αν ύ ιο α σ η ω χαρ λ κ ύ τ κ Μαρία Φραϊδάκη Λεωνίδας Σωμάκος
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 2. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΧΑΡΤΙΟΥ 2 3. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗΣ 5 3.1 Τι κερδίζουμε όταν ανακυκλώνουμε; 8 3.2 Οι Στατιστικές με μια ματιά 8 4. ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΛΛΑ ΧΡΗΣΙΜΗ ΜΑΤΙΑ. 8 5. ΤΟ ΧΑΡΤΙ ΣΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ 9 5.1 Πως παρασκευάζεται το χαρτί; 10 5.2 Ο «Παλιός» Τρόπος Παρασκευής Χαρτιού 11 5.3 Ο «Νέος» Τρόπος Παρασκευής Χαρτιού 12 5.4 Πρακτικές οδηγίες για την ανακύκλωση του χαρτιού στα σχολεία 14 5.5 Προϊόντα Ανακύκλωσης 16 6. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 17 Η ΕΕΔΣΑ θα ήθελε να ευχαριστήσει θερμά την Μακεδονική Εταιρεία Χάρτου ΑΕ (ΜΕΛ - www.melpaper.com) για την σημαντική συμβολή της κατά την συγγραφή του παρόντος βιβλίου, μέσω της παροχής πληροφοριών και οπτικοακουστικού υλικού (φωτογραφίες και συνοδευόμενο CD). 2008 Ελληνική Εταιρεία Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων Απαγορεύεται η αναπαραγωγή των περιεχομένων του βιβλίου, με οποιονδήποτε τρόπο χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Ελληνική Εταιρεία Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων (ΕΕΔΣΑ) ιδρύθηκε το 2000 και αποτελεί έναν Επιστημονικό, Mη Kερδοσκοπικό Οργανισμό που σήμερα αριθμεί μέλη (φυσικά πρόσωπα και φορείς οι οποίοι καλύπτουν το σύνολο του επιστημονικού πεδίου της Διαχείρισης των Στερεών Αποβλήτων στην Ελλάδα). Τα μέλη της ΕΕΔΣΑ καλύπτουν όλο το πεδίο της Διαχείρισης των Στερεών Αποβλήτων. Σκοπός της εταιρείας είναι η προαγωγή της χρήσης αποδεκτών μεθόδων και συστημάτων Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων και η καλλιέργεια των σχετικών επιστημονικών μεθόδων και εφαρμογών με απώτερο στόχο τη συμβολή στη βιώσιμη ανάπτυξη, την προστασία της ποιότητας του περιβάλλοντος και την προστασία και εξοικονόμηση φυσικών πόρων και ενέργειας. Στα πλαίσια αυτά, η ΕΕΔΣΑ στέκεται αρωγός σε προσπάθειες που αφορούν στην προστασία του περιβάλλοντος και περιλαμβάνουν ενημερωτικά σεμινάρια, ημερίδες, προγράμματα χορηγιών, εκδόσεις ενημερωτικών επιστημονικών εκδόσεων και φυλλαδίων. Προκειμένου να συνεισφέρει στον τομέα της ορθής ενημέρωσης για την ανακύκλωση χαρτιού στα σχολεία, η ΕΕΔΣΑ προχώρησε στην χρηματοδότηση και έκδοση του παρόντος ενημερωτικού βιβλίου το οποίο απευθύνεται σε μαθητές και δασκάλους και φιλοδοξεί να αποτελέσει ένα κίνητρο και χρήσιμο βοήθημα, για την εξοικείωση των αυριανών ενεργών πολιτών με ένα από τα πλέον χρησιμοποιούμενα υλικά. Ελπίζουμε το βιβλίο να αγαπηθεί από τους νεαρούς αναγνώστες και να αποτελέσει ένα πρακτικό εργαλείο για τους δασκάλους τους στην γενικότερη προσπάθεια για την προστασία του περιβάλλοντος. Ευχόμαστε καλή ανάγνωση! Δρ. Κωνσταντίνος Αραβώσης Πρόεδρος της ΕΕΔΣΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ Η Κα Φραϊδάκη Μαρία, είναι Υποψήφια Διδάκτωρ του Τμήματος Δημόσιας Διοίκησης του Παντείου Πανεπιστημίου με αντικείμενο το Οικοτουριστικό Marketing, ενώ έχει πραγματοποιήσει μεταπτυχιακές σπουδές στη Βιώσιμη Τοπική Ανάπτυξη και προπτυχιακές σπουδές στη Διοίκηση Τουριστικών Επιχειρήσεων. Είναι υπάλληλος του Υπουργείου Τουριστικής Ανάπτυξης, ενώ βρίσκεται στο 3ο έτος φοίτησης του Τμήματος Επικοινωνίας Μέσων και Πολιτισμού στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, με κατεύθυνση Διαφήμιση και Δημόσιες Σχέσεις. Έχει δημοσιεύσει άρθρα και έχει συμμετάσχει σε συνέδρια που αφορούν στους τομείς ενδιαφερόντων της όπως τουριστική ανάπτυξη, τουριστικό marketing, τοπική ανάπτυξη, εναλλακτικές μορφές τουρισμού με έμφαση στον οικοτουρισμό. Ο Κος Λεωνίδας Σωμάκος είναι Μηχανικός Χωροταξίας & Πολεοδομίας με μεταπτυχιακές σπουδές στην Βιώσιμη Τοπική Ανάπτυξη. Ασχολείται σαν ελεύθερος επαγγελματίας με Μελέτες και Έργα που αφορούν γενικότερα τη Διαχείριση του Περιβάλλοντος και ειδικότερα την Ανακύκλωση των Στερεών και των Ηλεκτρικών/Ηλεκτρονικών Αποβλήτων, τους Χώρους Υγειονομικής Ταφής (ΧΥΤΑ), το Project Management Ευρωπαϊκών Περιβαλλοντικών & Αναπτυξιακών Προγραμμάτων, τις πιστοποιήσεις κατά ISO (9001 και 14001) καθώς και με Περιβαλλοντικά Σεμινάρια σε Σχολεία και Ιδιωτικούς Φορείς. 1
Ένα από τα μεγαλύτερα περιβαλλοντικά και κοινωνικά προβλήματα του πλανήτη μας είναι η συσσώρευση τεράστιων μη αξιοποιήσιμων - ποσοτήτων απορριμμάτων. Η Ανακύκλωση και επαναχρησιμοποίηση υλικών αποτελεί ίσως την πιο κατάλληλη μέθοδο αντιμετώπισης του ζητήματος. Το χαρτί συλλέγεται και ανακυκλώνεται πιο εύκολα από οποιοδήποτε άλλο υλικό, ενώ χρησιμοποιείται από όλα τα άτομα, ανεξαρτήτως ηλικίας και σε διάφορες δραστηριότητες της καθημερινότητάς μας. Στη χώρα μας ωστόσο, τα ποσοστά ανακύκλωσης χαρτιού παραμένουν χαμηλά. Κύρια αιτία είναι η ελλιπής ενημέρωση των πολιτών από τη σχολική ηλικία σε περιβαλλοντικά ζητήματα. Στόχος του βιβλίου αυτού, είναι μέσα από τη συγκέντρωση χρήσιμων πληροφοριών για την ανακύκλωση χαρτιού, να δώσει στους νεαρούς αναγνώστες μια σαφή εικόνα, για την κατάσταση που επικρατεί σήμερα τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, προκειμένου να συνειδητοποιήσουν πόσο σημαντικό και ταυτόχρονα πόσο απλό είναι να δραστηριοποιηθούν άμεσα και να συμβάλλουν και αυτοί με τη σειρά τους στην περιβαλλοντική προστασία. Προκειμένου να γίνει η διαδικασία περισσότερο κατανοητή, το βιβλίο συνοδεύεται από CD, το οποίο διέθεσε η Μακεδονική Εταιρία Χάρτου Α.Ε. και το οποίο περιλαμβάνει video με όλα τα στάδια της ανακύκλωσης του χαρτιού. Σας ευχόμαστε καλή ανάγνωση και καλή επιτυχία στην εφαρμογή των προτάσεων του βιβλίου Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΧΑΡΤΙΟΥ Η ιστορία του χαρτιού ξεκινά το 2ο π.χ. αιώνα στην Κίνα, με τη χρησιμοποίηση πολτού φυσικών ινών (φλούδα μουριάς, μπαμπού, άχυρα ρυζιού, λινάρι). Έως τότε οι σκέψεις των ανθρώπων αποτυπώνονταν αρχικά στον πάπυρο (σε ένα υδροχαρές φυτό του Νείλου) και αργότερα στις περγαμηνές (δηλαδή σε δέρματα ζώων). Η μετάβαση από το ένα υπόστρωμα γραφής στο άλλο δεν ήταν τυχαία. Το φυτό το οποίο χρησιμοποιήθηκε ως υπόστρωμα γραφής ο πάπυρος Δέρμα ζώων από το οποίο προήλθε η περγαμηνή Εικόνα 1 2
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΧΑΡΤΙΟΥ Το 105 μ.χ. ο Τσάι Λουν (Cai Lun), θα τελειοποιήσει την τεχνική επεξεργασίας του χαρτιού, προσθέτοντας στον πολτό φυσικών ινών, κάποια πολύ απλά υλικά που κανείς έως τότε δεν είχε σκεφτεί να χρησιμοποιήσει: κομμάτια από κουρέλια, σχοινιά, παλιά δίχτυα ψαρέματος αφού προηγουμένως αυτά είχαν υποστεί ζύμωση (δηλαδή σαπίσει) μέσα σε νερό [1]. Εικόνα 2 Εικόνα 3 Εικόνα 4 Τον 8ο μ.χ. αιώνα και ενώ οι Άραβες σε συνεργασία με τους Τούρκους πολεμούν τους Κινέζους στο Τουρκιστάν (Κεντρική Ασία), συλλαμβάνονται δυο Κινέζοι τεχνίτες από τον κυβερνήτη της Βαγδάτης και του αποκαλύπτουν πως παρασκευάζουν το χαρτί. Η πληροφορία αυτή θα μεταφερθεί στη Μέση Ανατολή και με το πέρασμα του χρόνου θα αρχίσουν να δημιουργούνται πολλά χαρτοπωλεία σε διάφορες περιοχές όπως η Δαμασκός. Περνώντας το στενό του Γιβραλτάρ, η είδηση για το νέο αυτό προϊόν θα φτάσει σιγά σιγά και στην Ευρώπη το 12ο περίπου μ.χ. αιώνα. Στην Ιταλία, το πρώτο αξιόλογο κέντρο δημιουργίας χαρτιού ήταν αυτό του Φαμπριάνο στην Ανκόνα Το γεγονός όμως το οποίο θα δώσει άλλη διάσταση στην έννοια του χαρτιού, είναι η τυπογραφία, την οποία θα εφεύρει ο Γουτεμβέργιος (Johann Gensfleisch) από τη Μαγγεντία, το 1450 περίπου. Η εφεύρεση αυτή θα εξασφαλίσει την ανατύπωση βιβλίων με πολύ μικρότερο κόπο, κόστος και χρόνο. Έως τότε κάθε βιβλίο έπρεπε να γραφτεί από έναν καλλιγράφο, κάτι το οποίο απαιτούσε μέρες ή και μήνες δουλειάς και ως εκ τούτου μεγαλύτερο οικονομικό κόστος. Για το λόγο αυτό, μόνο οι πλούσιοι είχαν τη δυνατότητα να διαβάζουν βιβλία την εποχή εκείνη. Με την εφεύρεση της τυπογραφίας, τα πράγματα άλλαξαν. Ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι είχαν τη δυνατότητα πλέον να διαβάζουν βιβλία, περιοδικά, εφημερίδες, τα οποία τυπώνονταν σε χαρτί. Καθώς όμως οι ανάγκες για αυτό ολοένα και αυξάνονταν, προς τα τέλη του 19ου αιώνα, ο άνθρωπος έπρεπε να βρει έναν νέο τρόπο να παράγει περισσότερο. Τα κουρέλια δεν μπορούσαν να του εξασφαλίζουν τις μεγάλες ποσότητες που είχε ανάγκη. 3
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΧΑΡΤΙΟΥ Εικόνα 5 Εικόνα 6 Το 1719, ο René Antoine Ferchault de Réaumur (βοτανολόγος- εντομολόγος) παρατήρησε κάτι που κέντρισε το ενδιαφέρον του. Οι σφήκες, μασουλούσαν το ξύλο χωρίς όμως να το τρώνε και έτσι έφτιαχναν τις φωλιές τους. Έμοιαζε σαν να μπορούσαν οι σφήκες να φτιάξουν χαρτί από το ξύλο! Παρά το γεγονός αυτό ο Rene de Réaumur, ποτέ δεν προσπάθησε να φτιάξει χαρτί από ξύλο ο ίδιος, αλλά τυχαία έκανε αυτή την τόσο σημαντική ανακάλυψη, ότι δηλαδή το ξύλο μαζί με άλλα οργανικά υλικά μπορούν με κατάλληλη επεξεργασία να δώσουν ένα μίγμα που μοιάζει με το χαρτί [2]. Εικόνα 7 Η εφεύρεση της πρώτης μηχανής παρασκευής χαρτιού, φαίνεται πως ανήκει στον Γάλλο Nicholas Louis Robert, ο οποίος το 1798, δημιούργησε μια χειροκίνητη συσκευή με κινούμενο ιμάντα. Δεν μπόρεσε όμως να βρει επενδυτές για την εφεύρεσή του αυτή και έτσι ήταν οι αδερφοί Fourdrinier από την Αγγλία που την έκαναν πράξη, κατασκευάζοντας τη δική τους μηχανή. Παρά το γεγονός ότι ούτε αυτοί χρησιμοποίησαν την εφεύρεσή τους, οι μηχανές ακόμα και σήμερα φέρουν το όνομά τους, καθώς το 1807 κατοχύρωσαν παγκόσμιο δίπλωμα ευρεσιτεχνίας[3]. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι εκείνη την εποχή (19ος αιώνας), το ξύλο αποτελούσε μια φτηνή πρώτη ύλη την οποία μπορούσε ο άνθρωπος να βρει πολύ εύκολα γιατί υπήρχε σε μεγάλες ποσότητες. Το 1884, ο Friedrich G. Keller, κατάφερε να παράγει πολτό χρησιμοποιώντας ξύλο από το οποίο είχαν αφαιρεθεί οι ίνες, αν και συνέχισε να προσθέτει κουρέλια στην ανάμειξη αυτή [4]. Εικόνα 8 Η αύξηση του όγκου παραγωγής χαρτιού συνεχίστηκε, καθώς οι άνθρωποι ήθελαν να μαθαίνουν καινούρια πράγματα μέσα από τα βιβλία, τις εφημερίδες, τα περιοδικά και να επικοινωνούν περισσότερο μεταξύ τους. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με μια σειρά άλλων ενεργειών δυσμενών για το περιβάλλον, οδήγησε σε μια έντονη ανησυχία για το μέλλον του πλανήτη. Έπρεπε κάτι να γίνει και μάλιστα γρήγορα. Μια πολύ καλή ιδέα ήταν η επαναχρησιμοποίηση χαρτιού! 4
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗΣ Πρώτα όμως πρέπει να κατανοήσουμε τι εννοούμε με τον όρο επαναχρησιμοποίηση και πως μπορούσε ο άνθρωπος να την πετύχει. Μια πολύ έξυπνη ιδέα ήταν η ανακύκλωση! Ανακύκλωση ονομάζουμε τη διαδικασία η οποία μας δίνει τη δυνατότητα να μην πετάξουμε ορισμένα προϊόντα μετά τη χρησιμοποίησή τους, αλλά να τα επαναχρησιμοποιήσουμε, αφού πρώτα υποστούν κάποια επεξεργασία. Τι ανακυκλώνουμε; Χαρτί Γυαλί Αλουμίνιο Ηλεκτρικές Συσκευές CD Πλαστικό Εικόνα 9 Εικόνα 10 Όταν δεν ανακυκλώνουμε τα υλικά αυτά, συμβάλλουμε στη μείωση των φυσικών πόρων του πλανήτη και μάλιστα σε μια πολύ κρίσιμη περίοδο, αφού οι προβλέψεις για το μέλλον δεν είναι ιδιαίτερα ευοίωνες. Υπολογίζεται ότι έως το 2020, οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα παράγουν τόσα αστικά απόβλητα (περίπου 340 εκατ. τόνους), που αν τα απλώναμε στο έδαφος, θα κάλυπταν μια έκταση ίση με το Λουξεμβούργο με πάχος 30 cm ή ίση με τη Μάλτα με πάχος 2,5 m. [5]. Απόρριμμα είναι κάθε υπόλειμμα, κάθε ουσία, κάθε υλικό που ο κάτοχός του πρόκειται να εγκαταλείψει [6]. Αν θέλουμε να έχουμε μια πλήρη εικόνα των απορριμμάτων που παράγουμε στην Ελλάδα και με τα οποία ρυπαίνουμε το περιβάλλον, αρκεί να δούμε τους αριθμούς. Το 1995, κάθε άτομο παρήγαγε 306 κιλά σκουπιδιών το χρόνο, ενώ το 2003 έφτασε τα 428 κιλά. Αύξηση σχεδόν 40%! Η Ελλάδα είναι δυστυχώς η χώρα της Eυρωπαϊκής Ένωσης που τείνει να αυξάνει περισσότερο από τα υπόλοιπα κράτη μέλη την παραγωγή σκουπιδιών. Ήδη είναι δεύτερη στην κατάταξη, μετά την Πορτογαλία, όσον αφορά την ποσότητα απορριμμάτων που δημιουργούνται με κάθε ευρώ που καταναλώνουμε [7]. Η αλήθεια είναι ότι η Ελλάδα βελτιώνεται στον τομέα της ανακύκλωσης υλικών και κάθε χρόνο προσπαθεί περισσότερο, όπως προκύπτει και από το διπλανό διάγραμμα [8]. 5
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗΣ Στο διπλανό σχήμα, μπορούμε με μια γρήγορη ματιά να δούμε από ποια υλικά αποτελούνται τα απόβλητα που παράγουμε, δηλαδή τι περιλαμβάνει ο κάδος απορριμμάτων της Ελλάδας [9]. ΥΛΙΚΟ Εισιτήριο Λεωφορείου Βαμβακερό Ύφασμα Σχοινί Βαμβακερό Μάλλινο Ύφασμα Βαμμένο Ξύλο Κονσέρβα Τενεκές Αλουμινένιο κουτί Πλαστικό Μπουκάλι Πλαστικές Σακούλες Φλούδες Πορτοκαλιού Χρονικό Διάστημα 2-4 βδομάδες 1-5 μήνες 3-14 μήνες 1 έτος 13 έτη 50-100 χρόνια 100-200 χρόνια Περίπου 450 έτη 10-20 χρόνια 1 εβδομάδα Σύμφωνα με μελέτες που έχουν γίνει, όταν δεν κάνουμε τον κόπο να ρίξουμε σε ειδικούς κάδους τα απορρίμματά μας, η φύση αδυνατεί να τα αφομοιώσει με αποτελέσματα βλαβερά για το περιβάλλον. Χρειάζεται λοιπόν να γίνει κάτι και μάλιστα πολύ γρήγορα! Πρώτα απ όλα όμως θα πρέπει να είμαστε πολύ καλά ενημερωμένοι για τα υλικά που ανακυκλώνονται, ώστε να βοηθήσουμε και εμείς, με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Γιατί δεν ανακυκλώνονται όλα τα υλικά. Υπάρχει μια σειρά προϊόντων, τα οποία δεν μπορούν να συλλεχθούν ή να ανακυκλωθούν. Όσον αφορά στο χαρτί, το 19% περίπου της συνολικής κατανάλωσής του δεν ανακυκλώνεται, όπως π.χ. χαρτιά από τσιγάρα και σοκολάτες, ταπετσαρίες, συσκευασίες χυμών και γάλακτος γιατί περιέχουν και άλλα υλικά συσκευασίας (πλαστικό και ίσως αλουμίνιο κλπ), χαρτιά τουαλέτας ή χαρτιά που περιέχουν υπολείμματα τροφών κ.α. Εικόνα 11 Εικόνα 12 Τα προϊόντα χαρτιού που μπορούν να ανακυκλωθούν είναι οι εφημερίδες, το χαρτόνι, οι συσκευασίες, τα επιστολόχαρτα, τα περιοδικά, οι κατάλογοι, οι ευχετήριες κάρτες, το χαρτί περιτυλίγματος κ.α. Για το λόγο αυτό, πρέπει με κάθε ευκαιρία να προσπαθούμε να συγκεντρώνουμε σε ξεχωριστούς κάδους τα ανακυκλώσιμα υλικά, στο σπίτι μας και εν συνεχεία να τα πετάμε στους μπλε κάδους που υπάρχουν στις περισσότερες γειτονιές των πόλεων ή και σε ειδικούς κάδους που έχουν τοποθετηθεί στα σχολεία. 6
Την αποκομιδή και επεξεργασία των σκουπιδιών έχουν αναλάβει οι δήμοι και οι κοινότητες. Μέσα στα καθήκοντά τους, είναι και ο διαχωρισμός των απορριμμάτων. ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΧΑΡΤΙΟΥ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗΣ Σήμερα συμμετέχουν μόνο 446 δήμοι της χώρας στο πρόγραμμα των μπλε κάδων (στους οποίους εναποθέτουμε χαρτί, γυαλί, αλουμίνιο και πλαστικό), με 52.000 κάδους, που μέσα στα επόμενα χρόνια, δηλαδή μέχρι το 2011 πρόκειται να φτάσουν τους 100.000 και από τους 68.000 τόνους οικιακών αποβλήτων που συνέλεξαν το 2007 θα φτάσουμε στους 200.000 τόνους το 2011! [11] Πως μπορούμε να είμαστε σίγουροι όμως για το ποιες συσκευασίες προϊόντων ανακυκλώνονται και ποιες όχι; Σε πολλά προϊόντα, υπάρχουν σήματα που μας δίνουν χρήσιμες πληροφορίες. Για το λόγο αυτό πρέπει να τους δίνουμε μεγάλη προσοχή: Το προϊόν προέρχεται από ανακυκλωμένη πρώτη ύλη. Το προϊόν μπορεί να ανακυκλωθεί. Προέρχεται δηλαδή από πρώτες ύλες κατάλληλες προς ανακύκλωση. Το προϊόν αποτελείται από κάποιο ποσοστό ανακυκλωμένου υλικού και ο συγκεκριμένος αριθμός δηλώνει το ποσοστό αυτό [12]. Ο λευκός κύκλος γύρω από τα βέλη συμβολίζει τα ανακυκλωμένα προϊόντα. Το «πράσινο σήμα» δηλώνει ότι η βιομηχανία που κατασκεύασε το συγκεκριμένο προϊόν, έχει συμβάλλει οικονομικά σε κάποιο Συλλογικό Σύστημα Αξιοποίησης Αποβλήτων Συσκευασίας. (Αυτό δε σημαίνει ότι το προϊόν ή η συσκευασία ανακυκλώνεται ή είναι αποτέλεσμα ανακύκλωσης). Το «λουλούδι» δηλώνει ότι ένα προϊόν (ή και μία υπηρεσία π.χ. τουριστικές μονάδες) είναι φιλικό προς το περιβάλλον. Εικόνα 13 7
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗΣ Τι κερδίζουμε όταν ανακυκλώνουμε; Από ένα τόνο ανακυκλωμένο χαρτί που χρησιμοποιούμε [13]: Εξοικονομείται ενέργεια και νερό κατά περίπου 40-50%, Προξενείται λιγότερη ατμοσφαιρική ρύπανση κατά 70-75%, Προξενείται λιγότερη ρύπανση στο νερό κατά 30-40%, Διασώζονται 17-20 δένδρα, Μειώνεται σημαντικά ο όγκος των σκουπιδιών που φτάνουν στις χωματερές. Οι Στατιστικές με μια ματιά Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο για την Ανάκτηση Χαρτιού στόχος της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι μέχρι το 2010 να ανακυκλώνεται το 66% του χαρτιού που χρησιμοποιούμε [14]. Νεώτερα στοιχεία που προέκυψαν από την Αναφορά του 2006 [15] για θέματα ανακύκλωσης χαρτιού, μας δίνουν θάρρος για το μέλλον, καθώς: 58.2 εκατομμύρια τόνοι χαρτιού ανακυκλώθηκαν το 2006, δηλαδή 9,8% περισσότερο σε σχέση με το 2004. 63.4% του χαρτιού στην Ευρώπη ανακυκλώθηκε το 2006, περισσότερο δηλαδή απ ότι στην Ασία ή την Αμερική. ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΛΛΑ ΧΡΗΣΙΜΗ ΜΑΤΙΑ. Η Εναλλακτική Διαχείριση Αποβλήτων στην Ελλάδα ξεκίνησε ουσιαστικά τον Αύγουστο του 2001, με ένα Νόμο [16] που σκοπό είχε να βοηθήσει ώστε να αυξηθεί το ποσοστό της ανακύκλωσης στην Ελλάδα από όλους τους φορείς που συμμετέχουν στον κύκλο ζωής των προϊόντων, παραγωγών διανομέων, καταναλωτών, διαχειριστών αποβλήτων, ΟΤΑ και πολιτείας. Ορισμένες από τις βασικές αρχές της εναλλακτικής διαχείρισης των συσκευασιών ή και άλλων προϊόντων είναι οι εξής: Να δημιουργούνται όσο το δυνατόν λιγότερα απόβλητα τόσο από τις συσκευασίες όσο και από «άλλα προϊόντα». Να επαναχρησιμοποιούμε τα προϊόντα που μπορούμε. Να ανακτώνται τα υλικά και να ανακυκλώνονται τα απόβλητα των συσκευασιών/άλλων προϊόντων. Να ανακτάται η ενέργεια. Αν κάποια βιομηχανία ρυπαίνει το περιβάλλον να αναγκάζεται να πληρώσει πρόστιμο (ο «ρυπαίνων πληρώνει»). Όσοι ασχολούνται με τη διαχείριση των συσκευασιών ή και άλλων προϊόντων (προμηθευτές υλικών, παραγωγοί, μετατροπείς, διακινητές/έμποροι, χρήστες, οι εισαγωγείς, οι διανομείς, οι δημόσιες αρχές, οι οργανισμοί τοπικής αυτοδιοίκησης, δημόσιοι οργανισμοί, ινστιτούτα ή ιδρύματα) πρέπει να είναι πολλοί προσεκτικοί και να φροντίζουν να ανακυκλώνουν τα υλικά που διαχειρίζονται. Να ενημερωθούν οι χρήστες και οι καταναλωτές των προϊόντων ώστε να βοηθούν και αυτοί με τη σειρά τους. Απόβλητα στα οποία εφαρμόζεται η Εναλλακτική Διαχείριση, σύμφωνα με τη σχετική νομοθεσία: Συσκευασίες και τα απόβλητα συσκευασιών Ηλεκτρικές στήλες και συσσωρευτές Οχήματα στο τέλος του κύκλου ζωής τους Χρησιμοποιημένα λιπαντέλαια Παλαιά ελαστικά Ηλεκτρικός και ηλεκτρονικός εξοπλισμός Απόβλητα των εκσκαφών, κατασκευών και υλικών κατεδάφισης Έντυπο υλικό 8
ΤΟ ΧΑΡΤΙ ΣΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ ΤΟ ΧΑΡΤΙ ΣΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ Το χαρτί χρησιμοποιείται στην καθημερινότητά μας με πολλούς τρόπους. Βιβλία, εφημερίδες, περιοδικά, τετράδια, εισιτήρια, χαρτονομίσματα, χαρτοπετσέτες χαρτομάντιλα και πολλά ακόμη είδη, έχουν ως βάση τους το χαρτί. Αν θέλαμε να δώσουμε έναν πλήρη ορισμό για το τι είναι το χαρτί θα λέγαμε ότι: Χαρτί είναι ένα υλικό που κατασκευάζεται από πολτό ξύλου ή άλλες φυτικές ίνες με βιομηχανική κατεργασία, συνήθως σε λεπτά φύλλα και χρησιμοποιείται ως επιφάνεια για να γραφεί ή να τυπωθεί κάτι, για περιτύλιγμα, για τη διακόσμηση τοίχων κλπ [17]. Η διαφορά μεταξύ χαρτιού και χαρτονιού, σχετίζεται με το βάρος τους. Το χαρτί είναι πιο ελαφρύ, με βάρος μικρότερο από 224 γραμμάρια, ενώ το χαρτόνι «ζυγίζει» πάνω από 224 γραμμάρια. Υπάρχουν τέσσερις κατηγορίες χαρτιού [18]: ΕΚΤΥΠΩΣΗΣ δημοσιογραφικό τυπογραφίας γραφής ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑΣ χαρτοκιβώτια χαρτόσακκοι περιτύλιξης αδιαβροχοειδή ΧΑΡΤΟΝΙ λεπτό χονδρό χαρτοσανίδες ΧΑΡΤΙ ΥΓΕΙΑΣ χαρτί τουαλέτας χαρτί κουζίνας χαρτομάνδηλα χαρτοπετσέτες Οι κυριότερες χώρες παραγωγής χαρτιού στον κόσμο, είναι εκείνες που διαθέτουν και τις μεγαλύτερες εκτάσεις δασών. Οι χώρες αυτές, είναι συγκεντρωμένες στο Βόρειο Ημισφαίριο και είναι οι εξής: Καναδάς και ΗΠΑ στην Αμερική, Φιλανδία και Σουηδία στην Ευρώπη και Ιαπωνία στην Ασία [19]. Εικόνα 14 Οι πρώτες 10 χώρες στην ανακύκλωση του χαρτιού [20] Οι περισσότερες από τις χώρες αυτές συνειδητοποίησαν από πολύ νωρίς πόσο σημαντικό είναι να προσπαθήσουν να κάνουν «περιβαλλοντική οικονομία», μέσω της επαναχρησιμοποίησης μέρους των χάρτινων προϊόντων που παράγουν σε μεγάλες ποσότητες. Έτσι όπως προκύπτει και από τον παρακάτω πίνακα, οι περισσότερες από αυτές τις χώρες βρίσκονται στον κατάλογο των δέκα πρώτων χωρών που φροντίζουν για την ανακύκλωση του χαρτιού. ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΑΝΑ 1.000 ΑΤΟΜΑ ΤΟΝΟΙ ΕΛΒΕΤΙΑ 167.36 ΣΟΥΗΔΙΑ 164.61 ΑΥΣΤΡΙΑ 157.77 ΟΛΛΑΝΔΙΑ 155.30 ΗΠΑ 144.14 ΓΕΡΜΑΝΙΑ 140.55 ΦΙΝΛΑΝΔΙΑ 134.80 ΙΑΠΩΝΙΑ 116.55 ΝΟΡΒΗΓΙΑ 98.26 ΓΑΛΛΙΑ 93.62 9
ΤΟ ΧΑΡΤΙ ΣΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ Τι συμβαίνει όμως στην Ελλάδα; Έχουμε δει έως τώρα στο βιβλίο μας, ότι δυστυχώς δεν σκεφτόμαστε πριν αγοράσουμε τα προϊόντα μας και για το λόγο αυτό δημιουργούμε έναν πολύ μεγάλο όγκο απορριμμάτων, που θα μπορούσαμε να αποφύγουμε. Είδαμε επίσης ότι το πρόβλημα αυτό είναι πιο έντονο στην Ελλάδα, γιατί σχετικά πρόσφατα ξεκινήσαμε να ενημερωνόμαστε και να ανακυκλώνουμε τα προϊόντα μας. Τι συμβαίνει όμως πιο συγκεκριμένα, με την κατανάλωση και ανακύκλωση του χαρτιού στη χώρα μας; Εικόνα 15 Εικόνα 16 Εικόνα 17 Οι παρακάτω αναφορές, δείχνουν την παρούσα κατάσταση [21]: Κάθε χρόνο καταναλώνονται πάνω από 800.000 τόνοι χαρτιού. Πριν 30 χρόνια ο αριθμός αυτός ήταν ο μισός. Κάθε χρόνο συγκεντρώνονται προς ανακύκλωση 300.000 τόνοι χρησιμοποιημένου χαρτιού. Το χαρτί που χρησιμοποιούν τέσσερις άνθρωποι μέσα σε ένα χρόνο ζυγίζει όσο και ένα μεγάλο αυτοκίνητο. Αν όλοι ανακύκλωναν τις κυριακάτικες εφημερίδες τους, τότε θα γλιτώναμε 500.000 δέντρα την εβδομάδα. Χρειάζεται ένας ολόκληρος μήνας για να λιώσει ένα κομματάκι χαρτί. Για την παραγωγή 600.000 τόνων χαρτιού, κάθε χρόνο κόβονται 12 εκατ. δέντρα και καταναλώνονται ενέργεια και νερό που θα επαρκούσαν για τις ανάγκες 1 εκατ. σπιτιών. Χρειάζονται 2.200 κιλά ξύλου για να παραχθεί ένας τόνος χαρτιού. Με την ανακύκλωση ενός τόνου χαρτιού, εξοικονομούνται έως και 170 κιλά πετρέλαιο. Πως παρασκευάζεται το χαρτί; Οι περισσότεροι τύποι χαρτιού, προέρχονται από την πολτοποίηση ξύλου, από τη διαδικασία δηλαδή διαχωρισμού της ίνας από το ξύλο, προκαλώντας τη μικρότερη δυνατή ζημιά στην ίνα [22]. Οι τρόποι πολτοποίησης του ξύλου είναι δύο. Ο μηχανικός και ο χημικός: Μηχανικός 1ο Στάδιο: Αποφλοίωση ξύλου. 2ο Στάδιο: Από-ίνωση ξύλου (μέσα σε μυλόπετρες με χρήση νερού για τη διατήρηση χαμηλών θερμοκρασιών γιατί υπάρχει κίνδυνος να καεί το ξύλο λόγω τριβών). Με τον τρόπο αυτό διαχωρίζονται οι ίνες από τα υπόλοιπα συστατικά του ξύλου. Συνήθως χρησιμοποιούνται ξύλα λεύκης, κωνοφόρων δέντρων κ.α. Χημικός 1ο Στάδιο: Αποκάλυψη των ινιδίων της ίνας, με τη χρήση χημικών ουσιών. 2ο Στάδιο: Καταστροφή του κυτταρικού περιβλήματος, με τη χρήση refiners. 10
ΤΟ ΧΑΡΤΙ ΣΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ Ο «Παλιός» Τρόπος Παρασκευής Χαρτιού [23] Παλαιότερα, η παρασκευή χαρτιού γινόταν με πολύ απλές διαδικασίες και με τη χρήση των χεριών και πολύ απλών «μηχανών» με 10 απλά βήματα! Αρχικά γινόταν η ταξινόμηση του χαρτιού σε ποιότητες Εικόνα 18 Εικόνα 19 Εικόνα 20 Στη συνέχεια καθαριζόταν το χαρτί Ένας απλός μύλος μετέτρεπε το χαρτί σε πολτό Στη συνέχεια πραγματοποιούνταν η προπαρασκευή του πολτού Εικόνα 21 Εικόνα 22 Εικόνα 23 Ο οποίος τοποθετούνταν σε απλά κόσκινα Και το κάθε φύλλο τοποθετούνταν πάνω σε απλή τσόχα Η οποία πέρναγε μέσα από μία πρέσα στεγνώματος και σχηματισμού φύλλων Εικόνα 24 Εικόνα 25 Εικόνα 26 Μετά, το κάθε φύλλο αφαιρούνταν από την πρέσα... Και το καθένα αφήνονταν να στεγνώσει ώστε να κατευθυνθεί προς την αγορά έτοιμο για χρήση Εικόνα 27 11
ΤΟ ΧΑΡΤΙ ΣΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ Ο «Νέος» Τρόπος Παρασκευής Χαρτιού [24] Η παραγωγή χαρτιού, όπως ήδη αναφέρθηκε, προέρχεται από την μεσαιωνική Κίνα. Οι Κινέζοι θέλοντας να έχουν ένα υλικό στο οποίο θα μπορούσαν να γράφουν και να διατηρούν τις προσευχές τους, απευθύνθηκαν στον Αυτοκράτορα, ο οποίος έδωσε και την ανάλογη εντολή στον αυλικό επιστήμονα Τσάι Λούν. Αυτός με την σειρά του επινόησε την μέθοδο κατασκευής χάρτου με πολτοποίηση κουρελιών (raggs) και έτσι γεννήθηκε το χαρτί. Ενώ αυτή η μεσαιωνική μέθοδος δεν θυμίζει την σύγχρονη αυτοματοποιημένη παραγωγή χαρτιού, βασίζεται στις ίδιες αρχές που μέχρι σήμερα εφαρμόζονται. Έτσι έχουμε τα πέντε βασικά στάδια: 1. Πολτοποίηση των πρώτων υλών είτε αυτά είναι το παλιόχαρτο (της ανακύκλωσης), είτε η χαρτόμαζα (πρωτογενές χαρτί). 2. Προπαρασκευή του πολτού (καθαρισμός ανάμιξης διαφόρων ποιοτήτων) ώστε να έχουμε συγκεκριμένο τελικό προϊόν. 3. Διαμόρφωση του φύλλου χαρτιού επί της χαρτοποιητικής μηχανής. 4. Πρεσάρισμα του χαρτιού, έτσι ώστε να πετύχουμε την εξυδάτωση το στέγνωμα μέσω ειδικών πρεσών επί της χαρτοποιητικής μηχανής. 5. Στέγνωμα του χαρτιού περνώντας το ανάμεσα από ζεστούς κυλίνδρους που ουσιαστικά το «σιδερώνουν» και το εξυδατώνουν. Αυτές οι βασικές αρχές εφαρμόζονται από τα πρώτα χρόνια παραγωγής χαρτιού, ακόμα και όταν το χαρτί φτιαχνόταν «στα χέρια» και όχι σε μηχανές. Αλλά όλα αυτά τα επιτεύγματα, από την εποχή του Τσάι Λούν μέχρι και την υπερμοντέρνα πραγματικότητα του σήμερα δεν θα είχανε επιτευχθεί αν το χαρτί και ιδιαιτέρα το βασικό στοιχείο του η ίνα (fibre) δεν είχε ένα φυσικό χάρισμα! Να μπορεί να ενωθεί με μια άλλη μέσω απλών υδρογονικών δεσμών (hydrogen bonding). Η ίνα η οποία είναι το βασικό στοιχείο του χάρτου και η οποία αποτελείται από σελλουλόζη ή ημισελλουλόζη, δεν ενώνεται με μια άλλη ίνα ώστε να σχηματίσει το πλέγμα το οποίο ουσιαστικά είναι το φύλλο του χαρτιού με κόλλα ή με κάποιο άλλο χημικό προϊόν. Ενώνεται επειδή σχηματίζονται οι φυσικοί υδρογονικοί δεσμοί μεταξύ τους, παρουσία νερού κατά την παραγωγική διαδικασία (στην φάση του σχηματισμού φύλλου). Αυτή είναι η πιο βασική αρχή της χαρτοποιίας πάνω στην οποία βασίστηκαν και βασίζονται όλες οι προσπάθειες των χαρτοποιών από τον «πατέρα» της χαρτοποιίας Τσάι Λούν μέχρι τους σημερινούς επιστήμονες. 12
ΤΟ ΧΑΡΤΙ ΣΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ Σήμερα τα πράγματα έχουν αλλάξει πολύ. Η διαδικασία ανακύκλωσης και παρασκευής χαρτιού είναι πλέον αυτοματοποιημένη και έχει ως εξής: Αρχικά, οι ποσότητες του χαρτιού που πρόκειται να ανακυκλωθούν, συλλέγονται σε αποθηκευτικούς χώρους της επιχείρησης Εικόνα 28 Εικόνα 29 Εικόνα 30 Στη συνέχεια τα χαρτιά περνάνε μέσα από μία πρέσα προκειμένου να μειωθεί όγκος τους Και εξέρχονται της πρέσας δεματοποιημένα σε κύβους Τα δέματα χαρτιού ρίχνονται μέσα στους πολτοποιητές στους οποίους η αναλογία χαρτιού και νερού είναι 5% και 95% αντίστοιχα. Στους πολτοποιητές το χαρτί θερμαίνεται μέχρι να αρχίσει να λιώνει Εικόνα 31 Εικόνα 32 Εικόνα 33 Ο ζεστός πολτός εισάγεται σε ειδικές πρέσες υψηλής θερμοκρασίας στις οποίες στεγνώνεται και λειαίνεται ώστε να πάρει την τελική μορφή του χαρτιού Το αποτέλεσμα είναι η παραγωγή ενός λεπτού φύλλου χαρτιού το οποίο τυλίγεται σε ρολά Στη συνέχεια τα ρολά κόβονται στο σχήμα και μέγεθος που ζητά ο εκάστοτε αγοραστής Εικόνα 34 Εικόνα 35 Εικόνα 36 Και έτσι το χαρτί στοιβάζεται στους αποθηκευτικούς χώρους Στη συνέχεια φορτώνεται σε φορτηγά.. Και φεύγει για την αγορά! Εικόνα 37 13
ΤΟ ΧΑΡΤΙ ΣΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ Πρακτικές οδηγίες για την ανακύκλωση του χαρτιού στα σχολεία Εφόσον έχουμε μάθει τα βασικά στοιχεία που απαιτούνται για το χαρτί και την ανακύκλωση, ήρθε η ώρα να μάθουμε πως μπορούμε να ανακυκλώνουμε και μόνοι μας, με τους φίλους ή τους γονείς μας, στο σχολείο ή στο σπίτι το χαρτί που υπό άλλες συνθήκες θα πετούσαμε! Πριν ξεκινήσουμε όμως, θα πρέπει να θυμόμαστε τα εξής: Η ποιότητα και το χρώμα του τελικού χαρτιού που θα προκύψει από την ανακύκλωση, δεν μπορεί να είναι καλύτερα από το χαρτί που χρησιμοποιήθηκε αρχικά. Για τον λόγο αυτό, πρέπει να φροντίσουμε να βρούμε ένα καλής ποιότητας χαρτί [25]. Καλό αποτέλεσμα θα μας δώσουν: Χαρτιά φωτοτυπίας και εκτύπωσης Φάκελοι και μπλοκ αλληλογραφίας Τετράδια Αντιθέτως θα πρέπει στη διαδικασία της ανακύκλωσης που θα κάνουμε, να αποφύγουμε χαρτιά που περιέχουν κόλλες και υγρά χρώματα ή και σημαντική ποσότητα οξέων, όπως είναι οι εφημερίδες, τα περιοδικά, τα πλαστικοποιημένα διαφημιστικά, οι καρτέλες αυγών και μια σειρά άλλων χαρτιών. Εικόνα 38 14
ΤΟ ΧΑΡΤΙ ΣΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ Τα 5 βήματα που πρέπει να ακολουθήσουμε είναι τα εξής: Εικόνα 39 Εικόνα 40 Εικόνα 41 Εικόνα 42 1. Σε ένα απλό μπλέντερ, ρίχνουμε μια μικρή ποσότητα χαρτιού και προσθέτουμε νερό. 2. Ανακατεύουμε στο μπλέντερ το μίγμα και γρήγορα αυτό μετατρέπεται σε λευκό πολτό. 3. Στη συνέχεια χρησιμοποιούμε μια απλή κατασκευή η οποία περιλαμβάνει μία σίτα και ένα ξύλινο, τετράγωνο βαθύ (5-10 cm) δοχείο. Η σίτα πρέπει να εφαρμόζει ακριβώς στο επάνω μέρος του ξύλινου δοχείου ή να προεξέχει. Τοποθετούμε λοιπόν την σίτα επάνω στο ξύλινο δοχείο και αφού τη στερεώσουμε ρίχνουμε τον πολτό στη σίτα έτσι ώστε να αρχίσει αυτός να στραγγίζει. Παρατηρούμε ότι επάνω στην σίτα μένει ένα λευκό μίγμα. Τότε αρχίζει η πραγματική ανακύκλωση! 4. Τοποθετούμε επάνω στον πολτό ένα κομμάτι από συμπαγές χαρτόνι και πιέζουμε ελαφρά με ένα πλάστη κουζίνας (ή κάποιο άλλο αντικείμενο) ώστε να στραγγίξουν και οι τελευταίες σταγόνες νερού. Ανασηκώνουμε ελαφρά το χαρτόνι και βλέπουμε ότι ο πολτός έχει κολλήσει πλήρως στην κάτω επιφάνεια του χαρτιού. Το νέο μας χαρτί θα είναι έτοιμο αφού στεγνώσει. 5. Αφού στεγνώσει καλά το χαρτόνι (μπορούμε να επιταχύνουμε το στέγνωμα με ένα πιστολάκι μαλλιών), ξεκολλάμε με προσοχή το νέο κομμάτι χαρτιού που δημιουργήθηκε και Συγχαρητήρια, μόλις δημιουργήσατε ανακυκλωμένο χαρτί! 15
ΤΟ ΧΑΡΤΙ ΣΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ Προϊόντα Ανακύκλωσης Εκτός από το ανακυκλωμένο χαρτί που δημιουργήσαμε μόνοι μας στην τάξη, στις μέρες μας, δίνεται οι δυνατότητα, μέσα από ειδικές μονάδες που υπάρχουν τόσο στην Ελλάδα όσο και σε ολόκληρο τον κόσμο, να παράγονται από ανακυκλωμένο χαρτί πολλά ακόμη προϊόντα όπως χαρτιά κουζίνας και τουαλέτας, χαρτιά συσκευασίας, χαρτόνια και χαρτοκιβώτια, τετράδια, σακούλες. Εικόνα 43 Εικόνα 44 Εικόνα 45 Εικόνα 46 Για το λόγο αυτό, κάθε φορά που κάνεις διαχωρισμό των απορριμμάτων σου και τα πετάς σε ειδικούς κάδους ανακύκλωσης, συμβάλλεις σημαντικά στη δημιουργία ενός νέου προϊόντος από αυτά που αναφέραμε παραπάνω. Κυρίως όμως δημιουργείς καλύτερες προϋποθέσεις για το μέλλον του πλανήτη, αφήνοντας το δικό σου οικολογικό αποτύπωμα Εικόνα 47 16
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ [1] Ψυχογιός, Δ., (2004), «Τα Έντυπα Μέσα Επικοινωνίας», σελ. 137, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα. [2] Paper University, (2001), The Leading Technical Association for the Worldwide Pulp, Paper and Converting Industry, http:// www.tappi.org/paperu/all_about_paper/paperhistory.htm, Ημερομηνία πρόσβασης 15 Μαΐου 2008 [3] Paper Trading International, (2007), History Of Paper, http://www.papertrading.com/prod01.htm, Ημερομηνία Πρόσβασης 16 Μαΐου 2008. [4] Brazilian Pulp and Paper Association, (2007), The history of paper in the world, http://www.bracelpa.org.br/eng/saibamais/ historia/index.html, Ημερομηνία πρόσβασης 15 Μαΐου 2008. [5] Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος, (2008), «Η καλύτερη διαχείριση των αστικών αποβλήτων θα μειώσει την εκπομπή αερίων του θερμοκηπίου», Briefing No 1/31.01.2008, Δανία. [6] Noblet, J., F., (2007), «Τα απορρίμματα», σελ. 4, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα. [7] Ελαφρός Γ., (2005), «Οι χωματερές των πολιτικών υποσχέσεων», ένθετο «Οίκο» της εφημερίδας Καθημερινή, 9/7/2005, ιστοσελίδα http://www.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_kathcommon_2_09/07/2005_1284281#topup, Ημερομηνία πρόσβασης, 22 Ιουνίου 2008. [8] ΥΠΕΧΩΔΕ (2008), «Εναλλακτική Διαχείριση Συσκευασιών και άλλων Προϊόντων», http://www.minenv.gr/anakyklosi/general/ general.html, ημερομηνία πρόσβασης 24 Ιουνίου 2008. [9] Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος, (2006), «Διαχείριση Στερεών Αποβλήτων στην Ελλάδα - Η περίπτωση της Αττικής», Αθήνα. [10] Κουσουρής, Θ., (2006), «Τα Σκουπίδια - Η αναγκαιότητα της διαχείρισής τους και της ανακύκλωσης των υλικών τους (πληροφόρηση, ευαισθητοποίηση και παιχνίδι)» http://www.perivallon.com/material/articles/enimerotikaarthra/skoupidi- Agiato%20Mellon.pdf, Ημερομηνία Πρόσβασης 16 Μαΐου 2008. [11] ΥΠΕΧΩΔΕ, (2008), «ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΤΥΠΟΥ» Δηλώσεις Υπουργού ΠΕΧΩΔΕ κ. Γιώργου Σουφλιά για την ανακύκλωση, 28 Μαΐου 2008, Αθήνα. [12] Παπαδοπούλου, Ο., (2004), «Μελέτη της Διαδικασίας Ανακύκλωσης Χαρτιού στη Χώρα μας», Πτυχιακή Εργασία, Καρδίτσα. [13] ECOS-Ouverture, (1997), «Συλλογή χαρτιού και χαρτονιού από τη σκοπιά της ανακύκλωσης», Δίκτυο MED CARTESIO, Τορίνο. [14] European Recovered Paper Council, (2006), European Declaration on Paper Recycling 2006 2010, Brussels. [15] European Recovered Paper Council, (2007), ERPC: Paper Recycling at a record high in Europe, Press Release, Brussels. [16] Ν. 2939/01 (ΦΕΚ 179/Α «Συσκευασίες και εναλλακτική διαχείριση των συσκευασιών και άλλων προϊόντων - Ίδρυση Εθνικού Οργανισμού Εναλλακτικής Διαχείρισης Συσκευασιών και άλλων προϊόντων (Ε.Ο.Ε.Δ.Σ.Α.Π.)». [17] Μπαμπινιώτης, Γ., (1998), «Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας», Λήμμα Χαρτί, σελ. 1962, Κέντρο Λεξικολογίας Ε.Π.Ε., Αθήνα. [18] Μαντάνης, Γ., (2008), «Χαρτί και Χαρτοπολτός», Ενότητα στα πλαίσια του μαθήματος «ΧΗΜΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΞΥΛΟΥ», ιστοσελίδα http://users.teilar.gr/~mantanis/ximiki.htm, ημερομηνία πρόσβασης, 22 Απριλίου 2008. [19] Εγκυκλοπαίδεια «Δομή», (2005), Λήμμα Χαρτί, τόμος 30, σελ. 480, Εκδόσεις ΔΟΜΗ Α.Ε., Αθήνα. [20] Ιστοσελίδα http://www.mapsofworld.com/world-top-ten/world-top-ten-paper-recycling-countries.html, Ημερομηνία Πρόσβασης 24 Ιουνίου 2008. [21] Αλεξόπουλος, Δ., (2007), «Χαρτί», ιστοσελίδα http://www.ert.gr/nature/anakiklosi/xarti.htm, πρόσβαση 24 Απριλίου 2008. [22] Κονταδάκης, Γ.Κ., (1990), «Χαρτί Χαρτόνι», Οργανισμός Προώθησης Εξαγωγών, Ινστιτούτο Εξαγωγικών Σπουδών, Αθήνα. [23] ΜΕΛ-ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΧΑΡΤΟΥ Α.Ε., http://www.melpaper.com/ [24] ΜΕΛ-ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΧΑΡΤΟΥ Α.Ε., http://www.melpaper.com/ [25] Bakker, J., Elias, J., Hill, H., Riley, J., Waterhouse, M., (2006), Paper, p.p. 11, Murdoch Books. Παραπομπές Εικόνων Οι εικόνες που παρατίθενται στο παρόν βιβλίο προέρχονται από τις εξής πηγές: Εικόνα 1-6 ιστοσελίδα www.wikipedia.org Εικόνα 2 (πάπυρος) ιστοσελίδα www.historyforkids.gr Εικόνα 3 (βιβλία) ιστοσελίδα upload.wikimedia.org Εικόνα 4 (δάσος) ιστοσελίδα www.cumbavac.org Εικόνα 7 ιστοσελίδα www.ces.ncsu.edu Εικόνα 8 ιστοσελίδα caosblog.com Εικόνα 9 ιστοσελίδα www.recyclewise.org Εικόνα 10-11-12 www.kathimerini.gr Στην εικόνα 13 τα δυο πρώτα σήματα προέρχονται από την ιστοσελίδα http://www.greenpeace.org/greece/, οι δυο επόμενες από την Παπαδοπούλου, Ο., (2004), Μελέτη της Διαδικασίας Ανακύκλωσης Χαρτιού στη Χώρα μας, Πτυχιακή Εργασία, Καρδίτσα, ενώ το πράσινο σήμα και το λουλούδι από τις ιστοσελίδες http://www.herrco.gr/ και http://www.eommex.gr αντίστοιχα. Εικόνα 14 προσωπικό αρχείο Μ. Φραϊδάκη (Οξφόρδη 2007). Εικόνα 15 (μπλέντερ) ιστοσελίδα artfulparent.wordpress.com Εικόνα 16-17 προσωπικό αρχείο Μ. Φραϊδάκη Εικόνα 18-38 ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΧΑΡΤΟΥ Α.Ε. Εικόνα 39 ιστοσελίδα theucc.blogspot.com Εικόνα 40-42 ιστοσελίδα www.fe-mail.gr Εικόνα 43 ιστοσελίδα www.recyclewise.org Εικόνα 44 ιστοσελίδα www.clean-energy-ideas.com Εικόνα 45 ιστοσελίδα www.recycleforcalderdale.org Εικόνα 46 ιστοσελίδα www.global-b2b-network.com Εικόνα 47 w00055335.blogspot.com