Ο Νίκος Καζαντζάκης και η ελληνικότητα μέσα από την ταξιδιωτική του λογοτεχνία Πειραιάς 2-4-2012

Δρ Χριστίνα Αργυροπούλου, Νεοελληνίστρια, Επίτιμη Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Ο Νίκος Καζαντζάκης και η ελληνικότητα μέσα από την ταξιδιωτική του λογοτεχνία Πειραιάς 2-4-2012

«Όταν κλείσω τα μάτια για να ξαναχαρώ μια χώρα, χιμούν και μου τη φέρνουν κι οι πέντε μου αίστησες, οι πέντε γιομάτοι στόματα απλοκαμοί του κορμιού μου»

Α. Η αναζήτηση της ελληνικότητας Η αναζήτηση της ελληνικότητας τίθεται επιτακτικά από τη γενιά του 1930 με κύριο εκφραστή και θεωρητικό της γενιάς τον Γ. Θεοτοκά με το βιβλίο του Ελεύθερο Πνεύμα, 1929. Από το 1850 έως και το 1930 το θέμα της ελληνικότητας απασχολεί τους πνευματικούς ανθρώπους στον τόπο μας, που είναι πολύπλοκο, καθώς εμπλέκει το θέμα της ξένης επίδρασης και το θέμα της καθαρεύουσας. Αυτές οι ζυμώσεις είναι γνωστές στον Καζαντζάκη, που «συνομιλεί» με την ξένη διανόηση και τη λογοτεχνία. Η γενιά του 1930 αναζητάει την ελληνικότητα στον λιτό και άμεσο λόγο, (Μακρυγιάννης), στη naϊf ζωγραφική (Θεόφιλος), στις φιγούρες του Καραγκιόζη, στη λαϊκή ζωγραφική και αρχιτεκτονική, στο Αιγαίο, στη συνολική παράδοση, στη χρήση της ζωντανής γλώσσας του λαού (Σεφέρης και γλώσσα).

Ο Θεοτοκάς είναι ο θεωρητικός της γενιάς του 1930, ο οποίος όχι μόνον δεν καταδικάζει τη στροφή στη Δύση, αλλά τη θεωρεί ότι αποτελεί την ευρύτερη οικογένεια για την Ελλάδα. Εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε την περίπτωση του Καζαντζάκη, που, αν και ανήκει στην προηγούμενη γενιά, έμαθε την τέχνη της ελληνικότητας από τη γενιά του 1930, την αφομοίωσε και την απέδωσε δημιουργικά στην κρητική εκδοχή της, κυρίως μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο.

Β. Ο Νίκος Καζαντζάκης και η αναζήτηση της ελληνικότητας. Ο Καζαντζάκης, όπως επισημαίνει και Ν. Βρεττάκος, υπήρξε ένα φαινόμενο δημιουργού, είχε ευρύτατη παιδεία (ελληνική, ευρωπαϊκή και παγκόσμια), επικοινωνούσε με όλα τα φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής του και ήταν ως δημιουργός φορέας των ανησυχιών της Ευρώπης και της παρακμής της Ελλάδας, κυρίως μετά το 1922 με τις αλλεπάλληλες δικτατορίες. Υπήρξε τύπος μοναχικός έως ασκητικός. Στην Οδύσσειά του με 33.333 στίχους αντικατοπτρίζεται η εποχή του και η ψυχή του. Η Ελλάδα ως μύθος, ως πολιτισμός, ως φύση, ως ρομαντισμός και ως σύγχρονη πραγματικότητα είναι πανταχού παρούσα στο έργο του. Η ελληνικότητα του Καζαντζάκη εμπεριέχει τόσο στοιχεία ελληνικά (μύθος, ιστορία, δημοτικό τραγούδι, ίαμβος 17/σύλλαβος, ζωντανές λαϊκές εικόνες, δημοτική γλώσσα ανάμικτη με κρητικά ιδιώματα), όσο και δυτικά.

Κατά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο και την Κατοχή θαυμάζει τον ελληνικό λαό και τον αγώνα του, συνομιλεί με γέρους, γριές και άλλους ντόπιους και αλλάζει στάση. Έτσι, η ελληνικότητα αποκτάει γι αυτόν περιεχόμενο πολύ κοντά σε αυτό που και η γενιά του 1930 θεωρεί ως ελληνικότητα. Δηλαδή την αναζητάει στις ελληνικές πηγές και αξίες, λόγιες και λαϊκές, παλιές και σύγχρονες, στο δημοτικό τραγούδι, στους απλούς ανθρώπους, στη λαϊκή ζωγραφική, στην κριτική σύνθεση των αξιών της παράδοσης, στα ήθη και έθιμα, στη δημιουργική πνοή, στην αποδοχή της δημιουργικής δυτικής σκέψης (κοσμοπολιτισμός και ελληνικότητα). Όλα αυτά τα στοιχεία ανιχνεύονται στα έργα του από το 1940 και εξής ως κρητικός και ευρύτερα ελληνικός πολιτισμός.

Αυτά τα σημάδια αλλαγής τα βρίσκουμε στο θεατρικό του έργο Μέλισσα, που το έγραψε μετά την περιήγηση στην Πελοπόννησο (1937), και κυρίως στο Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, στον Τελευταίο Πειρασμό και στο έργο, Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται. Ειδικότερα η ελληνικότητα διαπερνάει τα ταξιδιωτικά του έργα. Στα έργα Ταξιδεύοντας Ισπανία, Αγγλία, Ρωσία, Ιαπωνία, Κίνα βρίσκει την ευκαιρία να θυμηθεί με νοσταλγία την ελληνική φύση και τους απλούς ανθρώπους της ως εκπροσώπους της λαϊκής θυμοσοφίας την οποία εντάσσει στο έργο του, π.χ. «όλη η Κρήτη ανασκώθηκε στο νου μου», «όπως σ ένα ξόανο της Κνωσσός» (η ελληνικότητα ως φύση και πολιτισμός, Ταξιδεύοντας Ισπανία, 1966, σελ. 84, 114, 216).

Γ. Ο Καζαντζάκης ταξιδευτής Ο Καζαντζάκης υπήρξε ένας μεγάλος ταξιδευτής (Ελλάδα, Κύπρος, Ευρώπη, Ιαπωνία-Κίνα, Ρωσία, Αίγυπτος, Σινά, Παλαιστίνη). Πολιτισμός και πολιτισμοί, τόποι και τοπία, ιστορία, ήθηέθιμα, τραγούδια, χοροί, θυμοσοφία των διαφόρων λαών και απλοϊκών ανθρώπων, θρησκεία, κάστρα, αρχαιότητες κ.ά. καταγράφονται στο έργο του.

Τα Ταξιδεύοντας του Νίκου Καζαντζάκη συγκροτούν μια ταξιδιωτική λογοτεχνία πλούσια και ποικίλη. Η ταξιδιωτική δημιουργία του Καζαντζάκη είναι η ίδια του η ψυχή φλεγόμενη, ο ανθρωπισμός του, το πάθος του για τον άνθρωπο και τον πολιτισμό του. Αφηγηματική τέχνη του Καζαντζάκη είναι ξεχωριστή, καθώς εμπλέκει τον εαυτό του στη δράση μαζί με τους ήρωες του λογοτεχνικού του κόσμου.

Στο έργο του διαπλοκή πραγματικότητας, δημιουργημάτων του νου και της φαντασίας συνυπάρχουν (όνειρα, οράματα, διακείμενα και σχόλια με επίκεντρο τον άνθρωπο). Σε κάθε του ταξίδι ο Καζαντζάκης έχει την οπτική της πρώτης και τελευταίας φοράς, π.χ. «Όταν σφαλνώ τα μάτια για να δω, ν ακούσω, να μυριστώ και ν αγγίξω μια χώρα που γνώρισα, νιώθω να ταράζεται και ν αναγαλλιάει το κορμί μου, σα να ρχεται κοντά μου πρόσωπο αγαπημένο». Τα Ταξιδεύοντας του Ν. Καζαντζάκη είναι φυγόκεντρα όχι κεντρομόλα, όπως είναι ο νόστος της αρχετυπικής Οδύσσειας.

Τα ταξίδια του είναι βίωμα και εναγώνια προσπάθεια για να κατανοηθεί ο άνθρωπος. Ο Καζαντζάκης ταξίδεψε σε όλη σχεδόν την Ελλάδα, στο Άγιον Όρος πήγε με τον φίλο του και ποιητή Άγγελο Σικελιανό (1914). Δ. Συνοπτική παρουσίαση των έργων του Νίκου Καζαντζάκη με τίτλο Ταξιδεύοντας. Δ1. Ταξιδεύοντας Ισπανία. Στο έργο αυτό συνυπάρχουν ιστορία, τόπος και άνθρωποι με τις αρετές και τα πάθη τους, στοχαστές, δημοτικά τραγούδια, ταυρομαχίες κ.ά.

Ο Καζαντζάκης αναφερόμενος στον Γκρέκο γεφυρώνει χωρίς χάσματα τους αιώνες. Κάνει αναφορά τόσο στον Λόρκα με τον τραγικό θάνατο και την ποίησή του όσο και στον στοχασμό του Σπινόζα, στον εμφύλιο και τα δεινά του (βλ. κεφάλαιο Βίβα λα Μουέρτε).

Δ2. Ταξιδεύοντας Αγγλία. Με αυτό το Ταξιδεύοντας δίνει την ιστορία, τις αξίες, τα ήθη και έθιμα, το χαρακτήρα των Αγγλων. Το 1939 το χαρακτηρίζει ως εποχή με ηθική χρεοκοπία της Επιστήμης, μιλάει για την ανάγκη προστασίας της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, διότι παντού υπάρχει πείνα και φόβος, τονίζοντας ότι ο πνευματικός άνθρωπος είναι ανάγκη να εκπληρώνει το χρέος του «να μπορέσει ν αρθρώσει ένα απλό σωστό Λόγο[ ]». Αναφέρεται στην επίσκεψη στο Κολλέγιο Ήτον στις κλασικές και πανανθρώπινες αξίες, στον ρόλο του ατόμου και στη σχέση του με το σύνολο. Στο Επίμετρο κάνει αναφορά στην Κύπρο (1954) και κατακρίνει την αγγλική πολιτική, ακόμα και μέσα από την ορθογραφία, π.χ. «Δεν ξέραμε τότε, τόρα ξέρουμε. Το γαλάζιο πουλί της ελευτερίας δεν κυκλοφορεί έξω από τα σύνορα της Αγγλίας».

Δ3.Ταξιδεύοντας Ιαπωνία (1935). Το Ταξιδεύοντας Ιαπωνία είναι μια μαθητεία για τον αναγνώστη στους μακρινούς πολιτισμούς. Ο Καζαντζάκης αποκαλεί την Ιαπωνία «γκέισα των εθνών». Με την τέχνη της αφήγησής του ανασηκώνει το κιμονό από το σώμα της Ιαπωνίας και μας τη γνωρίζει ολόπλευρα (Βούδας, σαμουράι, φυτείες ριζιού, λατρεία των νεκρών, παγόδες κ.ά.).

Αναδεικνύει τη σχέση της ιαπωνικής τραγωδίας και αρχαίας ελληνικής. Παντού η Ελλάδα είναι παρούσα στο έργο του. Αναφέρεται στη γιορτή των λουλουδιών, στην τελετή του φαγητού, στη γυναικεία θεότητα Καννόν με τα πολλά χέρια κ.ά. Συναισθήματα από την τελευταία ματιά στο ιερό βουνό Φουζί ότι «Το Φουζί είναι στην ψυχική γλώσσα του Γιαπωνέζου το ιερό ιδεόγραμμα που θα πει: Χρέος. [ ] Μια χώρα που έχει ένα τέτοιο βουνό ανώτατο ρυθμιστή της ζωής της είναι σίγουρα μια μεγάλη χώρα που ενώνει τη δύναμη και τη χάρη - σιωπηλή, αποφασισμένη, επικίντυνη»

Δ4. Ταξιδεύοντας Κίνα (1935). Η περιήγηση του Νίκου Καζαντζάκη στην Κίνα αρχίζει με αναφορά σε αρχαίο χωρίο, π.χ. «Η Κίνα η Κίνα συλλογιούμουν κι η καρδιά μου χτυπούσε [ ]. Οι αρχαίοι Έλληνες [ ] έλεγαν ότι η ψυχή είναι συγγυμνασία πασών των αισθήσεων. Είμαι μια τέτοια ψυχή. Ένα ζώο εφήμερο, με πέντε πλοκαμούς, που χαδεύει τον κόσμο». Ακολουθεί η περιγραφή της χώρας και ο πολιτισμός της με την πανσπερμία των ανθρώπων, τον αρχέγονο θεό Ταό, το Βούδα, τις κινέζικες προλήψεις, το χορό και τη μουσική, τον Δράκο ως σύμβολο δύναμης και τον Κομφούκιο.

Οι Κινέζοι φοβούνται όχι το θάνατο, αλλά το νεκρό και του κάνουν πλούσιο νεκρόδειπνο για να τον εξευμενίσουν, π.χ. «Οι νεκροί είναι τα θεμέλια της Κίνας.[ ] Ο Κινέζος είναι παράξενος, ακατανόητος για μας, άλλος κόσμος». Οι αρχαίοι Έλληνες και οι Νεοέλληνες τιμούν, επίσης, τους νεκρούς τους, αλλά όχι από φόβο, τους θεωρούν αγαθά πνεύματα και επικαλούνται τη βοήθειά τους σε εποχές κρίσης (ομοιότητες και διαφορές). Στο κεφάλαιο Μια πριγκιπέσσα κι ο κίτρινος Ψυχάρης μιλάει για την αξία της ζωντανής γλώσσας λαών (η δημοτική κινέζικη το 1920-28 μπήκε στα σχολεία του Νανκίν). Δ5. Ταξιδεύοντας Ρουσία Τη Ρωσία ο Καζαντζάκης θαυμάζει τα μουσεία της, τους όμορφους τόπους και τις πόλεις της, τον βυζαντινό πολιτισμό της, τη ρώσικη λογοτεχνία (Ζουκόφσκι, Πούσκιν, Λέρμοντωφ, Τολστόϊ, Ντοστογιέφκι, Μπλοκ, Ανέσκι, Μαγιακόσφι), την ψυχοσύνθεση του Ρώσου, την ελληνική ράτσα της διασποράς

που συνάντησε εκεί, τον φίλο του Παναϊτ Ιστράτι κ.ά. Η Οδησσός τον εντυπωσιάζει ως έδρα της Φιλικής Εταιρείας. Κατακρίνει Το Ερυθρό Σχολείο με την προπαγάνδα, που στερεί την παιδικότητα και τη φαντασία από το παιδί. Η μεταφορά των Ελλήνων από τον Καύκασο τον κάνει να επαινεί την αντοχή και τον νόστο των Ελλήνων για την πατρίδα. Συγκλονίζεται κυριολεκτικά από τον ανθρώπινο πόνο σε αυτή την αποστολή του από τον Ελευθέριο Βενιζέλο

Δ6. Ταξιδεύοντας Ιταλία, Αίγυπτος, Σινά, Ιερουσαλήμ, Κύπρος. Ο Μοριάς. Σε αυτά τα ταξιδεύοντας ο αναγνώστης μαθαίνει για τον Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης, για τα καίρια πνευματικά και παγκόσμια ζητήματα, που απασχολούν τον Καζαντζάκη, π.χ. η θνησιμότητα των πολιτισμών, η φτώχεια, η ψυχολογία των λαών, οι πολιτισμοί τους, τα μουσεία, τα μνημεία και η παλίμψηστη ιστορία των λαών, ο φόβος του φασισμού. Στην Αίγυπτο ο συγγραφέας αναμερίζει την επιφανειακή ομορφιά της χώρας και αναζητάει τη φοβερή και προαιώνια φωνή του πεινασμένου φελάχου, γιατί ο Καζαντζάκης είναι ένας οικουμενικός στοχαστής και ανθρωπιστής.

Στις Πυραμίδες πραγματοποιεί τη δική του νέκυια, που παραπέμπει στην Οδύσσεια, π.χ. «εγώ ήμουν που ανέβαινα, ανέβαινα, εκατοχρονίτης, με τη μικρή καρδιά μου [ ] κατεβαίνοντας στον Άδη [ ]». Κατακρίνει την εκμετάλλευση των φελάχων και το πούλημα των γυναικών. Ο Καζαντζάκης προφητεύει ότι κλονίζεται το αποικιακό οικοδόμημα της Ευρώπης στην Αφρική με την εθνική συνείδηση που ξυπνάει στους λαούς μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο.

Σημαντικές είναι οι σελίδες συνάντησης με τον Καβάφη, τον μεγάλο ποιητή της περιφέρειας, τον οποίο θαυμάζει. Εστιάζει στην ελληνική φιλοξενία του και μας παρουσιάζει το πορτρέτο του, π.χ. «όλο έκφραση μεφιστοφελική κι ειρωνεία και τα ωραία μαύρα μάτια του αστράφτουν [ ] Η φωνή του είναι γεμάτη ακκισμούς και χρώμα. [ ] Ο Καβάφης είναι από τα τελευταία άνθη του πολιτισμού». Ο Καβάφης είχε οργανώσει μια συνάντηση ανήσυχων ανθρώπων και φίλων του, που συζήτησαν επίκαιρα θέματα με τον Καζαντζάκη. Κατά το ταξίδι στο Σινά, πέρα από την περιγραφή του τοπίου, προβάλλονται στην αφήγηση η αυθεντικότητα των ντόπιων, η ελληνικότητα των μοναχών και του Σινά, η ελληνική φιλοξενία των μοναχών και η αγωνία για τα ελληνικά χειρόγραφα. Ο Καζαντζάκης ταξιδεύει νοητά σε ένα ελληνικό ακρογιάλι και σε έναν ελληνικό ελαιώνα, οπότε προβάλλει την ελληνικότητα της Ελλάδας ως φύση, όπως η γενιά του 1930, και την ελληνικότητα ως ήθη, έθιμα, θρησκεία και πνευματικότητα εκτός Ελλάδας. Θαυμάζει τη βιβλιοθήκη της Μονής με τα ελληνικά, κουφικά, αραβικά και συριακά βιβλία.

Η ταξιδιωτική εμπειρία από το Σινά διαπλέκεται με την αφήγηση για τα ήθη και έθιμα των Βεδουίνων, για το έθιμο του γάμου, για τον δεσμό τους με τις καμήλες και κλείνει τη αφήγηση με αναφορά στον παλίμψηστο χρόνο της Ιστορίας, δηλαδή στον Νικηφόρο Φωκά, στους Σαρακηνούς και στην Κρήτη. Το ταξίδι στα Ιεροσόλυμα. Σε αυτό καταγράφει την πίστη των απλών ανθρώπων και θαυμάζει μια μητέρα που αποκαλεί τον Χριστό παιδί της. Κατά το ταξίδι στην Κύπρο ο συγγραφέας προσπαθεί να γεφυρώσει το χτες με το σήμερα. Και σε αυτό το έργο εστιάζει περισσότερο στις αυθόρμητες ενέργειες των ανθρώπων. Εντυπωσιάζει το προφητικό του όνειρο: «Κρατούσα στην απαλάμη μου ένα μαύρο, κατάμαυρο ρόδο. Και ως το κρατούσα, ένιωθα σιγά, λιμασμένα, αθόρυβα να μου τρώει το χέρι».

Κατά το ταξίδι στον Μοριά,1937, συγκροτεί οριστικά τον ελληνικό του μύθο, τη διαχρονική ελληνικότητα, μέσα από το παλίμψηστο της ιστορίας. Στο Ταξιδεύοντας στο Μοριά εξομολογείται γιατί ταξιδεύει και τι σημαίνει ταξιδεύω για έναν Έλληνα σε αντίστιξη με έναν ξένο. Αναζητάει το πρόσωπο της Ελλάδας, το οποίο βλέπει ως ένα παλίμψηστο από δώδεκα απανωτές γραφές, όπου έζησαν και δημιούργησαν ντόπιοι και ξένοι. Κάθε τόπος έχει φωνές αιώνιες και σύγχρονες, επισημαίνει και αυτές αναζητάει ο Καζαντζάκης. Ο Καζαντζάκης ως Έλληνας νιώθει το ταξίδι στην Ελλάδα γοητευτικό και εξαντλητικό μαρτύριο, καθώς παλεύει η καρδιά και ο νους του, το συναίσθημα και η λογική. Αντίθετα το ταξίδι για τον ξένο, επισημαίνει, είναι εύκολο, «ορμάει και βρίσκει την ουσία της Ελλάδας» (ό. π. σελ.192). Ο Μοριάς ζει στο έργο του Καζαντζάκη τη μακραίωνη ιστορία του με φόντο το συνολικό τοπίο. Έτσι, Κόρινθος, Πάτρα, Λεχαινά, Ανδραβίδα, Ανδρίτσαινα, Καβάσιλα, Ολυμπία, Καρύταινα, Μεγαλόπολη, Τρίπολη, Σπάρτη, Μυστράς, Μονεμβασιά, Μυκήνα και τα κάστρα με τις μικροϊστορίες τους συνεκβάλλουν στο κεφάλαιο για τα Προβλήματα του Νεοελληνικού Πολιτισμού. Διαπλέκει την εμπειρία με τον στοχασμό, διατυπώνει τα συναισθήματά του προ του ταξιδιού, εστιάζει σε ατομικά και συλλογικά γεγονότα, συνδέει την άμεση εμπειρία με την έμμεση ως ιστορία και πολιτισμό του παρελθόντος.

Ο Καζαντζάκης ανιχνεύει την ελληνικότητα σε όλη την ιστορική της διάσταση ως ύλη, ως πνεύμα, ως στοχασμό, ως λαϊκό πολιτισμό, ως αξίες και απαξίες των μικροκοινωνιών στον τροχό της ιστορίας. Θα μπορούσαμε να μελετήσουμε το έργο αυτό στους ακόλουθους άξονες: Α. Ταξιδεύοντας στο Μοριά ένα παλίμψηστο ιστορίας και πολιτισμού. Β. Ο Μοριάς, ο Καζαντζάκης και η αναζήτηση της ελληνικότητας. Γ. Αφηγηματικές αρετές του Ταξιδεύοντας στο Μοριά, δηλαδή αισθητική αποτίμηση της γραφής του Καζαντζάκη σε μορφή και περιεχόμενο. Αν αναζητήσουμε τα υλικά της λογοτεχνικής γραφής του, θα βρεθούμε σε μια μέθοδο ποιητικής ανάλογη με εκείνη των μεγάλων έργων του συγγραφέα (π.χ. η δομή σε κάθε κεφάλαιο είναι σαφής, η γλώσσα πλούσια κ.ά.). Συνομιλεί με τους απλούς ανθρώπους, καταγράφει τις ντοπολαλιές τους, τον πολιτισμό τους, τα ήθη και έθιμά τους, ακόμα και τον τρόπο σκέψης τους. Σύνδεση παρόντος-παρελθόντος. Η αφήγηση τοποθετείται σε ένα παρόν το οποίο εμπεριέχει το παρελθόν του (ιστορία) αλλά και το μέλλον του (δυνατότητές και ελπίδες της ράτσας και προβολή μέσα από το καθημερινό γενικών φιλοσοφικών κατηγοριών, βλ. δίπλα η φωτογραφία από τη Δημητσάνα).

Στο Ταξιδεύοντας στον Μοριά μπορούμε να διερευνήσουμε την ελληνικότητα: 1. ως φύση και πολιτισμό, 2. ως μικροϊστορίες ανθρώπων με τα ήθη και έθιμά τους και 3. ως κάστρα με την ιστορία τους. 1. Η συνομιλία φύσης, πολιτισμού και ελληνικότητας. Το ελληνικό τοπίο συνδέεται με αναμνήσεις, καθώς, κατά τον συγγραφέα, σε αυτό το τοπίο δοξαστήκαμε και ντροπιαστήκαμε, αυτό ενέπνευσε την ισορροπία στην κλασική τέχνη, αυτό ενέπνευσε τη μυθολογία με πρωταγωνιστές τον ήλιο, τα βουνά και τη θάλασσα κ.ά. Η Πελοπόννησος ως φύση και ιστορία κάνει τον Καζαντζάκη να την αποκαλεί «Ακρόπολη της Ελλάδας. [ ] κοιτίδα του Ελληνισμού, έδαφος ιερό, γόνιμο, με όλες τις χάρες του νησιού και της στεριάς.[ ].» (ό.π., σελ. 195). Στην Κόρινθο θαυμάζει τον Ακροκόρινθο, τις αρχαιότητες και θυμάται τον μύθο του Βελλερεφόντη (ό.π., σελ. 196-198).

Βλέπει το πρόσωπο της Ελλάδας ως «ένα παλίμψηστο από δώδεκα απανωτές γραφές: Σύγχρονη, του Εικοσιένα, της Τουρκοκρατίας, της Φραγκοκρατίας, του Βυζαντίου, της Ρώμης, της Ελληνιστικής εποχής, της Κλασικής, του Δωρικού μεσαίωνα, της Μυκηναϊκής, της Αιγαιικής, της Λίθινης. Στέκεσαι σε μια σπιθαμή ελληνικής γης και σε κυριεύει αγωνία. Μνήμα βαθύ, δώδεκα πατωσιές, κι ανεβαίνουν φωνές και σε κράζουν. Ποια να διαλέξεις; Κάθε φωνή και ψυχή [ ]» (Ταξιδεύοντας [ ] Ο Μοριάς, 1969, σελ. 191). Από την ύλη οδηγείται στο πνεύμα. Τα κάστρα (Μυστράς, Καρύταινα) και τα βουνά, π.χ. Ταϋγετος συγκροτούν σύμβολα αρετών (ανδρείας, περηφάνιας και αξιοπρέπειας). Το ελληνικό μεσημβρινό φως, οι γραμμές των βουνών με την ισορροπία τους και η διαύγεια του τοπίου είναι παράγοντες διαμόρφωσης αρετών στον Έλληνα. Προβάλλει την ελληνικότητα και τη θυμοσοφία του λαού, κυρίως των ηλικιωμένων ανδρών (θεματοφύλακες των πατροπαράδοτων ελληνικών αξιών, της ανδρείας, της φιλοξενίας, της χαράς της ζωής, του ερωτισμού και της ελευθερίας). Ανάλογες αξίες υπάρχουν στο Ζορμπά και τον Καπετάν Μιχάλη, π.χ. κρητική λεβεντιά, αγώνας για την απελευθέρωση της Κρήτης, ήθη και έθιμα, βεντέτα, κλέψιμο της γυναίκας, χορός και τραγούδι, π.χ. «-Έλα Ζορμπά, φώναξα, μάθε με να χορεύω!» (Αλέξης Ζορμπάς, σελ.342).

Κατά την επίσκεψη στην Ηλεία με αφορμή τα ξανθογάλανα παιδιά μεταφέρεται στους Φράγκους, στην αφομοίωσή τους και στην επίδρασή τους στους ντόπιους ως ενδυμασία, ως έρωτας και ως πνευματική δημιουργία (Καλλίμαχος και Χρυσορρόη, Ιμπέριος και Μαργαρώνα κ.ά. (ό.π., σελ. 219). Στην Ηλεία θαυμάζει τον ναό του Επικούρειου Απόλλωνα, το ελληνικό τοπίο, που έχει ρυθμό και είναι κομμένο «στην κλίμακα του ανθρώπου, πλημμυρισμένο φως». Αυτή η αρμονία κυβερνάει και την αρχαία ελληνική τέχνη, επισημαίνει (σ.245-6). Σε άλλο σημείο γράφει ότι το τοπίο και οι αρχαιότητες λειτουργούν ως χώροι λύτρωσης από τη σύγχρονη φρίκη του εμφυλίου στην Ισπανία. Φύση, ιστορία, ποίηση και γλώσσα συνομιλούν στο κεφάλαιο για τον Γέρο του Μοριά. Στην Τρίπολη θαυμάζει την εξυπνάδα δύο τσελιγκάδων που πολύ έξυπνα προβληματίζονται και εξηγούν ότι το «επ αυτοφόρω» σε μια κλοπή μπορεί να σημαίνει στα πράσα ή με τα πράσα. Ο στοχασμός του συγγραφέα ότι σε εποχές κρίσης «η σωστή μέθοδος είναι να συγκεντρώνεις το νου σου σε μια μεγάλη ψυχή που φύτρωσε και κάρπισε στα χώματα όπου ζεις», φέρνει την αφήγηση στον Κολοκοτρώνη ως άνθρωπο και αγωνιστή, ως παράδειγμα, ως αρχηγό της ράτσας, που πήρε την Τριπολιτσά με το σπαθί και το μυαλό του (ό.π., σελ. 254, 256-260).

Επηρεάζεται από τα ιστορικά μνημεία και οραματίζεται ιστορικές μορφές του Ελληνισμού, στους οποίους αναγνωρίζει χαρακτηρολογικά στοιχεία του σύγχρονου Έλληνα (Παλαιολόγος, Πλήθων, Κολοκοτρώνης). Αποκαλεί την Πελοπόννησο Ακρόπολη της Ελλάδας (σελ.195). Η Σπάρτη δίνει την ευκαιρία στον Καζαντζάκη να παρουσιάσει την Ελένη, σύμφωνα με την εκδοχή του Ευριπίδη, ως την Ελένη διαχρονικά όλων των Ελλήνων, ως μύθο, που αποτελεί συνεκτικό στοιχείο της ελληνικότητας. Επίσης, τον Οδυσσέα τον θεωρεί ως τον πρώτο Έλληνα και τον Όμηρο ως τον ποιητή, που άκουσε τη φωνή της φύσης και την προσωποποίησε για να μη χαθεί. Έτσι, την ομορφιά της Σπάρτης και της Ελλάδας την ονόμασε Ελένη, διότι «Ελένη θα πει να πολεμάς για την Ελένη!» (σελ. 264-67). Προσπαθεί να μπει στην ψυχολογία των Φράγκων κατακτητών και των κατακτημένων και εξάγει συμπεράσματα για τη συνάντηση του δυτικού και ελληνικού πολιτισμού και για την αφομοιωτική ιδιότητα της ελληνική φυλής αναδεικνύοντας την υπεροχή της ράτσας.

Στις Μυκήνες, επίσης, τοπίο, ιστορία και μυθολογία συνομιλούν με αναφορά και στις τραγωδίες του Αισχύλου, (σελ. 318-19). 2. Η ράτσα μέσα από τις μικροϊστορίες ανθρώπων με τα ήθη και έθιμά τους. Ο Καζαντζάκης βλέπει με πίκρα τη ράτσα, κίτρινη και ξεθυμασμένη (ό. π., σελ. 192) και αναζητάει την ελπίδα στα τοπωνύμια, στον ίσκιο του Δραγούμη, που τον ακολουθεί, και στον ελληνισμό μέσα από όλους τους παλιούς άρχοντές του (ό.π., σελ. 193), αλλά και τους απλούς ανθρώπους ως σύνθεση αρβανιτών, ντόπιων και φράγκων. Οι γέροι συχνά στον προβληματισμό τους έχουν στοιχεία από τον αρχαίο πολιτισμό. Μόνο μερικοί γέροι αποτελούν εξαίρεση για τον συγγραφέα, που μπορούσαν να δουν τον κόσμο ήσυχα και να γελάσουν (σελ. 201). Η αφηγηματική τεχνική του Καζαντζάκη είναι εξαίσια, όταν παντρεύει το τοπικό με το παγκόσμιο και με τον στοχασμό, που εκπορεύεται από ηλικιωμένες γυναίκες, όπως στην περίπτωση της γριούλας στην Πάτρα, που διαβάζει εφημερίδα και μεταφέρει τον παγκόσμιο προβληματισμό για τους πολέμους: «στην Κίνα πολεμούν, σκοτώνονται χιλιάδες, η Ρωσία λένε θα βοηθήσει, και θ ανάψει παγκόσμιος πόλεμος. Στην Ισπανία τα ίδια και τα ίδια.»(σελ. 203).

Στα Λεχαινά η ράτσα παρουσιάζεται χλωμή από την ελονοσία και αγέλαστη. Το χαμόγελο με το οποίο αρχίζουν οι μεγάλοι πολιτισμοί, κατά τον Καζαντζάκη, δεν υπάρχει στους σύγχρονους Έλληνες (σελ. 206). Στη Γλαρέντζα, στο καφενείο, ο Καζαντζάκης συζητώντας με τους χωριάτες θέτει προβλήματα επίκαιρα, π.χ. τη σχέση των δύο φύλων, όπου η άποψη των ντόπιων είναι πολύ ξεπερασμένη, ανατολίτικη (ό. π., σελ. 208-9). Η μικροϊστορία του Κεφαλλονίτη γέρο- Μαρκέτου στη Γλαρέντζα αναδεικνύει τον τύπο του Έλληνα ταξιδευτή, του αιώνιου Οδυσσέα, αλλά και του σύγχρονου Έλληνα ανατολίτη με το σαντούρι του, στοιχείο, που μας θυμίζει τον Αλέξη Ζορμπά και τον Οδυσσέα της Οδύσσειας του Καζαντζάκη, όπου προβάλλεται η φυλή δυνατή και με ρίζες. ( σελ. 224-229), φωτ. κάστρο Χλεμούτσι).

Στην Καρύταινα ο αγωγιάτης Νικόλας σε ερώτηση πώς λένε τα λουλούδια, που του δείχνει ο συγγραφέας, απαντάει με υπερηφάνεια «-Ία!» και δίνει την αφορμή να σχολιάσει ο συγγραφέας την άλλη αρρώστια των Ελλήνων, τη σχετική με τη χρήση της λόγιας γλώσσας (στοιχείο που τον φέρνει κοντά στην αντίληψη της γενιάς του 1930 για τη χρήση της ομιλουμένης γλώσσας). Ακόμα, μέσα από τη μικροϊστορία της γριούλας Μαρίας ή Μαργίτσας παρουσιάζεται η ελληνική φιλοξενία, η θηλύτητα και η ανάγκη για διαιώνιση με τη γραφή του σωστού ονόματός της. (ό.π., σελ. 248-250). Στον Μυστρά το τοπίο, η ιστορία, η γριούλα που έγνεθε και το κοριτσάκι που πάει το σιτάρι να το ευλογήσει ο παπάς συγκροτούν αρμονία, αυθεντική ζωή και αξίες διαχρονικές (ελληνικότητα ως ήθη και έθιμα, ό. π., σελ. 276-77). Στη Μονεμβασιά η ελληνικότητα δίνεται μέσα από τον παπά, τη γρια-κόλιαινα, το βασιλικό, που στολίζει τα παραθύρια, τη γλώσσα και τη φύση. Παρών είναι και ο Βιλλεαρδουίνος ως στοιχείο της ιστορίας της Μονεμβασιάς, το Γιβραλτάρ της Ελλάδας, κατά τον Καζαντζάκη, όπου οι κατακτητές κατακτήθηκαν από τις Ρωμιοπούλες και σε δυο-τρεις γενιές ξεθύμαναν (σ. 312, ελληνικότητα ως αφομοίωση). Στις Μυκήνες η ράτσα παρουσιάζεται αμαθής, αλλά και περήφανη, μέσα από τα λόγια του σοφέρ, που έχει συνείδηση για το μέγεθος των Ατρειδών και λέει στον Καζαντζάκη: «-Είδες τι ληστές; Μου είπε ο σοφέρ με θαυμασμό όταν κατέβηκα κάτω. Λεβεντιά! Είδες τι ληστές, Νταβέληδες! Σήμερα εμείς μπροστά τους είμαστε λωποδύτες» (ό.π., σελ. 321-23).

3. Τα κάστρα και η ελληνικότητα. Τα κάστρα έχουν ξεχωριστή θέση στο έργο αυτό, ο συγγραφέας τα προσεγγίζει με σεβασμό και δέος, ταξιδεύει στην ιστορία και τον πολιτισμό τους. Τα κάστρα, καταθέτει, αποτελούν «το στερνό καταφύγιο της συνείδησης, της αξιοπρέπειας και της αντρείας» (σελ. 205). Στην Πάτρα επισκέπτεται το κάστρο απ όπου θαυμάζει την ομορφιά της πόλης και της φύσης. (φωτ. κάστρο Πάτρας) Συγχρόνως, μέσα από την ανάμνηση μάς ταξιδεύει στην ιστορία της πόλης, στους Ρωμαίους, στον Αντώνιο και την Κλεοπάτρα, στους Σαρακηνούς, στους Σλάβους και τους Φράγκους, στους Τούρκους έως και τους νόμιμους κατοίκους της πόλης (ό.π., σελ. 202). Έτσι τα κάστρα δεν είναι μόνον μάρτυρες πολιτισμών και ιστορικών περιπετειών, αλλά και πηγή ευρύτερης οπτικής γωνίας, που από την Πάτρα και τον Πατραϊκό, διευρύνεται ως την Αγγλία και τον Σαίξπηρ (τραγωδία Αντώνιος και Κλεοπάτρα), οπότε η ελληνικότητα συνδέεται αρμονικά με τη δυτικότητα. (φωτ. Κάστρο της Πάτρας) Σαν βίγλες όρθιες βλέπει ο συγγραφέας τα κάστρα, στα οποία αφιερώνει ξεχωριστό κεφάλαιο στο Ταξιδεύοντας στο Μοριά, π.χ. «Το Χλεμούτσι, η Καρύταινα, το Νίκλι, το Γεράκι, ο Μυστράς, η Μεθώνη, η Κορώνη, η Μονεμβασιά Σα βίγλες στέκουνται ακόμα ορθές» (ό.π., σελ. 206).

Στο Χλεμούτσι οραματίζεται τους Φράγκους κατακτητές με τις πανοπλίες τους, τον Γοδεφρίδο Βιλλεαρδουίνο και τον Γουλιέλμο Σαμπλίτη, φίλους, που έζησαν στο κάστρο, με τις βαρονίες τους και με τους αλλόφυλους, αλλόγλωσσους και αλλόθρησκους λαούς. Όλους αυτούς, όμως, τους αφομοίωσαν οι ντόπιοι με τις όμορφες γυναίκες τους, με την ελληνική γλώσσα τους και με το τοπίο τους, καθώς οι Φράγκοι που γεννήθηκαν στην Πελοπόννησο έχασαν τη γλώσσα τους, αφομοιώθηκαν και έγιναν Έλληνες. Πολύ εύστοχα ο οδηγός του Καζαντζάκη φεύγοντας από το Χλεμούτσι, του λέει με υπερηφάνεια τα εξής: «-Τους φάγαμε! Φώναξε ο Φώτης ανοίγοντας διάπλατα ένα τεράστιο στόμα» (σελ. 215). Παρούσα είναι και η γριούλα ως εκπρόσωπος της φυλής και της ελληνικής φιλοξενίας, η οποία τους φίλεψε σύκα. Αποκαλεί την Καρύταινα «ελληνικό Τολέδο» και αναφέρεται στον ρόλο των δωρικών κάστρων, τις λάρισσες (σ. 252).

Ο Καζαντζάκης επισκέπτεται το κάστρο της Μονεμβασιάς, το εκκλησάκι της Αγιά-Σοφιάς και καταλήγει στον στοχασμό ότι η ψυχή παίρνει την αφθονότερη τροφή από τα χαλάσματα. Οπότε τα κάστρα είναι στοιχεία της ελληνικότητας, αποτελούν πνευματική τροφή και συμβάλλουν στην ανάταση της ψυχής (σελ. 315-16). Ο Μυστράς και η Μονεμβασία μιλούν με την παλίμψηστη ιστορία τους και τον δυναμικό πολιτισμό τους. Οι Μυκήνες μάς ταξιδεύουν στα ομηρικά χρόνια, Η Ολυμπία στην κλασική αρχαιότητα. Η Δημητσάνα, η Καρύταινα, η Καλαμάτα, η Τρίπολη, η Πάτρα στην Ελληνική Επανάσταση και το Ναύπλιο στη σύγχρονη ιστορία μας. Η Μεθώνη και η Κορώνη στη φραγκοκρατία και τον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό με τα επιβλητικά κάστρα τους. Η Πελοπόννησος είναι ένας περήφανος και όμορφος τόπος με τους χορούς, τα τραγούδια, τα πανηγύρια και τα μνημεία της. Είναι ένας τόπος ταυτόσημος με τη λέξη Έλληνας, λέει ο Καζαντζάκης και μπορεί να μπολιάσει με αξίες ελληνικές και παγκόσμιες τον σύγχρονο αναγνώστη (ελευθερία, αρμονία, έρωτας, έθιμα για τον θάνατο, γυναικεία ομορφιά, το χρέος της ράτσας κ.ά.).

Επίλογος Το ταξίδι στο Μοριά τελείωσε, αλλά ανανέωσε όλες τις αισθήσεις του συγγραφέα, καθώς θεώρησε ότι είδε όλες τις μορφές της ράτσας, τον ελληνικό ελληνισμό μέσα από το ένδοξο και μη ένδοξο παρελθόν, αλλά και το ξεπεσμένο παρόν. Παρουσιάζει τον Έλληνα ως Διγενή, ως ανατολίτη και Έλληνα μαζί, καθώς ο ελληνισμός και η ελληνικότητα συγκροτούνται από μια δημιουργική σύνθεση φυλών και πολιτισμών. Η ράτσα, καταθέτει ο συγγραφέας, δεν γέρασε, «Μα γεροντοδείχνουμε, γιατί μια έμμονη δικαιολογημένη ιδέα μάς γυρίζει τα μάτια προς τα πίσω, μας ερεθίζει με μεγάλες θύμησες, μας κάνει ν ασχολούμαστε και να ζούμε πολύ με τα περασμένα, σα να είμαστε γέρικη ράτσα.» (ό.π., σελ. 325). Το ταξίδι και ο λόγος στο έργο του Καζαντζάκη εμπεριέχει στοχασμό και αξίες ελληνικές και πανανθρώπινες. Επίσης, η ζωή και το έργο του Νίκου Καζαντζάκη τον αναδεικνύουν ως έναν νέο Οδυσσέα με το δικό του σύγχρονο ελληνικό μύθο. Ο λογοτέχνης Γιώργος Ιωάννου θεωρούσε τα ταξιδιωτικά του Καζαντζάκη ως τα πιο καλογραμμένα έργα και τονίζει ως αρετή τη βιωματικότητά τους.

Ολοκληρώνω αυτή την περιήγηση με λόγια του Καζαντζάκη, π.χ. «Το κάθε τοπίο το χουν αγιάσει οι Έλληνες, με τον αγώνα τους, το χουν υποτάξει σε αψηλό νόημα, και το νόημα αυτό αποτελεί πια την ουσία του μετέτρεψαν, με την ομορφιά και το πειθαρχημένο πάθος, τη φυσική του σε μεταφυσική αναμέρισαν τα χόρτα, τα χώματα, τις πέτρες και βρήκαν, βαθιά χωμένη, δροσερή, την ψυχή του. Και στην ψυχή αυτή της έδωκαν σώμα πότε ένα χαριτωμένο ναό, πότε ένα μύθο και πότε ένα χαρούμενο ντόπιο θεό»(αναφορά στον Γκρέκο, σελ.200)

Δρ ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ ΕΠΙΤΙΜΗ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ