδικού Φροντίδα, Οι άνθρωποι που υποφέρουν από άγχος βαριάς μορφής χρειάζονται όλη τη φροντίδα που μπορούν να βρουν. Δυστυχώς όμως, συνήθως κάνουν ακριβώς το αντίθετο. Στο διάστημα μιας ψυχολογικής κρίσης όλοι έχουμε την τάση να παραμελούμε τη φροντίδα του σώματος μας, λες και πρόκειται για καμιά μηχανή που δουλεύει μέρα με τη μέρα, για να μεταφέρει απλώς το πολυάσχολο μυαλό μας. Στην περίοδο της κρίσης το σώμα περνά μια μεγάλη δοκιμασία, έτοιμο πάντα να παλέψει ή να ξεφύγει. Καθώς ο οργανισμός κατακλύζεται από αγχογόνους ορμόνες, όπως η αδρεναλίνη, η καρδιά εργάζεται γρηγορότερα, οι μυς παθαίνουν κόπωση, η χημική σύσταση του αίματος μεταβάλλεται και οι τοξίνες δεν διαλύονται κανονικά. Η πέψη διαταράσσεται, καθώς επίσης και ο ύπνος, στη διάρκεια του οποίου συνήθως το σώμα επανακτά τις δυνάμεις του. Δεδομένων όλων αυτών, το σώμα χρειάζεται μια «χείρα βοηθείας» στη διάρκεια της κρίσης. Η τέχνη της χαλάρωσης, Οι ψυχολογικές κρίσεις προκαλούν ένταση στους μυς. Είναι πολύ πιθανό να είναι κάποιος πολύ σφιγμένος, χωρίς να το συνειδητοποιεί και αυτό προκαλεί πολλά δυσάρεστα προβλήματα: νευρικότητα, κόπωση, αϋπνία, πονοκεφάλους, πόνους στην πλάτη και απώλεια της μυϊκής συνεργείας. Μαζί με τις χαρακτηριστικές δυσκολίες συγκέντρωσης, που έχουν οι άνθρωποι μετά από μια κρίση, τα παραπάνω προβλήματα συντείνουν στην αύξηση του κινδύνου για κάποιο ατύχημα σ αυτό το χρονικό διάστημα. Είναι πάντοτε πρωτίστης σημασίας η αντιμετώπιση της έντασης των μυώνων μας. Αϋπνία, Σε κάποιο βαθμό η αϋπνία είναι απόλυτα φυσιολογική, μετά από ένα σοβαρό, αγχογόνο γεγονός. Το σύστημα νους-σώμα βρίσκεται σε εγρήγορση, η 18

νευρική ενέργεια εντείνεται και μεγάλη ποσότητα πληροφοριών υφίσταται επεξεργασία. Όλα αυτά δυσκολεύουν τον ύπνο, κι αν κάποιος κατορθώσει να κοιμηθεί, θα είναι πιθανότερο να συνειδητοποιεί τα όνειρά του, μερικά από τα οποία θα είναι πολύ τρομακτικά. Αυτές οι διαδικασίες είναι φυσιολογικές, έχει σημασία να μην σκεφτόμαστε ότι η αϋπνία στη διάρκεια μιας κρίσης είναι ασθένεια ή δυσλειτουργία που πρέπει να καταπολεμήσουμε αμέσως με υπνωτικά χάπια. Εφιάλτες, Οι εφιάλτες είναι μια συνηθισμένη μορφή προβλήματος στον ύπνο, μετά από ένα σοβαρό αγχογόνο γεγονός. Αν το άτομο υπέστη κάποια τραυματική εμπειρία, όπως αυτοκινητικό ατύχημα ή κάποια μεγάλη συμφορά, τα όνειρα που έχουν σχέση με αυτή την εμπειρία είναι μια φυσιολογική επανεπεξεργασία των στοιχείων που κάνει το μυαλό για να εκλογικεύσει τα συμβάντα. Αυτοί δεν είναι ακριβώς εφιάλτες αλλά μια αναδρομή στα γεγονότα κατά τη διάρκεια του ύπνου. Οι εφιάλτες ενέχουν ένα στοιχείο τρόμου που είναι πέρα από κάθε πραγματικότητα. Ελέγχοντας τον πανικό, Κατά τη διάρκεια μιας ψυχολογικής κρίσης ή μετά απ αυτήν πολλοί άνθρωποι βιώνουν στιγμές έντονης αγωνίας, η οποία μπορεί να καταλήξει σε πανικό. Το πρώτο που πρέπει να κατανοήσουμε για την αγωνία και τον πανικό είναι ότι δεν αποτελούν στοιχεία επιβλαβή ή επικίνδυνα καθ εαυτά. Ένας υγιής άνθρωπος δεν πεθαίνει από μια κρίση πανικού. Βεβαίως, η αίσθηση της ζάλης και της καρδιάς που χτυπά δυνατά είναι πολύ δυσάρεστη, ωστόσο δεν θα πρέπει να προκαλεί ανησυχία από μόνη της. Στο κάτω-κάτω, οι περισσότεροι από εμάς κάνουμε μια τόσο καθιστική ζωή ώστε είναι αλήθεια ότι λίγη άσκηση κάθε μέρα, για να κάνουμε την καρδιά μας να χτυπήσει για δυο τρία λεπτά γρηγορότερα, θα μας έκανε πιο υγιείς. Οι έντονοι χτύποι της καρδιάς δεν έχουν καμιά απολύτως αρνητική επίπτωση στην υγεία. Ο πανικός είναι ένας φαύλος κύκλος αγωνίας για την αγωνία, που καταλήγει σε υπεραερισμό και υπερδιέγερση του συμπαθητικού νευρικού συστήματος. Για να μπορέσει ένα άτομο να ελέγξει τον πανικό του, είναι αναγκαίο να εφοδιαστεί με τρείς ικανότητες: χαλάρωση, μια τεχνική βραδείας αναπνοής και μια μέθοδο ελέγχου των σκέψεων που προκαλούν άγχος. 19

Διευθετώντας την κατάθλιψη, Η ψυχολογική κρίση μπορεί να έχει προκαλέσει κάποιο είδος απώλειας, με φυσικό αποτέλεσμα η διάθεση του ατόμου να είναι κάπως «πεσμένη». Οι τρομακτικές εμπειρίες μπορούν επίσης να προκαλέσουν μια καταθλιπτική διάθεση, σαν δευτερεύον αποτέλεσμα της άγχωσης. Σε αρκετές περιπτώσεις τραυματισμού ή απώλειας ακολουθεί μια φυσιολογική φάση κατάθλιψης, η οποία αποτελεί μέρος της διαδικασίας πένθους. Πρώτα απ όλα δεν πρέπει να περιμένουμε πάρα πολλά απ τον εαυτό μας. Η «φυσιολογική» κατάθλιψη, μετά από ένα γεγονός το οποίο μας προστατεύει από περαιτέρω βλάβες, διαφυλάσσοντας τις δυνάμεις μας και διευκολύνοντας την ανάρρωσή μας. Το κλάμα είναι φυσιολογικό μέρος αυτής της διαδικασίας, γι αυτό δεν πρέπει να ντρεπόμαστε όταν κλαίμε δυνατά. Μερικές φορές ακόμα και το σιγανό κλάμα μπορεί να είναι μεγάλη ανακούφιση. Αφού νιώσουμε ολοκληρωτικά τον πόνο της απώλειας, αισθανόμαστε κατόπιν ένα μούδιασμα ή και βελτίωση στη διάθεσή μας, όταν το άλλο μέρος της εικόνας αποκαθίσταται. 9 V. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΑΓΧΟΣ 5.1 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΑΓΧΟΣ Το κοινωνικό άγχος είναι μία αίσθηση έντασης, ανησυχίας και φόβου, που νιώθεις σε καταστάσεις στις οποίες εμπλέκονται και άλλοι άνθρωποι. Το άγχος αποτελεί φυσιολογικό μέρος της ζωής. Όμως, μερικές φορές το άγχος μπορεί να έχει αρνητική επίδραση στον βίο του ατόμου. Το σημαντικό δεν είναι αν κάποιος έχει νιώσει κοινωνικό άγχος. Το σημαντικό είναι σε ποιο βαθμό και πόσο συχνά το έχει νιώσει. Δυστυχώς όμως, το κοινωνικό άγχος είναι συνεχές. Οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας, όπως αναφέρει η Debra A. Hope, ο Richard G. Heimberg, o Harlan R. Juster και η Cynthia L. Turk, έχουν ονομάσει παραδοσιακά το σοβαρό κοινωνικό άγχος «κοινωνική φοβία». Η Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση, ορίζει το κοινωνικό άγχος ως εξής: «Το κοινωνικό άγχος είναι ένας έντονος και επίμονος φόβος έναντι μιας ή περισσοτέρων κοινωνικών καταστάσεων ή καταστάσεων επίδοσης στις οποίες το 9 Δέγλερης, Νίκος, (1996), Ψυχολογικές Κρίσεις και η Αντιμετώπισή τους, μτφς. Ντενίζ Ρώντα, Έκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σελ. 162-165, 170-180. 20

άτομο είναι εκτεθειμένο σε άγνωστους ανθρώπους ή πιθανόν να εξετάζεται από άλλους. Το άτομο φοβάται ότι θα ενεργήσει με έναν τρόπο που θα είναι ταπεινωτικός και θα το φέρει σε αμηχανία». Στην ουσία το κοινωνικό άγχος είναι το άγχος που οφείλεται στην ανησυχία που έχεις για το τι σκέφτονται οι άλλοι για εσένα. Επιπρόσθετα, ορισμένα άτομα με διαταραχή κοινωνικού άγχους φοβούνται να φάνε ή να πιούν μπροστά σε άλλους, να είναι στο επίκεντρο της προσοχής, να μιλούν με τους προϊσταμένους τους ή με εκπροσώπους άλλων μορφών εξουσίας, να κάνουν χρήση των δημοσίων ουρητηρίων ή να γνωστοποιούν τις ερωτικές σχέσεις τους. Τα άτομα με διαταραχή κοινωνικού άγχους έχουν έναν κοινό φόβο, δηλαδή ότι ι άλλοι θα σκεφτούν άσχημα γι αυτούς. Προκειμένου να διαγνωσθεί η διαταραχή κοινωνικού άγχους σε ένα άτομο, θα πρέπει να πληρούνται τα παρακάτω κριτήρια: Το άτομο να αντιλαμβάνεται ότι ο φόβος του είναι υπερβολικός και πως οι περισσότεροι άνθρωποι δε θα φοβούνταν τόσο πολύ σε παρόμοιες καταστάσεις, Το άτομο να αποφεύγει τις καταστάσεις που του προκαλούν άγχος ή από τις οποίες υποφέρει, ανεξάρτητα από τη μεγάλη αγωνία που νιώθει, Η διαταραχή κοινωνικού άγχους να επηρεάζει σημαντικούς τομείς της ζωής του ατόμου (π.χ. να βγει κάποιο ραντεβού, να πάει σχολείο, να τα πάει καλά στη δουλειά του) ή το άτομο να είναι πολύ αναστατωμένο επειδή έχει αυτούς τους φόβους. 10 5.2 ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΓΧΟΥΣ Η διαταραχή κοινωνικού άγχους όπως και οι περισσότερες άλλες διαταραχές, δεν προκαλείται από έναν και μόνο παράγοντα αλλά είναι το αποτέλεσμα ενός συνδυασμού πολλών παραγόντων, όπως η γενετική, οι εμπειρίες που έχεις από την οικογένειά σου καθώς και άλλες εμπειρίες από τη ζωή σου. Όπως έχει αποδειχτεί, ψυχολογικές καταστάσεις που επαναλαμβάνονται συχνά, από επίδραση όμοιων ή συγγενών καταστάσεων, επηρεάζουν όχι μόνο το χαρακτήρα και την ανάπτυξη της προσωπικότητας αλλά και αυτήν ακόμα την υγεία. Αυτό συμβαίνει, γιατί η επανάληψη 10 Hope, A. Debra και Heimberg, G Richard και Juster, R. Harlan και Turk, L. Cynthia, Αντιμετώπισε το κοινωνικό άγχος, Βιβλιοθεραπεία, μτφς. Παναγιώτα Γκόγκα και Λευτέρης Κωνσταντινίδης, Εκδ. Πατάκη, Αθήνα, σ. 20-21. 21

δημιουργεί μόνιμες καταστάσεις, δηλαδή «στερεοτυπίες», που επιδρούν στον ψυχικό κόσμο, αλλά και επηρεάζουν αποτελεσματικά και διάφορους τομείς του νευρικού συστήματος ή του οργανισμού. Το φαινόμενο αυτό μας είναι γνωστό γιατί το ζούμε καθημερινά στις εκδηλώσεις και τις αντιδράσεις μας. Το αίσθημα της ντροπής π.χ. επιδρά έτσι, ώστε να κοκκινίζουν τα μάγουλά μας. Η ερυθρίαση αυτή είναι αποτέλεσμα της διεύρυνσης των αιμοφόρων αγγείων. Αντίθετα ο φόβος ή έντονος εκνευρισμός, προσδίδουν στο πρόσωπο μια αμυδρή ή έντονη ωχρότητα. Κι αυτό, γιατί τα αιμοφόρα αγγεία συστέλλονται, στενεύουν. Προς την κατεύθυνση αυτή, υπάρχουν πολλές επιστημονικές έρευνες, που τονίζουν ιδιαίτερα την αλλαγή που επέρχεται στη λειτουργία μερικών οργανικών συστημάτων, απ την επίδραση που ασκούν ψυχολογικά βιώματα και καταστάσεις, ιδιαίτερα όταν αυτά έχουν αρνητικό χαρακτήρα. Τέτοιες καταστάσεις προκαλούν σχεδόν πάντα παθήσεις ή αρρώστιες, όπως θα λέγαμε απλά στη γλώσσα μας. Η υψηλή πίεση του αίματος, πάθηση που τα τελευταία χρόνια έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις, είναι μία κυκλοφοριακή ανωμαλία του αίματος, που κατά το μεγαλύτερο ποσοστό είναι αποτέλεσμα ψυχολογικών καταστάσεων και βιωμάτων με αρνητικό χαρακτήρα. Συναισθηματικές καταστάσεις αυτού του είδους, δηλαδή αρνητικές, προέρχονται κυρίως απ τα αποτελέσματα ενός σκοπού για την πραγματοποίηση του οποίου χρειάστηκε να εργαστούμε μεγάλο ή μικρό διάστημα, χωρίς όμως να πετύχουμε ακριβώς αυτό που θέλαμε ή θέλουμε. Το αποτέλεσμα δηλαδή ή μας ικανοποιεί λίγο ή καθόλου, όπως συμβαίνει δυστυχώς στις περισσότερες περιπτώσεις στη ζωή. Τέτοια αποτελέσματα όμως έχουν και τις απαραίτητες συνέπειες. Δηλαδή η εκπλήρωση ενός σκοπού δημιουργεί σε κάθε άνθρωπο ένα αίσθημα επιθυμίας και προσμονής, αισθήματα που γίνονται κάθε μέρα εντονότερα ιδιαίτερα όσο περισσότερο πλησιάζει ο καιρός της εκπλήρωσης του σκοπού. Όταν όμως το αποτέλεσμα είναι αντίθετο προς το προσδοκώμενο ή επιθυμητό, τότε αυτόματα διακατεχόμαστε απ τις πιο συγκεχυμένες ψυχολογικές καταστάσεις. Φυσικά μπορεί να συμβεί και το αντίθετο. Δηλαδή προσδοκώμενο και επιδιωκόμενο αποτέλεσμα να πλησιάζουν το ένα το άλλο ή και να ταυτίζονται, οπότε τα συναισθήματα και οι καταστάσεις μας έχουν θετικό χαρακτήρα και επιδρούν 22

ευεργητικά στην ανάπτυξη της προσωπικότητας και τη διαμόρφωση του χαρακτήρα. Γενικά για τον άνθρωπο, συναισθήματα και ψυχικές καταστάσεις έχουν σχεδόν πάντα αρνητικό και θετικό χαρακτήρα. Για τη διαπίστωση αυτή χρειάζεται να αναλύσει ή να αναφέρει κανείς τους παράγοντες και τις συνθήκες του κοινωνικού περιβάλλοντος. Βλέπουμε πως η ίδια η ζωή του ανθρώπου βρίσκεται μέσα σ ένα κύκλωμα αντιθέσεων, μεταπτώσεων και μεταβατικών καταστάσεων. Γι αυτό δεν πρέπει να μας φαίνεται καθόλου παράξενο το ότι οι ψυχικές μας καταστάσεις είναι γεμάτες αντιθέσεις. Τέτοιες ψυχικές εκφράσεις που αντανακλούν πραγματικά γεγονότα είναι πάρα πολλές: ευθυμία - δυσθυμία, ψυχική ένταση χαλάρωση ή κατάπτωση, ησυχία ανησυχία, κ.λπ. 11 5.3 ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΓΧΟΥΣ Αν κάποιος είναι προκατειλημμένος για μια κατάσταση, μπορεί να την αντιληφθεί περισσότερο επικίνδυνη ή προκλητική από όσο πραγματικά είναι. Αυτό θα οδηγήσει σε ένταση της διέγερσης η οποία θα σε παρεμποδίσει να έχεις καλή επίδοση. Καθώς η κληρονομημένη τάση να νιώθεις διέγερση σε μη οικείες καταστάσεις συμβάλλει στην ανάπτυξη δυσλειτουργικών πεποιθήσεων σχετικά με την επικινδυνότητα τους, η παρερμηνεία μιας κατάστασης ως απειλητικής μπορεί να οδηγήσει σε διέγερση σε μη οικείες καταστάσεις συμβάλλει στην ανάπτυξη δυσλειτουργικών πεποιθήσεων σχετικά με την επικινδυνότητα τους, η παρερμηνεία μιας κατάστασης ως απειλητικής μπορεί να οδηγήσει σε διέγερση, η οποία βοηθάει να επιβεβαιωθεί η πεποίθηση πως η κατάσταση είναι επικίνδυνη. Αυτός ο κυκλικός συλλογισμός είναι μια εύκολη παγίδα για να πέσεις μέσα και να σε οδηγήσει σε όλο και περισσότερο άγχος. Ωστόσο, τα άτομα με κοινωνικό άγχος εξαντλούν ένα μέρος της προσοχής τους ψάχνοντας για σημάδια κοινωνικής απειλής. Αυτό σημαίνει ότι η προσοχή τους δεν εστιάζεται στο να ακούσουν τι λέει ο άλλος και να 11 Μαρίνος, Ζ. Γιώργος, (1992), Το άγχος οι νευρώσεις και η θεραπεία τους, Εκδ. Γλάρος, Αθήνα, σ 53-54. 23

προσέξουν τις χειρονομίες του ή τυχόν μικρές διαφορές στη χροιά του λόγου του. Πιθανόν όλοι έχουμε βιώσει το γεγονός να μην ακούμε τι λέει ο άλλος, επειδή εκείνη τη στιγμή σκεφτόμαστε τι θα πούμε. Είναι πολύ δύσκολο να ακούς και να σχεδιάζεις ταυτόχρονα. Ως ένα σημείο τα άτομα με κοινωνικό άγχος αντιμετωπίζουν πάντα αυτή τη δυσκολία. Είναι πολύ δύσκολο να συμμετέχεις σε μια συζήτηση όταν παράλληλα σκέφτεσαι τι θα πεις μετά ή αν ο άλλος σε συμπαθεί ή αν ο τόνος της φωνής του δείχνει θυμωμένος ή αν δεν έχεις τι να πεις και ελπίζεις η συζήτηση να τελειώσει σύντομα, γιατί η καρδιά σου άρχισε να χτυπά γρήγορα και μπορεί να προσέξουν ότι κοκκίνισες. Όπως αναφέρει ο Γιώργος Ζ. Μαρίνος, στην ψυχολογία το άγχος είναι το κεντρικό σύμπτωμα στις αγχώδεις διαταραχές. Σύμφωνα με την ψυχολογία, το άγχος αποτελεί προειδοποιητικό σήμα για επερχόμενο κίνδυνο. Σε αντίθεση όμως με το φόβο που αποτελεί απάντηση σε απειλή γνωστή, εξωτερική, ορισμένη και μη συγκρουσιακή στη φύση της, το άγχος είναι απάντηση σε απειλή άγνωστη ή αμελητέα, εσωτερική, ασαφή ή συγκρουσιακή στη φύση της. Στην ψυχολογία, το άγχος, όπως ο φόβος εκτός της ψυχολογικής διάστασης της αίσθησης τάσης φόβου, τρόμου εμπεριέχει και φυσιολογική διάσταση και γνωσιακή. Αυτό στην ψυχολογία σημαίνει διέγερση του συμπαθητικού ανωτέρου νευρικού συστήματος με συμπτώματα ταχυκαρδία, ιδρώτα, τρόπο, δυσκολία στην αναπνοή, ναυτία, ζάλη και επηρεάζει τη σκέψη, την αντίληψη και τη μάθηση. 12 5.4 ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΓΧΟΥΣ Οι ψυχολόγοι χρησιμοποιούν τη λέξη «έκθεση» προκειμένου να περιγράψουν τον θεραπευτικό τρόπο αντιμετώπισης των φόβων κάποιου ατόμου. Με άλλα λόγια να κάνουμε αυτά τα πράγματα τα οποία μας αγχώνουν. Ο τελικός σκοπός είναι να νιώσουμε άνετα στις καταστάσεις που τώρα μας προκαλούν φόβο. Τελικά, χρειάζεται να βιώσουμε αυτές τις καταστάσεις, μερικές από τις οποίες μπορεί να τις αποφεύγουμε για μεγάλο χρονικό διάστημα. Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να αντιμετωπίσουμε τους φόβους μας. Για παράδειγμα, αν χρησιμοποιήσουμε το 12 Μαρίνος, Ζ. Γιώργος, (1992), Το άγχος οι νευρώσεις και η θεραπεία τους, Εκδ. Γλάρος, Αθήνα, σ 48 24

παράδειγμα του μαθήματος της κολύμβησης. Μπορούμε πιθανόν να μάθουμε να κολυμπάμε πηδώντας επανειλημμένα στο πιο βαθύ σημείο της πισίνας. Έπειτα από πολλές επαναλήψεις, και έχοντας φοβηθεί και πιει πολύ νερό, μπορεί τελικά να μάθουμε να επιπλέουμε στο νερό και να κινούμαστε σε αυτό πλατσουρίζοντας και κλωτσώντας. Ωστόσο, δε θα ήταν και πολύ διασκεδαστικό. Από την άλλη μεριά, μπορούμε να μάθουμε να κολυμπάμε σταδιακά, ξεκινώντας από το ρηχό μέρος της πισίνας. Αρχικά απλώς βάζουμε τα πόδια μας στο νερό προκειμένου να συνηθίσουμε να είμαστε μέσα στο νερό. Μετά μαθαίνουμε να βάζουμε το κεφάλι μας και αργότερα να επιπλέουμε. Με το πέρασμα του χρόνου αναπτύσσουμε αποτελεσματικές δεξιότητες ώστε να είμαστε ικανοί να πηδήξουμε στο πιο βαθύ σημείο της πισίνας. Είναι πολύ πιθανό να είμαστε ακόμα αγχωμένοι όταν θα πηδήσουμε για πρώτη φορά από την σανίδα κατάδυσης αλλά, κάνοντας αρκετές φορές εξάσκηση σε πιο απλές καταστάσεις, θα ενδυναμώσουμε την αυτοπεποίθησή μας. Πιστεύουμε στην «έκθεση» με τον ίδιο τρόπο. Σύμφωνα με την Debra A. Hope, ο Richard G. Heimberg, o Harlan R. Juster και η Cynthia L. Turk, εάν κάποιος αγχώνεται όταν μιλάει με κάποιο συνάδελφο του αντίθετου φύλου, πιστεύουμε ότι θα ήταν καλό να αρχίσει να κάνει μια σειρά από συζητήσεις με ανθρώπους που του προκαλούν λιγότερο άγχος. Για ποιόν λόγο η «έκθεση» είναι βοηθητική στην αντιμετώπιση του κοινωνικού άγχους; Επειδή λειτουργεί τουλάχιστον με τρείς τρόπους. Πρώτον, όσο παραμένεις στην κατάσταση, εξοικειώνεσαι με τα σωματικά συμπτώματα. Αν και μπορεί να φαίνεται ότι τα τρεμάμενα πόδια ή η ταχυκαρδία δε θα σταματήσουν, δεν είναι αυτό το θέμα. Η εξοικείωση είναι μια φυσιολογική διαδικασία του σώματος κατά την οποία η αυξημένη διέγερση μειώνεται με τον χρόνο. Επίσης, η εξοικείωση είναι άμεσα συνδεδεμένη με την επανάληψη των ασκήσεων σε μια κατάσταση έτσι ώστε με το πέρασμα του χρόνου να νιώθεις λιγότερο αγχωμένος και το άγχος σου να φεύγει πιο γρήγορα. Στην πραγματική/καθημερινή ζωή οι άνθρωποι αγχώνονται τόσο πολύ και δεν παραμένουν αρκετά στην κατάσταση, ώστε να μπορέσουν να διαπιστώσουν ότι το χτύπημα της καρδιάς θα μειωθεί ή πως η ναυτία θα εξαφανιστεί. Από τη στιγμή που θα βιώσεις μερικές φορές την εξοικείωση, θα μάθεις να εμπιστεύεσαι ότι αυτή θα συμβεί και τούτο σε βοηθάει να νιώσεις πιο χαλαρός προτού αντιμετωπίσεις μια φοβική κατάσταση. Δεύτερον, η «έκθεση» είναι αποτελεσματική διότι εξασκείσαι πάνω σε αυτό που ακριβώς χρειάζεσαι. Συχνά οι άνθρωποι αποφεύγουν για πολύ καιρό καταστάσεις τις οποίες φοβούνται και με τον τρόπο αυτό έχουν λίγα περιθώρια να εξασκηθούν τι 25

να κάνουν ή τι να πουν. Η «έκθεση» σε βοηθάει να εξασκηθείς σε χρήσιμες δεξιότητες συμπεριφοράς, όπως να ζητήσεις να βγεις ένα ραντεβού, να κάνεις μια ομιλία, να είσαι διεκδικητικός ή να διεξαγάγεις μια συζήτηση σε ένα ασφαλές περιβάλλον. Τρίτον, η «έκθεση» είναι αποτελεσματική γιατί σου δίνει την ευκαιρία να δοκιμάσεις κατά πόσο ευσταθούν στην πραγματικότητα οι δυσλειτουργικές σου πεποιθήσεις. Εάν έχεις την τελειοθηρική πεποίθηση ότι δεν πρέπει να φαίνεσαι αγχωμένος, τότε η «έκθεση» θα σε βοηθήσει να προσδιορίσεις πόσο αγχωμένος φαίνεσαι πραγματικά δίνοντάς σου πληροφορίες μέσω άλλων. Με απλά λόγια η «έκθεση» θα σε βοηθήσει να δεις πώς αντιδρούν οι άλλοι όταν το άγχος σου φαίνεται λίγο (ή πολύ!). 13 Υπάρχουν πολλοί τρόποι με τους οποίους μπορεί κανείς να ξεκινήσει να βοηθάει τον εαυτό του να ξεπεράσει το άγχος, όπως για παράδειγμα: Κατανοώντας τι είναι το κοινωνικό άγχος Κατανοώντας τις αρνητικές πεποιθήσεις και εικόνες που συνδέονται με το κοινωνικό άγχος Προσπαθώντας να περιορίσει την επικέντρωση της προσοχής στον εαυτό του Αντιμετωπίζοντας την αποφυγή και τις ασφαλές συμπεριφορές Αντιμετωπίζοντας τα σωματικά συμπτώματα του κοινωνικού άγχους Η διαταραχή κοινωνικού άγχους φαίνεται να είναι αποτέλεσμα μιας κληρονομημένης τάσης να αγχώνεσαι και να αποσύρεσαι, όταν βρίσκεσαι αντιμέτωπος με πρωτόγνωρες καταστάσεις σε συνδυασμό με ορισμένους τύπους εμπειριών κατά τη διάρκεια της ζωής. Κατά πόσο η γενετική προδιάθεση, οι πρώιμες εμπειρίες ή οι τραυματικές εμπειρίες είναι περισσότερο σημαντικές, ποικίλλει από άτομο σε άτομο. Ο συνδυασμός των παραγόντων αυτών ωθεί το άτομο να αναπτύξει συγκεκριμένα μοντέλα δυσλειτουργικής σκέψης σχετικά με το κατά πόσο ελέγχει την έκβαση των κοινωνικών καταστάσεων και κατά πόσο η έκβαση αυτή θα είναι θετική ή αρνητική. Αργότερα οι πεποιθήσεις αυτές επηρεάζουν την ερμηνεία μελλοντικών κοινωνικών σχέσεων, επιβεβαιώνοντας έτσι τις δυσλειτουργικές πεποιθήσεις. Οι πεποιθήσεις επεμβαίνουν στην επίδοση του ατόμου ή αναγκάζουν το άτομο να 13 Hope, A. Debra και Heimberg, G Richard και Juster, R. Harlan και Turk, L. Cynthia, Αντιμετώπισε το κοινωνικό άγχος, Βιβλιοθεραπεία, μτφς. Παναγιώτα Γκόγκα και Λευτέρης Κωνσταντινίδης, Εκδ. Πατάκη, Αθήνα, σ. 58-60. 26

αποφύγει καταστάσεις, εμποδίζοντάς το έτσι να αντιμετωπίσει το άγχος και να ελέγξει κατά πόσο οι πεποιθήσεις είναι αληθινές. VI. ΦΟΒΟΣ 6.1 ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΦΟΒΟΥ Όπως αναφέρει ο Βασίλης Φιοραβάντες «Ο φόβος από ψυχολογική άποψη σε αντίθεση με το άγχος, είναι η δυσάρεστη συναισθηματική κατάσταση που δημιουργείται ως απάντηση σε εξωτερικό πραγματικό κίνδυνο ή απειλή που γίνεται αντιληπτός(ή) συνειδητά. Η ένταση και η διάρκεια του φόβου είναι ανάλογη προς τον κίνδυνο και ο φόβος υποχωρεί όταν το άτομο αναλάβει δράση που οδηγεί σε φυγή ή αποφυγή» Μέσα από αυτόν τον ορισμό μπορούμε να συνάγουμε ότι όσο το άτομο δεν αναλαμβάνει δράση ο φόβος του διατηρείται ή και εντείνεται. Παρόμοιος είναι και ο ορισμός του Νίκου Γ. Παπαδόπουλου, κατά τον οποίο «φόβος είναι ένα έντονο συναίσθημα απέναντι σε ένα πιθανό κίνδυνο. Δημιουργείται στο υποκείμενο η θέληση να φύγει ή να μείνει και να παλέψει (αντίδραση πάλης ή φυγής)». Ποιος ουσιαστικά είναι ο φόβος που καλούμαστε να αντιπαλέψουμε ή να αποφύγουμε και εντέλει να αρνηθούμε; Από μια άποψη είναι ο φόβος του νέου, ο φόβος του καινούριου που έρχεται να αναστατώσει, να ανατρέψει και να δημιουργήσει νέες συνθήκες. Από την άλλη άποψη είναι ο φόβος απέναντι στην ίδια την αδυναμία μας να αντιμετωπίσουμε το φοβικό συναίσθημα γεγονός που λειτουργεί πολλαπλασιαστικά. Ο φόβος απέναντι στο φοβικό αντικείμενο είναι δυνατόν να εντείνεται με την απουσία ορίων καθώς εκλείπουν οι απαραίτητες ψυχοκοινωνικές και επικοινωνιακές «άγκυρες» που βοηθούν το υποκείμενο μέσω των κοινωνικών του σχέσεων, όπως επίσης και μέσω της εμπιστοσύνης στον εαυτό. Παρότι το συναίσθημα του φόβου είναι σαφώς ένα αρνητικό συναίσθημα, ας σκεφτούμε λίγο επάνω σε ένα ευχάριστο ξάφνιασμα που μας δημιουργεί ο μύθος του Αισώπου με τίτλο Αλεπού που δεν είχε δει ποτέ λιοντάρι. Σε αυτό το μύθο η αλεπού ταράχτηκε πολύ έντονα όταν πρωτοείδε λιοντάρι. Τη δεύτερη φορά πολύ λιγότερο. Την Τρίτη απέκτησε «τέτοιο θάρρος ώστε το πλησίασε και κουβέντιασε μαζί του». Όπως σημειώνεται «ο μύθος σημαίνει ότι η συνήθεια μαλακώνει και τα φοβερότερα πράγματα». Μήπως τελικά από ένα συναίσθημα φόβου που κατά τη γνώμη μας εντείνεται όλο και περισσότερο τελευταία 27

είναι πιθανό να διεγερθούν και να αφυπνισθούν δυνάμεις αυτοσυνειδησίας και κοινωνικής συμμετοχικότητας; Μήπως αυτός ο φόβος θα φτάσει σε ένα όριο, σε μια ανώτερη τιμή μετά την οποία μόνο ο κατευνασμός του θα μπορεί να ακολουθήσει; Μήπως μόνο ο φόβος που φαίνεται να μας κοιμίζει με εφιαλτικά όνειρα είναι αυτό που μπορεί να μας ξυπνήσει απ τον καταναλωτικό μας λήθαργο και την γενικότερη επανάπαυσή μας; 14 6.2 ΦΟΒΟΣ ΚΑΙ ΦΟΒΙΕΣ Έχει υπολογιστεί ότι ένα στα δέκα άτομα υποφέρει από κάποιο είδος φόβου. Αυτοί οι διάφοροι προσωπικοί φόβοι λέγονται φοβίες και είναι ένα ιδιαίτερα παράξενο και παράλογο είδος φόβου από το οποίο μπορεί να υποφέρει ένα άτομο. Η διαφορά ανάμεσα στον φυσιολογικό φόβο, το άγχος και τη φοβία είναι η εξής: Ο φυσιολογικός φόβος γεννιέται από κάποιο αντικείμενο ή κατάσταση που απειλεί την ύπαρξη του ατόμου. Είναι φυσικό να αισθάνεται κανείς φόβο σε τέτοιες περιπτώσεις. Η γνώση της ύπαρξης του κινδύνου τον κάνει να προετοιμάσει καλύτερα την άμυνα ή τη φυγή του. Αντίθετα, το άγχος παρουσιάζεται σε στιγμές που, φαινομενικά τουλάχιστον, δεν υπάρχει κάποιο πρόβλημα ή απειλή. Είναι ένα επίμονο συναίσθημα ανησυχίας, ενώ οι λόγοι ύπαρξής του είναι πάντα καθαρά υποκειμενικοί, σε αντίθεση με τον φυσιολογικό φόβο, που οφείλεται πάντα σε αντικειμενικούς λόγους (π.χ. απειλή της ζωής του ατόμου). Πολύ συχνά, μαζί με το άγχος εμφανίζονται και σωματικές διαταραχές. Αυτές κάνουν τον ασθενή να πιστεύει ότι σ αυτές οφείλεται το άγχος του, ενώ στην πραγματικότητα συμβαίνει το αντίθετο (δηλ. το άγχος προκαλεί αυτές τις διαταραχές). Η φοβία έχει τις ρίζες της στο περιβάλλον, αλλά το αντικείμενο του φόβου είναι κάτι το ακίνδυνο. Ξέρουμε, για παράδειγμα, ότι πολλοί άνθρωποι πανικοβάλλονται από τις γάτες ή τα ποντίκια. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν θεωρούν αυτά τα ζώα ως πολύ σημαντικά, ή τουλάχιστον όχι τόσο σημαντικά ώστε να τους πανικοβάλλουν. Γι αυτούς όμως που υποφέρουν από κάποια φοβία, τα ζώα αυτά αποτελούν μία απειλή. 14 Φιοραβάντες,Βασίλης,(2008)Τέχνη Πολιτισμός Παγκοσμιοποιηση,Συλλογική Έκδοση Προβληματικής για την Παγκοσμιοποίηση, Έκδ. Παπαζήση, Αθήνα, σ.371-374. 28

Οι φοβίες οφείλονται σε καταπιεσμένες σκέψεις ή ιδέες, που σιγά-σιγά πήραν τη μορφή συμπλέγματος. Οτιδήποτε δεν κατανοούμε εντελώς ή δεν εκφράζουμε στους γύρω μας, μπαίνει στο υποσυνείδητο. Αν φοβόμαστε κάποια ιδέα ή σκέψη μας, και αντί να την εκφράσουμε την καταπιέσουμε στο υποσυνείδητό μας, το συναίσθημα του φόβου που μας προκλήθηκε, κρύβεται κι αυτό κάπου στο μυαλό μας και παρουσιάζεται σε ανύποπτο χρόνο. Επειδή η σκέψη πολλές φορές πηγάζει από το συναίσθημα, μπορεί και δίνει διέξοδο σε πολλά καταπιεσμένα συναισθήματα. Η φοβία είναι λοιπόν το συναίσθημα που συνδέεται με μία καταπιεσμένη ιδέα ή ανάμνηση. Μερικά αντικείμενα ή καταστάσεις που συμβολίζουν για τον ασθενή αυτό που καταπίεσε, το ξαναφέρνουν στην επιφάνεια, και μαζί του φέρνουν και τον φόβο που πρωτοένοιωσε. 15 6.3 ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΦΟΒΙΩΝ Υπάρχουν δύο είδη φοβιών: οι Καταληπτικές και οι Υποχρεωτικές. Καταληπτικές είναι εκείνες που εκδηλώνονται εξ αιτίας διαφόρων καταστάσεων, αντικειμένων ή ιδεών. Φοβίες καταστάσεων υπάρχουν πολλές, αλλά οι πιο χαρακτηριστικές είναι δύο: Κλειστοφοβία και Αγοραφοβία. Η κλειστοφοβία είναι ο φόβος των περιορισμένων και κλειστών χώρων, όπως τούνελ, δωμάτια, θέατρα κτλ. Αγοραφοβία είναι αντίθετα ο φόβος των ανοιχτών χώρων, όπως δρόμοι, πεδιάδες, θάλασσα κτλ. Από τους καταληπτικούς φόβους πηγάζει ένα άλλο είδος φόβου, ο Υποχρεωτικός. Η διαφορά ανάμεσα σε ένα καταληπτικό και έναν υποχρεωτικό φόβο είναι ότι, τον καταληπτικό απλώς τον αισθάνεται ο ασθενής, ενώ ο υποχρεωτικός εκδηλώνεται ευεργητικά. Ενώ ο καταληπτικός φόβος είναι εσωστρεφής, ο υποχρεωτικός εκδηλώνεται με έναν συμβολικό τρόπο μέσω κάποιας πράξης. Στον καταληπτικό φόβο μια γάτα ή ένα μαχαίρι μπορεί να είναι τα σύμβολα που θα ερεθίσουν το φόβο. Στον υποχρεωτικό φόβο ο ασθενής φτιάχνει τα δικά του σύμβολα. Οι υποχρεωτικοί, όπως και οι καταληπτικοί φόβοι, εκδηλώνονται με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Όταν ταξιδεύει, ο ασθενής πρέπει να καθίσει με κάποιον ορισμένο τρόπο, σε μία ειδική θέση, στο κατάλληλο βαγόνι. Όταν τρώει πρέπει να 15 Γ.Τζ.ΜακΜπράιντ, (1982), Ο φόβος λογικός και παράλογος, Τα αίτια του νευρικού φόβου και η ανάκτηση της ψυχικής ηρεμίας, μτφς. Θύμης Μαλαμόπουλος, Εκδ. Θυμάρι, Αθήνα, σελ.49-50. 29

φάει το κατάλληλο γεύμα με έναν ορισμένο τρόπο, την κατάλληλη ώρα. Όταν κάνει έρωτα πρέπει και εκεί να ακολουθεί μια ορισμένη διαδικασία. Άλλοι ασθενείς εκφράζουν αυτό το φόβο τους επαναλαμβάνοντας το ίδιο πράγμα, την ίδια κίνηση ξανά και ξανά. Π.χ. πρέπει να ακουμπήσουν κάθε κολώνα όταν γυρίζουν σπίτι τους, να μετρήσουν τα χρήματά τους πολλές φορές κλπ. Αν δεν τηρήσουν αυτή τη σειρά, που τους έχει επιβάλλει το υποσυνείδητό τους, πανικοβάλλονται. Όπως είδαμε, οι υποχρεωτικές και καταληπτικές συμπεριφορές είναι αντικατάστατα για κάτι που το άτομο δεν θέλει να δεχτεί συνειδητά. Αυτό το επιθυμητό αλλά και επιζήμιο πράγμα, δηλαδή η σκέψη, έχει καταπιεστεί στο υποσυνείδητο, αλλά εκεί συνεχίζει να ζυμώνεται και να αλλάζει μορφή, προσπαθώντας να εκφραστεί και να εκπληρωθεί μέσα από τη φοβία. Ο φόβος που πηγάζει από κάθε φοβία, είναι στην πραγματικότητα, η ποινή που επιβάλλει η συνείδηση στο άτομο, γι αυτές τις «ανήθικες» επιθυμίες. 16 6.4 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΦΟΒΙΑ Η κοινωνική φοβία που συνήθως συνοδεύεται από έλλειψη αυτοεκτίμησης και φόβο κριτικής από τους άλλους και οι οποίες συχνά αρχίζουν στην εφηβεία, χαρακτηρίζονται: i) Από επίμονο και παράλογο φόβο, που σχεδόν πάντα προκαλεί άγχος και καταναγκαστική επιθυμία αποφυγής μιας κοινωνικής κατάστασης, στην οποία το άτομο εκτίθεται πιθανώς σε λεπτομερή έλεγχο εκ μέρους άλλων ατόμων και φοβάται ότι ενδεχομένως θα ενεργήσει κατά τρόπο ταπεινωτικό ή εξευτελιστικό για τον ίδιο. ii) Η υπάρχουσα διαταραχή επηρεάζει σημαντικά τη ζωή του ατόμου και αναπτύσσεται συμπεριφορά αποφυγής εκ μέρους του, ενώ αναγνωρίζει ότι ο φόβος του είναι υπερβολικός και παράλογος. iii) Ο φόβος και το άγχος του δεν είναι αποτέλεσμα κατάχρησης κάποιου φαρμάκου ή υπερβολικής χρήσης κάποιας ουσίας ούτε αποτέλεσμα παρουσίας σωματικής νόσου και δεν μπορούν να ερμηνευτούν ως συμπτώματα κάποιας 16 Γ.Τζ.ΜακΜπράιντ, (1982), Ο φόβος λογικός και παράλογος, Τα αίτια του νευρικού φόβου και η ανάκτηση της ψυχικής ηρεμίας, μτφς. Θύμης Μαλαμόπουλος, Εκδ. Θυμάρι, Αθήνα, σελ.51-56. 30

άλλης ψυχικής διαταραχής, όπως είναι η διαταραχή πανικού με ή χωρίς αγοραφοβία, η δυσμορφική αγχώδης διαταραχή, το άγχος αποχωρισμού ή η σχιζοειδή διαταραχή προσωπικότητας. Η κοινωνική φοβία χαρακτηρίζεται ως έκδηλος και διαρκής φόβος του ασθενή ότι θα υποστεί την αρνητική κριτική των άλλων όταν ευρίσκεται ή μετέχει σε κοινωνικές εκδηλώσεις ή παρίσταται κυρίως σε αυτές με αποτέλεσμα να αποφεύγει αυτές τις εκδηλώσεις. Ο φόβος είναι συνήθως συγκεκριμένος, όπως ότι θα πάθει γλωσσοδέτη όταν θα πρέπει να μιλήσει, ότι θα μπερδεύει τα επιτραπέζια σκεύη όταν θα πρέπει να τρώγει κ.ο.κ., με αποτέλεσμα τον εξευτελισμό και την γελοιοποίηση. Η έκθεση στις καταστάσεις αυτές ελκύει έντονο άγχος που συχνά εξελίσσεται σε περιστασιακή κρίση πανικού. Η κοινωνική φοβία είναι γενικευμένη όταν ο φόβος του ασθενούς αφορά όλες τις κοινωνικές επαφές και δραστηριότητες ή μη γενικευμένη όταν ο φόβος περιορίζεται σε συγκεκριμένου τύπου κοινωνική δραστηριότητα λ.χ. να παρουσιασθεί και να ομιλήσει σ ένα κύκλο φίλων. Η συχνότητα της κοινωνικής φοβίας κατά τη μελέτη NCA υπολογίζεται σε 13,3% για τη διάρκεια ζωής και σε 7,9% για διάστημα 12 μηνών. Η συννοσηρότητα της κοινωνικής φοβίας με άλλα ψυχικά νοσήματα καλύπτει ποσοστό 7,5% των ασθενών της. Η συννοσηρότητα της κοινωνικής φοβίας με τις άλλες αγχώδεις διαταραχές είναι ιδιαίτερα συχνή. Η συννοσηρότητα με τις άλλες ειδικές φοβίες (απλή φοβία) υπολογίζεται σε ποσοστό 59% - 61% των ασθενών, με αγοραφοβία σε 45% με γενικευμένη αγχώδη διαταραχή σε 27%, με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή σε 19%, με διαταραχή πανικού σε 12% και με διαταραχή μετατραυματικού stress σε 5%. Σε ότι αφορά τη συννοσηρότητα της κοινωνικής φοβίας με τις συναισθηματικές διαταραχές, τα ποσοστά ανέρχονται σε 14%-17% για τη μείζονα κατάθλιψη και σε 1%-1,5% για τη μανία. Για τη σχιζοφρένεια και τη σχιζοφρενικόμορφη ψύχωση το ποσοστό εγγίζει το 14% ενώ σε ότι αφορά τις εξαρτήσεις από αλκοόλη και άλλες ουσίες τα ποσοστά ανέρχονται σε 19% και 17% αντίστοιχα. 17 Στην «καρδιά» του προβλήματος των ασθενών με τη διαταραχή αυτή είναι ο υπερβολικός φόβος αρνητικής εκτίμησης, απόρριψης από τους άλλους και απώλειας του κοινωνικού τους status. Ειδικότερα, το άτομο φοβάται μήπως προβεί σε κάποια ακατάλληλη πράξη ή ενέργεια που θα τον έφερνε σε δύσκολη 17 Αλεβιζος, Β, (1997), Άγχος και Αγχώδεις Διαταραχές, Εκδ. Ιατρικές εκδόσεις:σελίδα, Αθήνα, σ.25,100,160. 31

θέση, σε αμηχανία ή ακόμη και θα τον ταπείνωνε. Ένα υποθετικό σχήμα υπεύθυνο μιας τέτοιας στάσης είναι δυνατόν να έχει το ακόλουθο περιεχόμενο: «Είναι πολύ επικίνδυνο να παρεκκλίνεις από τα κοινωνικά πρότυπα και τους κοινωνικούς κανόνες μια και οι άνθρωποι είναι έτοιμοι να σε κατακρίνουν» ή «είναι φοβερό όταν οι άνθρωποι είναι έτοιμοι να σε κατακρίνουν». Η ύπαρξη σχημάτων όπως τα παραπάνω θα επηρεάσει τον τρόπο που το άτομο θα επεξεργασθεί την τρέχουσα εμπειρία π.χ. ομιλία μπροστά στο κοινό, με αποτέλεσμα την παραγωγή αρνητικών αυτόματων σκέψεων, όπως: «φαίνομαι ανόητος. έχω κοκκινίσει και όλοι το βλέπουν. έγινα ρεζίλι» κ.ο.κ. Οι παραπάνω «καταστροφικές» σκέψεις οδηγούν στα ακόλουθα, που με τη σειρά τους διαιωνίζουν το φαύλο κύκλο της κοινωνικής φοβίας: Τα σωματικά και συμπεριφορικά συμπτώματα του άγχους θα εμφανισθούν γίνονται από μόνα τους πηγές επιπρόσθετου άγχους και αίσθησης κινδύνου (π.χ. η αίσθηση ότι κοκκίνισε, «η πιο παράξενη και η πιο ανθρώπινη από όλες τις εκφράσεις» κατά τον Darwin, θα ερμηνευθεί σαν παραπέρα ένδειξη «ρεζιλέματος»). Η (εαυτο) ενασχόληση, οδηγεί το άτομο σε μια δυσχέρεια σωστής επεξεργασίας των εξωτερικών ή κοινωνικών πληροφοριών και σε μια πραγματική επιδείνωση της απόδοσής του. Η μείωση της απόδοσής του, π.χ. στις διαπροσωπικές σου σχέσεις, με τη μορφή της εκδήλωσης μιας λιγότερο φιλικής ή εγκάρδιας συμπεριφοράς από τη μεριά του, μπορεί να πυροδοτήσει μια επίσης αρνητική συμπεριφορά από τη μεριά των άλλων λιγότερο εγκάρδια με αποτέλεσμα να επιβεβαιωθούν οι φόβοι του (Μηχανισμός γνωστός ως «αυτό-εκπληρούμενη πρόβλεψη»). 6.5 ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΟΥ ΦΟΒΟΥ Η αντίδραση τ ανθρώπου σε κάθε περίπτωση μπροστά στις διάφορες καταστάσεις, που μπορεί να του διαταράξουν την ισορροπία της ζωής του δημιουργεί το φόβο. Οι αρρώστιες, η πείνα, οι ποικίλες κοινωνικές αδικίες, πόλεμοι, σεισμοί, ταξίδια σε φουρτουνιασμένη θάλασσα κ.λπ. είναι τα αίτια για να διαταράξουν τη βιολογική και ψυχοπνευματική ισορροπία τ ανθρώπου, που φτάνει μέχρι το θάνατο. Γι αυτό ο φόβος είναι ένα σταθερό στοιχείο σε κάθε άνθρωπο, όμως όχι στον ίδιο βαθμό σ όλους. Υπάρχουν άνθρωποι, που μπροστά σε κάθε περίπτωση απειλής της 32

ζωής τους παραμένουν σταθεροί και χωρίς φόβους. Αυτοί είναι λίγοι. Ενώ οι άλλοι έχουν το φόβο κυρίαρχο εφιάλτη σ όλη τους τη ζωή. Ο ομαδικός φόβος, που φτάνει στο βαθμό του πανικού, όπως αναφέρει η ιστορία δημιούργησε πολλές κοινωνικές θύελλες. Αυτός ο φόβος δημιουργείται στους αεροπορικούς βομβαρδισμούς και στους σεισμούς. Όπως αναφέρει ο Παναγιώτης Βλαχόπουλος, υπάρχουν περιπτώσεις όπου ο φόβος είναι παραλογικός. Δηλαδή υπάρχουν άνθρωποι, που ο φόβος τους έγινε βίωμα. Φοβούνται τις αρρώστιες, το αεροπλάνο, το αυτοκίνητο, το φαγητό, τον προϊστάμενό τους και γενικά το περιβάλλον τους. Ο μαθητής φοβάται το δάσκαλο ή τον καθηγητή του. Οι γονείς φοβούνται τους βαθμούς, που θα πάρουν τα παιδιά τους. Όλοι αυτοί οι φόβοι θα είχαν ξεπεραστεί αν σκεφτούμε ότι υπάρχουν νόμοι σταθεροί μέσα στην πραγματικότητα (πνευματικός ψυχικός οργανικός και υλικός κόσμος), που ζούμε και κινούνται με ενότητα κι αρμονία. Κι ο φόβος μας δεν πρόκειται να αλλάξει αυτή την πορεία, αλλά περισσότερο θα δημιουργήσει κινδύνους στη ζωή μας. Δηλαδή ο φόβος είναι μια μικρή ή μεγάλη αυτοκαταστροφή του εαυτού μας. Ενώ με την ψυχραιμία χωρίς φόβους οι πιθανότητες να κερδίσουμε τη μάχη ενάντια στις αντιξοότητες είναι πιο μεγάλες. Γι αυτό βλέπουμε μέσα στην ιστορική πορεία της ανθρωπότητας εκείνους, που βαδίσανε το δρόμο της ζωής χωρίς φόβους νικήσανε ακόμη και το θάνατο. 18 Σήμερα παρ όλες τις προόδους της Επιστήμης, της Τεχνολογίας και των μεγάλων κατακτήσεων της παιδείας οι φοβισμένοι άνθρωποι υπάρχουν κι αυξάνονται. 6.6 ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΦΟΒΟΥ Σύμφωνα με τον Παναγιώτη Βλαχόπουλο, αν αναλύσουμε πολλές εκδηλώσεις και πράξεις μας θα βρούμε ότι ο φόβος κατευθύνει πολλές φορές τα βήματα της ζωής μας. Το μέλλον φοβίζει και γι αυτό προσπαθεί ο κάθε άνθρωπος ν αποκτήσει κάποια ασφάλεια. Σ όλα τα είδη των Σχολείων, από τα κατώτερα μέχρι τ ανώτερα πηγαίνουν όχι τόσο για να μάθουν κι έτσι να μπορέσουν ν ανέβουν σε ανώτερα πνευματικά επίπεδα, αλλά από κάποιο φόβο για το μέλλον. Θέλουν να αποκτήσουν υλική δύναμη, που θα την χρησιμοποιήσουν αργότερα. 18 Βλαχόπουλος, Παναγιώτης, (1995), Η Θύελλα του Φόβου, Εκδ. Τάκη Θεριανού, Αθήνα, σ.7. 33

Αυτός ο φόβος για την υλική εξασφάλιση περιέχει πολλές φορές τα σπέρματα της ενέργειας με ανήθικα μέσα. Ο φόβος κάνει να πάρουμε οποιαδήποτε όπλα για να αμυνθούμε. Δεν μας αφήνει επίσης να δούμε καθαρά την Αλήθεια. Ο φόβος μας οδηγεί στις πιο απάνθρωπες πράξεις και στη διαστρέβλωση της Αλήθειας. Γίνονται φοβερά εγκλήματα γιατί κυριαρχεί στον άνθρωπο ο φόβος, που τον κυνηγάει συνέχεια και του σφίγγει τον εσωτερικό του κόσμο. Πόσες ανήθικες πράξεις μέσα στην πορεία της ανθρωπότητας γινήκανε από φόβο; Πόσες επίσης δεν ήρθαν στο φως της δημοσιότητας από κάποιο φόβο κι έτσι γινήκανε αιτία να δημιουργηθούν πολλές καταστάσεις καταστροφής και τραγωδίας για τον άνθρωπο; Πόσες ιδέες έχουν επιβληθεί στους διάφορους λαούς με το φόβο; Πόσες ιδέες με γονιμότητα για την πνευματική υπόσταση του ανθρώπου δεν τις λάβανε υπόψη κι εκηρύξανε εναντίον τους άγριο πόλεμο από φόβο μήπως γκρεμίσουν τα κυριαρχικά τους υλικά δικαιώματα; Φόβος και ηθική είναι δύο αντιμαχόμενες καταστάσεις. Η ηθική δεν μπορεί να επιβληθεί με το φόβο. Γιατί τότε δεν είναι ηθική. Δεν πηγάζει από εσωτερική ανάγκη ανόρθωσης της υπόστασής μας προς ανώτερα πνευματικά επίπεδα. Ενώ από το άλλο μέρος ο φόβος μας σπρώχνει στις πιο απάνθρωπες πράξεις. Γιατί ο φόβος είναι αποτέλεσμα πραγματοποίησης μιας ιδέας, που τη θεωρούμε αναγκαία και χωρίς αυτή την πραγμάτωση νομίζουμε ότι όλα χάνονται από μπροστά μας. Ανοίγεται το χάος. Χάνουμε όλους τους δρόμους προς το μέλλον. Τα αισθήματα αυτά συνθέτουν το φόβο. Αντιμέτωπος ο άνθρωπος μπροστά σ αυτή την κατάσταση του φόβου χρησιμοποιεί μέσα χωρίς ηθικά στηρίγματα. Βρίσκεται τη στιγμή του φόβου σαν το καταδιωκόμενο πουλί, που απεγνωσμένα προσπαθεί να βρει ένα οποιοδήποτε τρόπο φυγής από την καταστροφή. Ο φόβος αποτελεί απόγνωση κι επομένως ο άνθρωπος στην κατάσταση αυτή χάνει την ψυχραιμία του. Και τα πιο ανήθικα μέσα χρησιμοποιεί για να βρει αδιέξοδο. Η εποχή μας με τις τόσες τεχνολογικές κατακτήσεις δεν μπόρεσε ακόμη να απαλλάξει τον άνθρωπο από τον προαιώνιο φόβο, που τον κατέχει συνέχεια. Ο φόβος μήπως κυριαρχήσει το ένα κράτος-έθνος, μήπως κυριαρχήσει η Α ιδέα, μήπως ο Β είναι καλύτερος και προοδεύσει, δημιουργεί συνέχεια καταστάσεις ανάξιες πνευματικών ανθρώπων. Πρέπει το Σχολείο, η οικογένεια και τα κράτη να έχουν σαν κύριο σκοπό την αποβολή του φόβου. 19 19 Βλαχόπουλος, Παναγιώτης, (1995), Η Θύελλα του Φόβου, Εκδ. Τάκη Θεριανού, Αθήνα, σ.13-14. 34

6.7 Ο ΦΟΒΟΣ ΣΥΣΤΑΤΙΚΟ ΤΟΥ ΑΓΧΟΥΣ Ο φόβος είναι ένα συναίσθημα, όπως η χαρά, η λύπη κλπ. Το άγχος είναι μία κατάσταση όπου το μυαλό μας βρίσκεται το ίδιο, και θέτει τον οργανισμό μας, σε μία κατάσταση «συναγερμού» και ετοιμότητας αντίδρασης, σε οτιδήποτε αυτό θεωρεί ως απειλή. Επομένως το άγχος είναι μία λέξη που χρησιμοποιούμε για να περιγράψουμε μία κατάσταση, η οποία περιλαμβάνει και συναισθήματα όπως ο φόβος, αναφέρεται όμως σε μία γενικότερη κατάσταση του οργανισμού. Το συναίσθημα του φόβου, όσο περίεργο κι αν φαίνεται, σκοπό έχει να μας προστατέψει. Να «ενεργοποιήσει» την κατάσταση του άγχους, ώστε να είμαστε σε ετοιμότητα να «παλέψουμε» ή να «τρέξουμε» μακριά από τον κίνδυνο που μας απειλεί. Α) Ένας τρόπος λοιπόν που δημιουργούνται τα συναισθήματα που νιώθουμε, είναι από τις σκέψεις που κάνουμε (τότε λέμε ότι δημιουργήθηκαν από εσωτερικές καταστάσεις). Τα συναισθήματα με την σειρά τους επηρεάζουν τις σκέψεις που κάνουμε, σε έναν συνεχή κύκλο. Αν νιώθουμε χαρά από κάποιο γεγονός, σκεφτόμαστε πιο αισιόδοξα και βλέπουμε με λιγότερο άγχος εκείνη την στιγμή τα προβλήματα στον εργασιακό μας χώρο. Αν η συναισθηματική μας διάθεση ήταν μελαγχολική, τα ίδια προβλήματα μπορεί σε άλλη στιγμή να τα βλέπαμε ως ανυπέρβλητα και το άγχος που νιώθαμε να ήταν ιδιαίτερα μεγάλο. Το ίδιο ισχύει και για το συναίσθημα του φόβου. Η ένταση του φόβου που θα νιώθαμε, εξαρτάται από το αν θα μπορέσουμε να «επιβάλλουμε» την λογική μας σκέψη και να τον σταματήσουμε ή έστω να τον ελέγξουμε. Βιολογικά αυτό μπορούμε να το κάνουμε μια και ο λογικός μας εγκέφαλος, συνεργάτης του συναισθηματικού, είναι πολύ «ισχυρός» και μπορεί να «επιβληθεί» και να «τιθασεύσει» συναισθήματα όπως ο φόβος. Αυτό βεβαίως δεν μπορούμε εύκολα να το κάνουμε από μόνοι μας. Αντιθέτως μέσα από την επαφή με τον ψυχολόγο, το μυαλό μας «μαθαίνει» να αναγνωρίζει πως λειτουργούν οι εγκεφαλικές λειτουργίες της σκέψης και των συναισθημάτων και πως αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, καθώς και ο ίδιος ο άνθρωπος μέσα από μία «εκπαίδευση» μπορεί να επηρεάζει σε τεράστιο βαθμό την αλληλεπίδραση αυτή. Β) Τα συναισθήματα που νιώθουμε πολύ συχνά δημιουργούνται από εξωτερικά ερεθίσματα που δεχόμαστε π.χ. αντιλαμβανόμαστε στο εργασιακό μας κλίμα, ότι υπάρχει κίνδυνος απόλυσής μας και νιώθουμε φόβο. Είναι ιδιαίτερα 35

σημαντικό να τονίσουμε ότι δεν μπορούμε να ελέγξουμε τι συναισθήματα θα νιώσουμε, δεν είμαστε ρομπότ για να ρυθμίζουμε συνεχώς την σκέψη μας, ούτε μπορούμε να ασκήσουμε, έλεγχο στα εξωτερικά ερεθίσματα και να κάνουμε να μην συμβούν. Αυτό όμως που μπορεί να ελέγξει και να ρυθμίσει ο εγκέφαλός μας είναι το πόσο θα διαρκέσει ένα συναίσθημα. Είναι ένας πανίσχυρος υπολογιστής που συνεχώς μαθαίνει, δεν είναι δυνατόν όμως συχνά από μόνος του να «ανακαλύψει» τις δεξιότητες που διαθέτει από μόνος του. Θα ήταν σαν ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής που αγοράσαμε, να μπορεί να ανακαλύψει από μόνος του όλα τα πιθανά προγράμματα που θα χρειαστεί καθώς και αυτά που θα θέλαμε εμείς, και να τα «εγκαταστήσει από μόνος του». Για τον λόγο αυτό λέμε ότι η αυτοανάλυση που μπορεί να κάνουμε στον εαυτό μας συχνά δεν είναι σωστή, μία και επηρεάζεται από κίνητρα, επιθυμίες μας, μηχανισμούς κλπ. Που ασυνείδητα τοποθετεί το μυαλό μας στον εαυτό μας. Κατ αυτόν τον τρόπο πολύ συχνά, νιώθουμε φόβο για καταστάσεις ή αντικείμενα που φαινομενικά μας φαίνεται αδιανόητο γιατί μας φοβίζουν. Αυτό να σημαίνει ότι για κάθε άνθρωπο ισχύει πάντα η ίδια ερμηνεία. Πολύ συχνά το μυαλό μας χρησιμοποιεί το μηχανισμό της μετάθεσης του φόβου από κάτι που πραγματικά φοβόμαστε, σε κάποιο άλλο «αντικείμενο» το οποίο είναι ορατό και αντιμετωπίσιμο. Έτσι για παράδειγμα, μπορεί να είμαστε αγχωμένοι για την δουλειά μας, χωρίς καν να έχουμε συνειδητοποιήσει, αλλά κάποια στιγμή, να αρχίσουμε να φοβόμαστε για την υγεία μας και να τρέχουμε για εξετάσεις δίνοντας σημασία στο παραμικρό οργανικό σύμπτωμα. Έτσι μεταθέτουμε τον φόβο στο θέμα της υγείας μας. Τρανταχτό παράδειγμα είναι η οικονομική κρίση που βιώνει η Ελλάδα και η αδυναμία πολλών ανθρώπων να πληρώσουν τις υποχρεώσεις τους. Οι άνθρωποι που έχουν μεγαλώσει σε ένα οικογενειακό περιβάλλον όπου έμαθαν σε αυτό το οικογενειακό περιβάλλον ότι η συνέπεια αυτή είναι μία σημαντικότατη αξία, βιώνουν φόβο και άγχος, καθώς νιώθουν ότι η εικόνα που έχουν για τον εαυτό τους ως «αξιοπρεπείς», απειλείται να καταρρεύσει. Προκύπτει δηλαδή μία σύγκρουση μεταξύ της ηθικής αξίας η οποία είναι «αποθηκευμένη» στο μυαλό μας και η οποία μόνο με ειδικό μπορεί να τροποποιηθεί, και της πραγματικότητας που είναι η αδυναμία να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του. Επιπλέον το ανθρώπινο μυαλό διαθέτει έμφυτους μηχανισμούς που προσπαθούν να αντιμετωπίσουν την κατάσταση του άγχους, που θα το λέγαμε πρόχειρα, 36

«κρύβονται» από το συνειδητό μας αυτό που πραγματικά μας φοβίζει, με την «δημιουργία» κάποιου νέου φόβου, π.χ. φόβο για την υγεία μας. Ένα άλλο πολύ συχνό παράδειγμα είναι ότι πολλές φορές η αυστηρής ηθικής σεξουαλική ανατροφή από τους γονείς μπορεί για παράδειγμα να δημιουργήσει ενοχές για την σεξουαλική επαφή, οι οποίες μπορεί να είναι εμφανείς σωματικά, π.χ. πόνοι κατά την σεξουαλική επαφή, παρ όλα αυτά η αιτία των πόνων να παραμείνει «καλά κρυμμένη» από το συνειδητό μας. Έτσι μπορεί να δημιουργηθεί φόβος ή και αποφυγή της σεξουαλικής επαφής. Για τον λόγο αυτό, δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται με ελαφρότητα τέτοιοι φόβοι, προσπαθώντας το άτομο να τους ξεπεράσει μόνο του. Η άγνοια δυστυχώς για την επιστήμη της ψυχολογίας, έχει κάνει τους ανθρώπους συχνά να νιώθουν ως αδύναμοι χαρακτήρες, αν δεν «παλέψουν» κάτι μόνοι τους θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε την προσπάθεια αυτή με έναν άνθρωπο που επειδή τον πονάει το στομάχι του, προσπαθεί να κάνει μόνος του γαστροσκόπηση, ενώ πιθανά η γνώμη του γαστρεντερολόγου θα ήταν ότι δεν χρειάζεται αυτός ο τρόπος θεραπείας, ή θα την έκανε σωστά ως ειδικός. Το μυαλό μας διαθέτει την ικανότητα επίσης να «εφευρίσκει υποκατάστατα» για να αντιμετωπίσει προσωρινά διάφορες φοβίες. Έτσι κάποιος μπορεί να αφιερωθεί σε υπερβολικό βαθμό σε κάποιο χόμπι, επειδή φοβάται, λόγω της φοβίας του να βγαίνει συχνά έξω από το σπίτι. Μπορεί επίσης να μετράει πολλές φορές μέσα στην ημέρα την πίεσή του, ενώ το πραγματικό του άγχους προκύπτει από την οικονομική του δυσχέρεια. Είναι αυτονόητο ότι αυτά τα «υποκατάστατα» δεν βοηθούν στην μόνιμη αντιμετώπιση και ίαση μιας φοβίας, αλλά την συντηρούν. Συμπερασματικά πρέπει να τονίσουμε ότι το τι σημαίνουν οι φοβίες μας και πώς τις «χρησιμοποιεί» το μυαλό μας, ποικίλλει από προσωπικότητα σε προσωπικότητα. 20 20 Νικόλαος Βακόνδιος, (Ψυχολόγος), Ο φόβος συστατικό του άγχους, http://e-psychology.gr/anxietystress-phobias/557-o-fovos-systatiko-tou-agxous, Ημερ. Επίσκ. 26/3/14. 37

VII. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ: Ερώτηση 1: Στο ερωτηματολόγιο αυτό, από τους 100 φοιτητές που ερωτήθηκαν, οι 54 ήταν γυναίκες και οι 46 άντρες. Όπως φαίνεται από το παραπάνω διάγραμμα περισσότερο μέρος στην έρευνα έλαβαν οι γυναίκες με ποσοστό 54%, αν και η διαφορά από τους άντρες είναι πολύ μικρή, καθώς και αυτοί αγγίζουν το ποσοστό του 46%. Ερώτηση 2: Με βάση την ηλικία τους, αναφερόμαστε σε φοιτητές 19-20 με ποσοστό 24%, σε ηλικίας 21-25 σε ποσοστό 66% και σε 26-30 σε ποσοστό 10%. Σύμφωνα με το παραπάνω διάγραμμα το μεγαλύτερο ποσοστό των φοιτητών αντιστοιχεί σε ηλικίες 38

21-25 ετών, πού είναι και το πιο ενεργό κοινό, καθώς έχει μεγάλη διαφορά σε σχέση με τις άλλες ηλικίες των φοιτητών που συμμετείχαν στην έρευνα. Ερώτηση 3: Στο παραπάνω διάγραμμα η οικονομική κατάσταση των φοιτητών που είναι έως 500 αγγίζουν το ποσοστό των 42%, έπειτα ακολουθούν εκείνοι που παίρνουν 501-5000 με ποσοστό 56% που είναι και το μεγαλύτερο εξ αυτών, και έπειτα ακολουθούν με 50001-10.000 το 1%, στο ατομικο εισόδημα 10.001-15.000 έχουμε 0% και τέλος από 15.000 και άνω, έχουμε 1%. Εδώ συμπεραίνουμε πώς το επικρατέστερο ποσοστό συγκαταλέγεται στο 56% και άρα αναφερόμαστε σε φοιτητές οι οποίοι εργάζονται για να μην επιβαρύνουν τους γονείς τους και για να μπορούν από μόνοι τους να πληρώνουν τα έξοδα και τις υποχρεώσεις τους. 39

Ερώτηση 4: Σε αυτή την ερώτηση το 24% των φοιτητών απάντησε πως η παγκοσμιοποίηση μπορεί να προσφέρει ευκαιρίες, το 20% απειλή, το 36% και τα δύο, το 11% τίποτα από τα παραπάνω και το 9% δεν ξέρω/ δεν απαντώ. Βλέπουμε πως το μεγαλύτερο ποσοστό θεωρεί πως μπορεί να προσφέρει και ευκαιρίες και λόγω για απειλή, τα οφέλη από την παγκοσμιοποίηση είναι φανερά, πιο γρήγορη ανάπτυξη, υψηλότερα βιοτικά επίπεδα, νέες ευκαιρίες. Έχει όμως αρχίσει ο αντίκτυπος επειδή τα οφέλη αυτά είναι διαμοιρασμένα τόσο άνισα, και επειδή η παγκόσμια αγορά ακόμα δεν υποστηρίζεται από κανόνες που να βασίζονται σε κοινά αποδεκτούς κοινωνικούς στόχους. Σε αυτόν τον κόσμο λοιπόν, ομάδες και άτομα όλο και πιο συχνά έρχονται κατευθείαν σεεπαφή μεταξύ τους και πέρα από τα σύνορα, χωρίς να εμπλέκεται το κράτος. Αυτό ενέχει κινδύνους, έγκλημα, ναρκωτικά, τρομοκρατία, ρύπανση, ασθένειες, όπλα, πρόσφυγες και μετανάστες. Όλα αυτά μετακινούνται πέρα-δώθε γρηγορότερα και σε μεγαλύτερους αριθμούς από ότι στο παρελθόν. Οι άνθρωποι νιώθουν απειλούμενοι από γεγονότα που συμβαίνουν σε μακρινά σημεία. Επίσης έχουν μεγαλύτερη συνείδηση των αδικιών και της βαρβαρότητας σε μακρινές χώρες, και περιμένουν από τα κράτη να κάνουν κάτι. Οι νέες τεχνολογίες όμως δημιουργούν ευκαιρίες για αμοιβαία κατανόηση και κοινή δράση. Αν είναι να επωφεληθούμε των θετικών στοιχείων της παγκοσμιοποίησης και να αποφύγουμε τα χειρότερα, πρέπει να μάθουμε πώς να κυβερνούμε καλύτερα, και πώς να κυβερνούμε καλύτερα μαζί. 40

Ερώτηση 5: Σε αυτή την ερώτηση οι φοιτητές ερωτήθηκαν κατά πόσο ο φόβος της παγκοσμιοποίησης έχει επηρεάσει την χώρα μας. Το 20% αυτών απάντησαν πως έχει επηρεάσει αρκετά, το 36% λίγο, το 30% μέτρια και το 14% καθόλου. Στον 21 ο αιώνα οικοδομείται μια νέα παγκόσμια κοινωνία η οποία αλλάζει με ταχύτατους ρυθμούς και δημιουργεί νέες προκλήσεις. Στην Ελλάδα, υπάρχουν αρκετοί οι οποίοι αντιλαμβάνονται την παγκοσμιοποίηση ως κάτι αρνητικό. Υποστηρίζουν ότι συρικνώνεται η εγχώρια παραγωγή εξαιτίας των εισαγωγών με χαμηλό κόστος από τις αναπτυσσόμενες χώρες και αυξάνεται η ανεργία. Ένα άλλο επιχείρημά τους είναι ότι εξαιτίας της παγκοσμιοποίησης αυξάνονται οι μετανάστες οι οποίοι εκτός του ότι μας τρώνε τις δουλειές αυξάνουν και την εγκληματικότητα. Τέλος, υποστηρίζουν ότι με την παγκοσμιοποίηση χάνουμε την εθνική μας ταυτότητα. Εκφράζεται συχνά η ανησυχία ότι μέσα στην ΕΕ θα μας επιβληθούν παραδόσεις από τη δυτική Ευρώπη. Αυτό είναι λίγο-πολύ το τρίπτυχο του φόβου που φαίνεται να συνοδεύει στην Ελλάδα κάθε συζήτηση για την παγκοσμιοποίηση. 41

Ερώτηση 6: Σε αυτή την ερώτηση οι φοιτητές ερωτήθηκαν αν πιστεύουν ότι η παγκοσμιοποίηση θα ευνοήσει την χώρα μας σε οικονομικό επίπεδο.το 35% απάντησαν ότι θα ευνοήσει αρκετά, το 31% καθόλου, το 27% ίσως και το 7% δεν ξέρω/ δεν απαντώ. Σε αυτή την ερώτηση βλέπουμε πως τα μεγαλύτερα ποσοστά των φοιτητών έχουν διαφορετική άποψη, καθώς οι μισοί ιστεύουν πως θα ευνοήσει αρκετά και οι άλλοι μισοί καθόλου. Αν και η παγκοσμιοποίηση είναι ένα φαινόμενο που εμφανίζεται από πολύ παλιά, αυτή αρχίζει να εκδηλώνει έντονα την παρουσία της στις αρχές του 1970, όταν επιχειρήσεις αποφασίζουν να μεταφέρουν εργοστάσια, επενδύσεις και κεφάλαιο σε μέρη με πιο χαμηλό κόστος, εξαιτίας της κρίσης του πετρελαίου και του ανταγωνισμού που δημιουργείται με την Ιαπωνία. Με την ανάπτυξη της τεχνολογίας, δημιουργούνται παγκοσμιοποιημένες αγορές κεφαλαίου, τεχνολογίας, διαχείρισης και πληροφορίας. Έτσι στις μεγαλύτερες οικονομικές χώρες υπάρχει ολοένα και αυξανόμενη ζήτηση για εργαζόμενους με γνώσεις. Ενώ, στις φτωχές χώρες υπάρχουν περισσότεροι εργάτες από τις προσφερόμενες θέσεις εργασίας, με αποτέλεσμα να βγάζουν ελάχιστα χρήματα και να έχουν μόνο τα απολύτως απαραίτητα. 42

Ερώτηση 7 Στην ερώτηση αυτή οι φοιτητές ρωτήθηκαν αν θα υπάρξει ύφεση στα ποσοστά ανεργίας ή νέες ευκαιρίες για θέσεις εργασίας. Το 51% απάντησε πως θα υπάρξει αύξηση της ανεργίας, το 28% μείωση και το 21% δεν ξέρω/ δεν απαντώ. Το μεγαλύτερο ποσοστό απάντησε πως θα υπάρξει αύξηση της ανεργίας. Στην Ελλάδα η επιβράδυνση της οικονομικής δραστηριότητας έχει μειώσει την ζήτηση εργασίας, ενώ είναι ευκολότερο να αναλάβει κανείς την πρόσληψη νέων απ ότι, να απολύσει εργαζόμενους μεγαλύτερης ηλικίας. Δεύτερον, στις αναπτυσσόμενες οικονομίες η αύξηση του πληθυσμού είναι ταχύτερη σε εκείνες τις χώρες που έχουν δυσλειτουργική αγορά εργασίας, όπως είναι η Ινδία ή η Αίγυπτος. Παράλληλα, στα τελευταία χρόνια της ύφεσης και της ανόδου της ανεργίας οι περισσότερες σοβαρές εταιρίες δεν έχουν πάψει να παραπονιούνται ότι δεν βρίσκουν νέους. 43

Ερώτηση 8: Στην ερώτηση αυτή,αν η αύξηση της τεχνολογίας με ταχύτατους ρυθμούς, έχει επηρεάσει τον άνθρωπο σε επικοινωνιακό επίπεδο, το 60% των φοιτητών απάντησε σε μεγάλο βαθμό, το 24% μέτρια και το 16% καθόλου. Στο ξεκίνημα του 21 ου αιώνα, είμαστε όλοι μάρτυρες μιας τεχνολογικής επανάστασης που με ταχύτατους ρυθμούς επιφέρει τεράστιες αλλαγές στη ζωή μας. Τα τελευταία χρόνια λόγω της συχνά υπερβολικής χρήσης νέων τεχνολογιών, οι συνήθειες των ανθρώπων, κυρίως των νέων, έχουν αλλάξει σημαντικά. Δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι οι αλλαγές αυτές έχουν σοβαρές επιπτώσεις στις κοινωνικές τους σχέσεις. Από έρευνες διαπιστώθηκε ότι οι περισσότερες σχέσεις μεταξύ των νέων ξεκινάνε με μηνύματα και οι μισές διακόπτονται δια της ίδιας μεθόδου. Έτσι οι νέοι δεν κοινωνικοποιούνται πλέον με την παραδοσιακή άμεση επαφή. Ο αυθορμητισμός και η διαδικασία του να κάνεις φιλίες και σχέσεις, πλέον αντικαθίστανται με την εύκολη λύση του μηνύματος, με τραγικές επιπτώσεις στην έννοια της συλλογικότητας. 44

Ερώτηση 9: Σε αυτή την ερώτηση, δηλαδή αν θεωρούν πως η τεχνολογία έχει επηρεάσει τον άνθρωπο αρνητικά ή θετικά, το 34% των φοιτητών απάντησαν θετικά, το 41% αρνητικά και το 25% δεν ξέρω/ δεν απαντώ. Οι ευεργετικές επιδρασεις της τεχνολογίας είναι η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, η αύξηση του μέσου όρου ζωής, η μείωση του χρόνου εργασίας και η βελτίωση της μετάδοσης γνώσεων και ιδεών. Αντίθετα, οι αρνητικές επιπτώσεις στη ζωή του ανθρώπου είναι, η απειλή καταστροφής, η αλλοτρίωση, η μόλυνση και η ρύπανση, η ψυχική φθορά, η νεύρωση και το άγχος, αυξημένη ανεργία, άρα και πολλή- παρανομία. Ερώτηση 10: 45