PAWÀ**0* ΦΙΑΟΑΟΠΚΟΝ Π<ΝΟΑΙΚΟΝ ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΝΙΑΝ <ΚΜΑΟΜ<ΚΟΝ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? ΡΑΙ>ΚΑ*$0$ PAWÀ**0* ΦΙΑΟΑΟΠΚΟΝ Π<ΝΟΑΙΚΟΝ ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΝΙΑΝ <ΚΜΑΟΜ<ΚΟΝ ΤΟΜΟ ΚΑ'. Af>. 1 (ΙΑΝΟΥΑΡΙΟ* - ΜΑΜΊΟ* Ì979) ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ... Ό Αριστοτέλης μέσα στην Ιστορία (Μελέτη) Χ. ΤΟΥΛ... Περί τής νοθογενείας τοΰ Λέοντος τοΰ Σοφοΰ (Μελέτη) Κ. ΝΙΚΑ..'...,. 'Ανέκδοτες επιστολές τοΰ Κ. και Δ. ΠαπαρρηΥόπουλου προς τον Κ. Τριανταφόλλην (Μελέτη) Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ... Έλληνες ΐατροί καί σοφοί λόγιοι από το Βοζάντιον ε^ς την Άναγέννησιν (Μελέτη) ΣΤ. ΦΑΣΟΥΛΑΚΗ.."Αγνωστες αγγελίες εκδόσεως βιβλίων τυπωμένες στη Γαλλία, την 'Ιταλία καί την Ελλάδα. (Προσθήκες στην «Ελληνική Βιβλιογραφία 1800 1863») (Μελέτη) Α. ΚΑΡΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ. Το σχήμα τοΰ 'Αδυνάτου στην αρχαία καί νέα ελληνική Λογοτεχνία (Μελέτη) Ι.ΚΟΡΙΝΘΙΟΥ.... TÒ πτητικό στοιχείο στην Αίνειάδα τοϋ Βιργιλίου (Μελέτη) Γ. ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ., 'Οχτώ ανέκδοτα γράμματα τοΰ Σ. Νούκα (Μελέτη) Ι. ΖΕΓΚΙΝΗ. Μήτρος Πέτρ9βας, ό νικητής τοΰ Βαλτετσίου (Μελέτη) Π, ΝΙΡΒΑΝΑ. : Λέωχ Τολ,στόη (Μελέτη) Β. Π....Τά μαθήματα Φιλοσοφίας τής Τέχνης τοΰ Ι. Θεοδωρακοπούλου (Βιβλιοκρισία) Β. ΒΑΛΑΩΡΑ 'Αγροτική Ελλάς (Μελέτη) Γ. ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΥ,... Το δργον του; Παπαδιαμάντη (Μελέτη) ΧΡΟΝΙΚΑ Γ, Θ. Ζ. Τής Συντάξεως (Χρονικόν) ir Ή εκδήλωση σΐή μνήμη τοΰ Δ. Σολωμοΰ (Χρονικόν) ΕΥΘ. ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ Το Α' Τοπικό Συνέδριο Ήλειακών Σπουδών (Χρονικόν) Π. ΓΛΕΖΟΥ Τά βραβεία Τσακάλου τοΰ Φ.Σ. «Παρνασσός» (Χρονικόν) Δ. ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΥ. '. Απολογισμός τών Νυκτερινών Σχολών δια τό σχολικόν έτος 1977 1978 (Χρονικόν) * 'Από τήν κίνησιν tòo Συλλόγου «Παρνασσός» (Δελτίον αριθμ. 39, 'Ιανουάριος Μάρτιος 1979 (Χρονικόν)

Π A. Κ Ai io y ΙΑ^Α^ΠΚΟΚ Ρ<Ν«ΑΙΚΦΗ ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΗΙΑΗ «ΚΑΙΑ«Μ<Κ«Κ 151 ο κ τ ή τ η ς : ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία.: Πλατεία Άγ. Γεωργίου Καρύτση 8 'Αθήναι (Τ.Τ. 124) ^Επιτροπή Συντάξεως:: Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟ?: Πρόεδρος ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ : Πρόεδρος ΦιλολογικοΟ τμήματος ΠαρνασσοΟ ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ : Γεν. Γραμματεύς ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΙΛΙΑΝΟΣ : Σύμβουλος ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός Έκδότης-Διευθυντής Συντάξεως: ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ οδός Πολυτεχνείου 5α, "Αθήναι (Τ.Τ. 103) Προϊστάμενος τυπογραφείου: ΙΟΡΔΑΝΗΣ Δ. ΜΥΡΠΔΗΣ οδός Σεϊζάνη 5, 'Αθήναι Τιμή τεύχους Δρχ. 100 (Α. Ν. 1092/1938, fipépov 6, 1) ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καΐ τών ταχυδρομικών) : 'ΕσωτερικοΟ Δρχ. 400 'ΕξωτερικοΟ Δολλ, 20 Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 400 Δια Τράπεζας,'Επιχειρήσεις,'Οργανισμούς, Ανωνύμους Εταιρείας, Δήμους,καΐ Κοινότητας Δρχ. 600 'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ* ονόματι τοο ΦιλολογικοΟ Συλλόγου «Παρνασσός». Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δεν επιστρέφονται.

Ρ A H A * * $ *

ΙΛΦΛ^ΠΚΦΗ Ρ<Ν*ΑΙΚ*Κ ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΗΙΑΗ <ΚΑΙΑ$Μ<Η*Η Ιδιοκτήτης: ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία : Πλατεία Άγ. Γεωργίου Καρύτση 8 'Αθήναι (Τ.Τ. 124) Επιτροπή Συντάξεως: ι Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός j ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ : Πρόεδρος Φιλολογικοϋ τμήματος Παρνασσού ; ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ : Γεν. Γραμματεύς Φιλολογικοϋ Συλλόγου Παρνασσός! ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΙΛΙΑΝΟΣ : Σύμβουλος Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός Έκδότης Διευθυντής Συντάξεως: ΓΕΩΡΓΙΟΣ θ. ΖΩΡΑΣ οδός Πολυτεχνείου 5α, Αθήναι (Τ.Τ. 103) Προϊστάμενος τυπογραφείου: ΙΟΡΔΑΝΗΣ Δ. ΜΥΡΤΙΔΗΣ οδός Σεϊζάνη 5, 'Αθήναι j Τιμή τεύχους Δρχ. 100 (Α. Ν. 1092/1938, άρθρον 6, 1) ; ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων και τών ταχυδρομικών) : 'Εσωτερικού Δρχ. 400 'Εξωτερικού Δολλ. 20 Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 400 Δια Τράπεζας, 'Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, 'Ανωνύμους Εταιρείας, Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 600 'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ' ονόματι τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός». Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δέν επιστρέφονται.

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ* ΣΥΛΛΟΓΟ* ΡΑΙ>ΝΑ**0* ΠΑΙ>ΝΑ**0* ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΙ ΓΚΜΟΑΙΚΟΝ ΚΑΤΑ ΤΙ>ΙΜΗΝΙΑΝ <ΚΑΙΑΟΜ<ΝΟΝ Ρ<Μ^Α$* Α<ΥΤ<*Α TOMOS ΚΑ' «Κ Α^ΗΚΑΙ* ΤΥΡ^Γ^Α + <Ι^Κ ΙΦΙ^ΑΑΚ^Υ 1*7* ΜΥ^ΤΙΑΗ

ΕΦΟΡΕΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (δια την τριετίαν 1978 1981) Πρόεδρος ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Αντιπρόεδρος ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ» ΚΩΝΣΤΑΝΉΝΟΣ ΜΑΤΑΛΑΣ» ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΦΩΤΙΑΣ Γενικός Γραμματεύς ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ Ειδικός Γραμματεύς ΣΠΥΡΟΣ ΧΑΡΟΚΟΠΟΣ»» ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Ταμίας ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Κοσμήτωρ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΑΛΛΑΣ "Εφορος Σχολών ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΣ» Βιβλιοθήκης ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΛΑΠΟΥΤΑΣ» Καταστημάτων ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗΣ Σύμβουλος ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΙΛΙΑΝΟΣ» ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΠΑΓΟΥΛΑΤΟΣ» ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΤΑΒΟΥΛΑΡΗΣ» ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΟΥΜΠΑΣ ΚΟΣΜΗΤΕΙΑ ΣΧΟΛΩΝ Κοσμήτωρ Γραμματεύς : ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΧΑΤΖΗΕΜΜΑΝΟΥΗΛ Κοσμήτορες: ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΖΕΥΓΩΛΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΡΡΑΣ ΜΙΧΑΗΛ ΚΑΤΣΑΝΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΥΡΙΜΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΛΙΑΡΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΑΡΚΕΤΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΜΟΣΚΟΒΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ MOΥΤΖΟΥΡΗΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΠΕΡΟΠΑΝΝΑΚΗΣ ΜΙΧΑΗΛ ΠΟΛΙΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΡΩΝΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΖΟΥ ΓΑΝΑΤΟΣ ΤΙΜΟΛΕΩΝ ΒΟΥΚΥΔΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΓΚΑΛΙΝΑΣ

ΡΑΙ>ΝΑ**Φ* ΤΟΜΟΣ ΚΑ' ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΜΑΡΤΙΟΣ ]979 ΑΝ$Μ. 1 ΙΩΑΝΝΟΥ Ν. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Καθηγητοΰ Πανεπιστημίου 'Ακαδημαϊκού Προέδρου Φ.Σ. «Παρνασσός» '.'., Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ * Κυρίες και κύριοι, Συμπληρώνονται εφέτος 2300 χρόνια άπό τον θάνατο τοϋ 'Αριστοτέλους, του μεγιστάνος της Φιλοσοφίας. Ό Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός» έρχεται απόψε να τιμήση με την πανηγυρική αυτή συνεδρία τή μνήμη τοϋ μεγάλου φιλοσόφου. Δύο λαμπρά γεγονότα πνευματικά έγιναν κατά τό περασμένο θέρος για να τιμήσουν τό Σταγιρίτη. Τό πρώτο είναι τό Συμπόσιο πού ώργάνωσε ή U.N.E.S.C.O. εις τήν εδραν της, όπου και είχα τήν τιμήν να συμμετάσχω ενεργώς, τό δεύτερον εϊναι τό Παγκόσμιον Συνέδριον του 'Αριστοτέλους, πού ώργάνωσε τό 'Υπουργείο τοΰ Πολιτισμού και τών 'Επιστημών στή Θεσσαλονίκη. Καί τα δύο αυτά γεγονότα ήσαν, όπως εϊπα, λαμπρότατα και επιτυχέστατα. Και εις τό Παρίσι έδοξάσθη ό 'Αριστοτέλης καί εις τήν ιδιαιτέρα του πατρίδα, τή Μακεδονία. Οί "Ελληνες έχομε όχι μόνο τό χρέος, αλλά καί τό δικαίωμα να τιμούμε τον'αριστοτέλη. Τό χρέος, επειδή ό 'Αριστοτέλης ήταν Έλλην φιλόσοφος καί επειδή καί εμείς είμεθα "Ελληνες καί ομιλούμε τήν ϊδια γλώσσα, πού ώμιλοϋσε ό 'Αριστοτέλης, επειδή ή ελληνική γλώσσα είναι μία καί αδιαίρετη άπό τήν εποχή τοϋ 'Ομήρου μέχρι σήμερα. Οί αλλοιώσεις της μορφής της γλώσσας δέν μεταβάλλουν τον βασικό της χαρακτήρα. Τό δικαίωμα όμως να έορτάσωμε τον 'Αριστοτέλη, καί να τον τιμήσωμε, τό άντλοΰμε άπό ενα μοναδικό ιστορικό γεγονός, ότι καθ' όλους τους είκοσι καί τρεις αιώνες άπό τον θάνατο τοϋ 'Αριστοτέλους, οί "Ελληνες έσπούδαζαν καί έσχολίαζαν τον 'Αριστοτέλη. Αμέσως μετά τον θάνατον τοΰ φιλοσόφου άρχισεν ό σχολιασμός τών έργων του καί είναι γνωστά τα μεγάλα συγγράμματα της 'Αλεξανδρινής, * 'Ομιλία τοϋ Προέδρου τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» τήν 8ην Δεκεμβρίου για τα 2300 χρόνια άπό τό θάνατο τοΰ 'Αριστοτέλη.

6 γραμματείας, όπου άνδρες περισπούδαστοι σχολιάζουν και ερμηνεύουν τον 'Αριστοτέλη. Όγκος συγγραμμάτων προέκυψε κατά τήν εποχή αυτή. 'Αναφέρω μόνο δύο λαμπρά ονόματα, το όνομα του 'Αλεξάνδρου Άφροδισιέως και το όνομα του 'Ιωάννου του Φιλόπονου. Μετά τήν εποχή αυτή, κατά τήν βυζαντινή εποχή, ό 'Αριστοτέλης ήταν μόνιμο και σταθερό αντικείμενο μελέτης τών βυζαντινών. 'Αλλά και κατά τήν σκοτεινή περίοδο της Τουρκοκρατίας, οί "Ελληνες, είτε εις τα μοναστήρια, εϊτε εις άλλους τόπους, έμελετοϋσαν τον 'Αριστοτέλη. Έλησμόνησα να αναφέρω τους ευλαβείς μοναχούς, οί όποιοι δίχως καμμιά μισαλλοδοξία επί αιώνες αντέγραφαν τα κείμενα τών δύο μεγάλων Πατέρων της φιλοσοφίας, του Πλάτωνος και του 'Αριστοτέλους. Κατά τήν Τουρκοκρατία, δεν έπαψαν οί "Ελληνες να ασχολούνται μέ τον 'Αριστοτέλη. Κατά τήν περίοδο αυτή όμως ό 'Αριστοτέλης εισήχθη άπό τους Έλληνες λαϊκούς ζωγράφους στους νάρθηκες τών εκκλησιών, μαζί μέ τον Πλάτωνα και αργότερα εισήχθη και εις τον κυρίως ναό. Τό γεγονός τοϋτο βέβαια δηλώνει ποιος ήτο ό θαυμασμός και ή λατρεία προς τον 'Αριστοτέλη και τό διδάσκαλο του τον Πλάτωνα. Γι' αυτό είπα ότι τό δικαίωμα να τιμήσωμε τον 'Αριστοτέλη οί σημερινοί "Ελληνες τό αντλούμε άπό αυτό τό καταπληκτικό γεγονός. Ό 'Αριστοτέλης, όταν είσήλθεν είς τήν Άκαδημίαν ώς έφηβος, ήτο δεκαεννέα ετών. Κατήλθε άπό τα Στάγιρα είς τήν 'Αθήνα και εισήλθε μαζί μέ πολλούς νέους άλλους, οί όποιοι έρχονταν άπό τα διάφορα σημεία της 'Ελλάδος για να εισαχθούν στην 'Ακαδημία. (Έχομε μια περιγραφή άπό τον Μ. Βασίλειον περί του κλίματος της 'Ακαδημίας και γενικά περί της πόλεως τών 'Αθηνών. Είναι βέβαια ή ιστορία αυτή πολύ μεταγενέστερη, αλλά δίδει μια εικόνα της 'Ακαδημίας και της πόλεως τών 'Αθηνών, ώς της πόλεως της πανεπιστημιακής. 'Αξίζει να διάβαση κανείς τα όσα γράφει ό Μέγας Βασίλειος. Όμως ό καιρός έδώ δε μας τό επιτρέπει.) Όταν ό 'Αριστοτέλης είσήλθεν είς τήν Άκαδημίαν, ό Πλάτων ήτο εξήντα ενός ετών, δηλαδή εις τήν άκμήν της ζωής του. Τήν έποχήν έκείνην είχε γράψει και δημοσιεύσει τον «Φαιδρό», τό ποιητικώτατο και κριτικώτατο αυτό έργο και πολύ πιθανόν είχε τελειώσει τή συγγραφή τοΰ «Θεαίτητου», χωρίς ό «Θεαίτητος» να είχε ακόμη έκδοθή. Ό Αριστοτέλης είναι βέβαιον ότι θα έδιάβασε μέ μεγάλη λαχτάρα τον «Φαιδρό», και θα ήταν σέ θέση να εκτίμηση τήν ποιητική μεγαλοφυία του δασκάλου, πολύ περισσότερο όταν θα έδιάβασε, μέ πολλή μεγάλη συλλογή τό δεύτερο και κριτικό μέρος τοΰ «Φαιδρού», τό όποιον ανταποκρίνεται στην κριτική του διάθεση. Τό έργο όμως, τό όποιο θα τον ένεθουσίασε περισσότερο είναι ό «Θεαίτητος», ενα άπό τα κατ' εξοχήν κριτικά έργα τοΰ Πλάτωνος. Όντας ακόμη μέσα στην Ακαδημία ό Αριστοτέλης άρχισε να συγ

7 γράφη, και τα συγγράμματα του αυτά ήσαν διάλογοι κατά το πρότυπο των διαλόγων του διδασκάλου. Όμως οι διάλογοι αυτοί απλώς παρενέβαλλαν πρόσωπα να όμιλοϋν δίχως να έχουν τη δραματικότητα και τήν πλαστικότητα των πλατωνικών διαλόγων. "Εχουμε ώρισμένα αποσπάσματα άπό αυτούς τους διάλογους και δυνάμεθα να κρίνωμε το ΰφος το συγγραφικό του 'Αριστοτέλους. Βεβαίως δεν πρέπει να παραλείψωμε να ειπούμε ότι οί τελευταίοι διάλογοι του Πλάτωνος έχουν τον ϊδιο χαρακτήρα. Ό 'Αριστοτέλης ακολούθησε τους τελευταίους αυτούς διάλογους, όπου κατ' ούσίαν ό λόγος εϊναι συνεχής και τυπικώς μόνο διακόπτεται για να άλλάξη τό πρόσωπο πού ομιλεί. Τα πρώτα αυτά συγγράμματα του 'Αριστοτέλους συζητούν μεγάλα θέματα της φιλοσοφίας, όπως αυτό τούτο τό θέμα της φιλοσοφίας. 'Υπάρχει διάλογος «Περί Φιλοσοφίας» και για άλλα μεγάλα φιλοσοφικά θέματα. "Αν ήταν τώρα έπιγραμματικώς να χαράκτηρίσωμε τό μέγεθος της συμβολής του 'Αριστοτέλους εις τήν φιλοσοφίαν, πρέπει να πούμε ότι αυτό, πού ό Πλάτων εις τον διάλογο του «Σοφιστής» έχαρακτήρισε «γιγαντομαχία περί τής ουσίας», ό 'Αριστοτέλης τό έφερε εις πέρας. Είς τον «Σοφιστήν» ό Πλάτων εκθέτει τήν φιλοσοφία και τή συμβολή τών προδρόμων του, κυρίως τών λεγομένων προσωκρατικών και εκεί αξιόλογων ακριβώς το έργον τών προσωκρατικών φιλοσόφων, τών γιγάντων αυτών και μεγάλων δημιουργών, ώνόμασε τήν όλη αυτή προσπάθεια, «γιγαντομαχία περί τής ουσίας». Όμως ή εποχή κατά τήν οποίαν έγράφη ό «Σοφιστής» ήταν ή κατ' εξοχήν κριτική εποχή τοΰ Πλάτωνος ό Πλάτων είς τον «Σοφιστή» άσκεΐ αυτοκριτική και εκεί προσθέτει ότι όλοι αυτοί οί πρόδρομοι, όλοι αυτοί οί μεγάλοι άνδρες μας είπαν ενα μύθο περί τής ουσίας, ωσάν εμείς να είμεθα παιδιά. "Εχει, λοιπόν, αυτή τήν αυτοσυνειδησία ό Πλάτων, ότι ό ϊδιος έχει προχωρήσει πάρα πολύ πέρα άπό τό σημείο όπου είχαν φθάσει οί πρόδρομοι του, τόσον ώστε να χαρακτηρίση τήν όλη προσωκρατική φιλοσοφία ώς ενα μύθο. 'Οπωσδήποτε ή γιγαντομαχία περί τής ουσίας εφαρμόζεται πρώτα στον ϊδιο τον Πλάτωνα και αυτός έκαμε γιγαντομαχία περί τής ουσίας. Αυτήν ακριβώς τή γιγαντομαχία περί τής ουσίας, περί τοϋ τί εστίν, περί τοΰ τί υπάρχει, περί τοϋ τί είναι τό όν, ό 'Αριστοτέλης τήν έφερε για τον αρχαίο κόσμο στο τέλος. Στα λογικά του συγγράμματα έγινε ό θεμελιωτής τής Αογικής. Και πρώτα πρώτα έξεχώρισε ό 'Αριστοτέλης τις τρεις βασικές λειτουργίες τοϋ λογικοΰ τοϋ ανθρώπου. Οί τρεις αυτές βασικές, λογικές λειτουργίες είναι ή έννοια, ή κρίσις και ό συλλογισμός. Αυτά είναι τα τρία λογικά κατορθώματα τοΰ ανθρώπου. Ή έννοια είναι προϋπόθεσις τής κρίσεως.και ή κρίσις είναι προϋπόθεσις τοϋ συλλογισμοΰ. Ή έννοια έχει γενικό νόημα. Όπως

8 το νόημα της κρίσεως είναι γενικό, έτσι και τό νόημα του συλλογισμού είναι γενικό, γιατί ό συλλογισμός δεν είναι τίποτε άλλο παρά σχέσεις κρίσεων. Εις τα «Μετά τα Φυσικά», τό μέγα έργο του 'Αριστοτέλους, έλαβε τήν ονομασία του άπό μία τυχαία κατάταξη, πού έκαμε ό 'Ανδρόνικος ό Ρόδιος κατά τήν έκδοση τών συγγραμμάτων του 'Αριστοτέλους. Τό έργο τούτο, τό όποιο άπό τον 'Αριστοτέλη ονομάζεται «Πρώτη Φιλοσοφία» ή «Θεολογία», στην κατάταξη, πού έκαμε ό 'Ανδρόνικος, τό έτοποθέτησε έπειτα άπό τα «Φυσικά» και έγραψε στην επικεφαλίδα της περγαμηνής τα «Μετά τα Φυσικά» και άπό κει, άπό τήν τυχαία και ολωσδιόλου συμπτωματική ονομασία προέκυψε και ό όρος Μεταφυσική. Ό 'Αριστοτέλης, στο έργο αυτό, τό όποιον, όπως είπα, χαρακτηρίζει ώς τήν «Πρώτη Φιλοσοφία» ή «Θεολογία», αναπτύσσει τό σύνολο τών οντολογικών εννοιών. Είναι, δηλαδή έδώ, ό θεμελιωτής της οντολογίας. Συνάμα καταλήγει στην έννοια του Θεού, τήν οποίαν όμως θα εξηγήσω αργότερα. Είς τα 'Ηθικά συγγράμματα του, και ΐδίως εις τα «'Ηθικά Νικομάχεια» ό 'Αριστοτέλης λαξεύει τα αγάλματα όλων τών ηθικών αξιών, όλων τών αρετών του άνθρωπου, τοϋ ελευθέρου άνθρωπου και κατά ενα απίθανο τρόπο λαξεύει τό άγαλμα τής αρετής, πού λέγεται φιλία. Τα κεφάλαια περί φιλίας είναι τα ωραιότερα πού έχουν ποτέ γραφτή άπό άνθρωπο. Εις τά «Πολιτικά» ό 'Αριστοτέλης ακολουθών τον Πλάτωνα προσπάθησε να εύρη και να όρίση ποία είναι ή ουσία της πολιτείας, συνάμα δέ τί είναι αί νόσοι τής πολιτείας, ποιες είναι οί ασθένειες τής πολιτείας. Ό Πλάτων ομιλεί εις τήν «Πολιτείαν» του για τή νοσούσα και φλεγμαίνουσα πολιτεία και επέμενε σ' αυτή τή νοσούσα και φλεγμαίνουσα πολιτεία και αυτή βέβαια είναι ή 'Αθηναίων πολιτεία, στην εποχή, πού έγραφε ό Πλάτων τό έργο αυτό. Και ό 'Αριστοτέλης, λέγω, κατά τό υπόδειγμα τοϋ Πλάτωνος, μας έδωσε κρυστάλλινη έννοια περί τοΰ τί είναι πολιτική, τί είναι πολιτικόν ον και πολιτικόν ζώον. Ό άνθρωπος είναι πολιτικόν όν. Είναι ή πρώτη φορά μέσα στην ιστορία τής άνθρωπότητος, όπου ορίζεται ό άνθρωπος ώς πολιτικόν όν. Είναι ή πρώτη φορά δηλαδή στην 'Ελλάδα, πού υπάρχει ή έννοια τοΰ πολίτου. Σ' όλους τους περασμένους πολιτισμούς δεν υπάρχει ή έννοια τοϋ πολίτου. 'Υπάρχει ή γνώμη, ή οποία έρχεται άπό μακρυά, τον τελευταίο αιώνα τοΰ Βυζαντίου, ότι ό 'Αριστοτέλης διαφέρει τόσον πολύ άπό τον Πλάτωνα, ώστε είναι μια ολωσδιόλου διαφορετική νοοτροπία και ένας ολωσδιόλου διαφορετικός τρόπος τοΰ φιλοσοφικώς σκέπτεσθαι. Αυτή ή γνώμη είναι μία πλάνη, ή οποία επεκράτησε τότε. "Ομως, όποιος γνωρίζει τον 'Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα, διαπιστώνει ότι ό 'Αριστοτέλης παρέλαβε όλες

9 τις έννοιες του Πλάτωνος. Το σύνολο τών εννοιών, πού διετύπωσε και έπεξειργάσθη ό Πλάτων, παρέλαβε ό 'Αριστοτέλης και το συγχώνευσε μέσα στο σύστημα του. 'Υπάρχει δμως ενα σημείο εις το όποιο διαφέρει ριζικώς ό 'Αριστοτέλης από τον Πλάτωνα και αυτό το σημείο είναι τοϋ πώς ορίζει την ουσία ό Πλάτων. Για τον Πλάτωνα ουσία είναι κάτι το νοητό. Άπό τα μαθηματικά, τα όποια είναι νοητά, μπορούμε να ευκολυνθούμε, και άπό αυτά μπορούμε να καταλάβωμε εύκολώτερα πώς εννοεί ό Πλάτων την ιδέα ώς κάτι το νοητό. Ή ιδέα είναι ύπεραισθητή, ή ιδέα είναι μόνο νοητή και αυτή είναι ή ουσία τών πραγμάτων καί αυτή είναι ή ουσία της γνώσεως. 'Αντίθετα ό 'Αριστοτέλης λέγει ότι ή ουσία είναι τό τόδε τί, το συγκεκριμένο, δεδομένο αντικείμενο. Φέρνω ενα παράδειγμα, τό όποιο καί ό ϊδιος λέγει : ό Σωκράτης ώς παρουσία είναι ή ουσία. Τό ότι ό Σωκράτης είναι φιλόσοφος, τό ότι είναι αθηναίος πολίτης, ότι είναι ξυπόλυτος καί ούτω καθ' εξής, αυτά δέν είναι ουσία, άλλα τα συμβεβηκότα της ουσίας, δηλ. παρεπόμενα της ουσίας, συνυπάρχουν με τήν ουσία, χωρίς νά είναι ουσία. Περί τό τόδε τί λοιπόν, περιστρέφεται όλη ή περί ουσίας θεωρία τοΰ 'Αριστοτέλους. Αυτό είναι τό ση μείον, όπου χωρίζεται άπό τό δάσκαλο του. "Ομως καί έδώ υπάρχει ή συγγένεια, υπάρχει κάτι πού ανήκει στον Πλάτωνα καί δέν μπορούσε κι ό 'Αριστοτέλης νά τό παρίδη. Όταν ό 'Αριστοτέλης αναλύη τον όρον της ουσίας, καί θα δούμε παρακάτω κατά ποίον τρόπον τον αναλύει, τον αναλύει στην ύλη, στή μορφή καί στην ενέργεια. Ή μορφή, ή οποία ακριβώς όπως λέγει καί ό 'Αριστοτέλης, είναι τό τιμιώτερον, ή μορφή είναι ακριβώς τό κατάλοιπο της πλατωνικής ιδέας. Ή πλατωνική ιδέα στον 'Αριστοτέλη ενώνεται με τήν ύλη καί ονομάζεται μορφή, εις δε τό ζωικό κόσμο ονομάζεται άπό τον 'Αριστοτέλη εντελέχεια. Είναι ένας όρος, πού εφτειαξε ό ίδιος ό 'Αριστοτέλης καί ό οποίος επεκράτησε μέχρι σήμερα στή γλώσσα όλων τών φιλοσοφούντων. 'Εντελέχεια είναι αυτό πού έχει τό σκοπό μέσα του. "Ενα φυτό ή ενα ζώο ή ό άνθρωπος ώς σώμα καί ώς ψυχή, έχει τό σκοπό μέσα του. Ή εντελέχεια είναι ακριβώς εκείνη, ή οποία διαμορφώνει τό όλον. Ή ψυχή κατά τον 'Αριστοτέλη είναι μία εντελέχεια. Ή πλέον πολύτιμη εντελέχεια. "Ετσι τό υπόλοιπο αυτό της πλατωνικής ιδέας αποτελεί βασικό στοιχείο της φιλοσοφίας τοΰ 'Αριστοτέλους. 'Υπάρχει καί ενα άλλο σημείο με τό όποιο χωρίζεται ό 'Αριστοτέλης άπό τον Πλάτωνα καί τό σημείο αυτό είναι ή έννοια περί θεού. Κατά τον Πλάτωνα ό θεός είναι δημιουργός εις τον «Τίμαιον», όπου ό Πλάτων ομιλεί μυθικώς περί θεού, γιατί τήν έννοια τοΰ θεού εις τήν «Πολιτείαν» του τήν έχει ήδη ορίσει ώς τήν ίδέαν τοΰ άγαθοΰ, ή όποια δέν είναι προσιτή σχεδόν ούτε στο νοΰ τοΰ ανθρώπου. Τόσο έπέκεινα τοποθετείται ή ιδέα τοΰ θεοΰ. Εις τον «Τίμαιον» όμως, όπου ό λόγος είναι μυθικός ό Πλάτων εισάγει τήν

10 έννοια του δημιουργού. Δημιουργός έδώ δεν είναι ο,τι εϊναι στους 'Ιουδαίους, άλλα είναι δ,τι είναι ένας τεχνίτης, ένας μάστορης. Δημιουργοί έλέγοντο οί ξυλουργοί, οι χαλυβουργοί, οι κεραμουργοί, οι σιδηρουργοί. Άπο τη ζωή λοιπόν επήρε ό Πλάτων τον όρον, όπως και όλους σχεδόν τους όρους. Για να αναφέρω άλλον ένα, τον όρο ουσία. Και αυτόν επήρε άπο την καθημερινή ζωή. Ουσία στην καθημερινή ζωή έσήμαινε τήν περιουσία και κυρίως τήν κτηματική περιουσία, ή οποία ήτο σταθερά. Γι" αυτό έδιάλεξε τον όρο ουσία, γιατί κατ' αυτόν ουσία είναι τό πιο σταθερό πράγμα. Και πήρε τον δρο άπο τήν άμεση χρήση της ζωής. Ό θεός λοιπόν του Πλάτωνος είναι ένας πλαστουργός μιας ϋλης πού προϋπάρχει, πού δεν τήν δημιουργεί ό ίδιος. "Ετσι περιγράφει τό δημιουργό του στον «Τίμαιο» ό Πλάτων. Ό θεός τώρα, κατά τον Αριστοτέλη, είναι τό πρώτον κινούν όμως τό ϊδιο είναι ακίνητο. Και χαρακτηρίζεται ώς νόησις νοήσεως. Ό θεός» δηλαδή, θεωρεί λογικώς τον εαυτό του και αναπαύεται εις τον εαυτό του. Είναι ακίνητος ουσία και όμως κινεί τον κόσμον. Πώς τον κινεί; 'Εμμέσως. Καί εισάγει έδώ ένα παράδειγμα πλατωνικό. Λέγει : ό θεός κινεί τον κόσμο, όπως ό ερωμένος κινεί τον εραστή, όπως ό άγαπώμενος κινεί αυτόν πού τον αγαπά. "Ετσι λοιπόν ό θεός κινεί τον κόσμον εμμέσως κι ό κόσμος κι έδώ εϊναι όλος ό πλατωνικός έρως μέ τήν κίνηση αυτή τείνει ολοένα προς τα πάνω. Αυτή είναι ή δεύτερη βασική διαφορά πού υπάρχει μεταξύ τών δύο μεγάλων. Ό 'Αριστοτέλης στην γιγαντομαχία περί της ουσίας έπενόησε τρία συστήματα εννοιών για να όρίση τήν ουσία. Πρώτον τό σύστημα τών κατηγοριών, τών λογικών προσδιορισμών, όπως θα έλέγαμε σήμερα. Οί κατηγορίες είναι κατά τον 'Αριστοτέλη δέκα. Είναι πρώτη ή ουσία. Τά άλλα όλα είναι συμβεβηκότα της ουσίας. Δηλαδή ποια; Τό ποσόν, τό ποιόν, ή σχέσις, ό τόπος, ό χρόνος, ή θέσις, τό έχειν, τό ποιεΐν καί τό πάσχειν. Αυτά είναι συμβεβηκότα της ουσίας, δεν είναι ουσία. 'Απλώς συνυπάρχουν, υπάρχουν επειδή υπάρχει ή ουσία. Τό δεύτερο σύστημα εννοιών πού έπενόησε είναι τό σύστημα τών στοιχείων, τά όποια ανέφερα πρίν. Δηλαδή ή ύλη, ή μορφή καί ή ενέργεια. Τό τρίτο σύστημα πού έπενόησε για να όρίση πάντοτε τήν ουσία είναι τό σύστημα τών τεσσάρων αιτιών. Είναι ή υλική αιτία, είναι ή αιτία ή τυπική, δηλαδή ή μορφή είναι ή κινούσα αιτία καί τέλος είναι τό ού ένεκα, ή τελική αΐτία, ό σκοπός. "Εχομε λοιπόν έδώ ένα σύμπλεγμα εννοιών για να όρισθή τί είναι ουσία άπο τον 'Αριστοτέλη καί πρέπει να ειπούμε ότι αυτό είναι μία συμβολή πράγματι σταθερά μέσα στή φιλοσοφία, γιατί όλες αυτές οί έννοιες είναι σήμερα όχι μόνον στο στόμα τών φιλοσόφων καί τών επιστημόνων, αλλά καί

11 στό στόμα των ανθρώπων της καθημερινής ζωής κι αυτό είναι το σημαντικό του 'Αριστοτέλους, ότι ακριβώς έδημιούργησε τα συστήματα αυτά τών εννοιών με τα όποια εργάζεται ως σήμερα ό μορφωμένος κόσμος. Τώρα μπορούμε να ειπούμε και πρέπει να το είποΰμε, διότι έτσι είναι, ό 'Αριστοτέλης αποτελεί το δριον του αρχαίου κλασσικού κόσμου. Ό κλασσικός κόσμος, ή κλασσική εποχή, το κλασσικό πνεύμα τερματίζεται με τον 'Αριστοτέλη. Τί είναι το κλασσικό ; Το κλασσικό είναι εκείνο πού έχει απόλυτη ισορροπία, όπου όλες οι δυνάμεις μέσα του συμμετέχουν συμμετρικούς καί καμμία δεν καταδυναστεύεται άπό τήν άλλη. Το κλασσικό είναι το αρμονικό, είναι αυτό, πού δέν γέρνει ούτε προς τα εξω, ούτε προς τα μέσα, αυτό πού αναπαύεται εις τον εαυτό του. Το μετακλασσικό, για να άποσαφηνίσωμε τα πράγματα τελείως, είναι ακριβώς εκείνο πού έχει χάσει πλέον τήν αυτάρκεια του, πού γέρνει εϊτε προς τα εξω, είτε προς τα μέσα. Τα σχόλια είναι μετακλασσικά. Μετά τον 'Αριστοτέλη αρχίζουν τα σχόλια.'αρχίζουν τα υπομνήματα. Καί εδώ βέβαια είμεθα στον μετακλασσικό κόσμο. Το μετακλασσικό καθώς καί ή μετακλασσική εποχή έχουν βέβαια ώρισμένα γνωρίσματα. Είπα ότι ή εποχή αυτή έχει χάσει τήν αυτάρκεια της. Καί ή εποχή καί τα έργα της αρχίζουν καί χάνουν τήν ισορροπία τους, δέν έχουν πλέον τήν αύτοβεβαιότητα εκείνη του κλασσικού ο,τι κι αν είναι, είτε άνθρωπος, εϊτε πόλεις, εϊτε έργο αντικειμενικό είναι, εϊτε είναι γλυπτό, εϊτε είναι οικοδόμημα. "Ολα αυτά τα μετακλασσικά έχουν ακριβώς αυτό το γνώρισμα* ότι δέν ισορροπούν απόλυτα μέ τον εαυτό τους. Τήν εποχή ακριβώς αυτή μέ τήν παρουσία του Φιλίππου αρχίζει ή διάλυση της αρχαίας πόλεως, ή όποια ήταν τό αριστούργημα, το καλλιτέχνημα της κλασσικής εποχής. Ή διάλυση αυτή του κλασσικού επεκτείνεται μέ τον 'Αλέξανδρο. Δέν υπάρχουν κατ' ούσίαν πολίται, αλλά υπήκοοι στό κράτος του Φιλίππου ή στό κράτος τοϋ 'Αλεξάνδρου. 'Εδώ πρέπει να συνειδητοποιήσουμε τί σημαίνει αυτή ή διάλυση τοΰ κλασσικού. Λαμβάνω παράδειγμα τον Παρθενώνα, ό όποιος ακριβώς παριστάνει τήν 'Αθηναίων Πολιτεία όταν αυτή εύρίσκετο στην απόλυτη αυτάρκεια της καί ακμή της. Οι κίονες τοΰ Παρθενώνα σημαίνουν τους πολίτες, οί όποιοι βαστάζουν τή στέγη της πόλεως, καί τό βάρος, πού δέχεται ό καθένας είναι τό ϊδιο, είναι ίσονομημένο. Ό Παρθενών, λοιπόν, είναι τό σύμβολο τοΰ κλασσικού καί τό σύμβολο της αρχαίας 'Αθήνας. Ή μετακλασσική εποχή εκδηλώνεται σέ όλους τους τομείς τοΰ πνεύματος μέ διαφόρους τρόπους. Στή φιλοσοφία, πού μας ενδιαφέρει περισσότερο, έχομε τή σειρά τών αιρέσεων. Δέν έχομε μεγαλόπνοα φιλοσοφικά συστήματα, αλλά έχομε αιρέσεις. "Ολα τα μετά τον 'Αριστοτέλη φιλοσοφικά συστήματα είναι δυνατόν νά χαρακτηρισθούν ως αιρέσεις.

12 Tò προνόμιο των δύο μεγάλων πατέρων της ελληνικής φιλοσοφίας, του Πλάτωνος και του 'Αριστοτέλους είναι ότι τα συστήματα εννοιών πού έξεπόνησαν και διετύπωσαν κατά την ιστορική διαδρομή απετέλεσαν ενα οπλοστάσιο για να διατυπώσουν αργότερα οι δύο θρησκείες το 'Ισλάμ και ή Χριστιανική τήν κοσμοθεωρία τους. Οί δύο αυτοί φιλόσοφοι δεν ήταν δυνατόν να φαντασθούν ποτέ στην παλιά 'Αθήνα ότι τα διδάγματα τους θα είχαν αυτή τή χρήση. Ό Πλάτων είναι εκείνος μέ τις έννοιες της φιλοσοφίας του οποίου εργάστηκε περισσότερο ή εκκλησία, ό πρώτος χριστιανισμός, για νά διατύπωση τό δόγμα του. Είναι τόσο στενή ή μεγάλη έπίδρασις του Πλάτωνος για τή διατύπωση του δόγματος, ώστε οί έννοιες της πλατωνικής φιλοσοφίας φθάνουν μέχρι της θείας ευχαριστίας. Ή έννοια της κοινωνίας εϊναι πλατωνική. Κοινωνεί ό άνθρωπος τών εννοιών, ό νους κοινωνεί τών εννοιών και οΰτω καθ' έξης. Ό 'Αριστοτέλης εξ άλλου επέδρασε στο 'Ισλάμ, όταν τούτο έπετίθετο μέ τήν γνωστή σφοδρότητα και αγριότητα κατά του Βυζαντίου, όταν ό ώργανωμένος πλέον στρατός της ερήμου πολεμούσε μέ τον φανατισμόν τον θρησκευτικό και μέ τήν πεποίθηση ότι όσο περισσοτέρους απίστους φονεύει, τόσον βεβαιότατα θα πάη στον Παράδεισο. Αυτή, λέγω, τή σφοδρότητα και τήν αγριότητα του 'Ισλάμ κατά του Βυζαντίου τή γνωρίζομε. 'Εκείνο όμως πού δέν είναι εις όλους γνωστόν είναι ότι ακριβώς τήν έποχήν εκείνη ό 'Αριστοτέλης εύρίσκετο εις τα νότα τών επιτιθεμένων. Σοφοί Άραβες εις τήν Δαμασκόν έμελετοϋσαν τον 'Αριστοτέλη. Αυτό είναι τό παράδοξο της 'Ιστορίας, ή ενα άπό τα μεγάλα παράδοξα της 'Ιστορίας. 'Από τους Άραβες ήλθε ό Αριστοτέλης εις τήν Ευρώπη δια της 'Ισπανίας, Ό άραψ 'Αριστοτέλης, ό 'Αριστοτέλης μεταφρασμένος στα αραβικά. Τότε έγνώρισαν οί δυτικοί ευρωπαίοι τον 'Αριστοτέλη, μέσω τών 'Αράβων της 'Ισπανίας και αυτόν τον 'Αριστοτέλη έγνώρισε ό φιλόσοφος τής δυτικής εκκλησίας, ό Θωμάς ό Άκινάτης, ό Doctor Angelicus, όπως τον ονομάζει ή καθολική εκκλησία. "Ωστε ή πρώτη επικοινωνία τών Ευρωπαίων μέ τον 'Αριστοτέλη ήταν έμμεση, δια μέσου τών Αράβων. Όμως καί ή πρώτη επικοινωνία τών Ευρωπαίων μέ τους "Ελληνες γενικώς, όπως λέει ό Νίτσε, ήταν δια μέσου τών Ρωμαίων. Ό Νίτσε, μάλιστα, προσθέτει, ότι ή έξέλιξις τής Ευρώπης θα ήταν ολωσδιόλου διαφορετική, αν δέν μεσολαβούσαν οί Ρωμαίοι για νά γνωρίσουν οί Ευρωπαίοι τους "Ελληνες. "Ως τήν εποχή εκείνη του Άκινάτη, ή καθολική εκκλησία είχε καί ακολουθούσε τα διδάγματα του Ίεροΰ Αυγουστίνου. Ό Αυγουστίνος όμως είναι νεοπλατωνικός. Καθ' όλη ν τήν έποχήν άπό τον Αύγουστΐνον μέχρι του Άκινάτου περισσότερον ήταν ό Αυγουστίνος εκείνος, πού εθεωρείτο

13 ό πρώτος πατήρ της λατινικής εκκλησίας. Βέβαια άπο τήν εποχή του Θωμά ή εύνοια του Αυγουστίνου υπεχώρησε πολύ εις τήν δυτική καθολική εκκλησία, διότι ό Θωμάς έγινε πλέον ό φιλόσοφος της καθολικής εκκλησίας άλλα ώς ερμηνευτής του 'Αριστοτέλους. Ό 'Αριστοτέλης, λοιπόν, είναι ô φιλόσοφος της καθολικής Εκκλησίας. Βέβαια εδώ θα πρέπη να προστεθή κάτι για να διασκεδασθή μία πλάνη. Ή πλάνη είναι να καθίσταται υπεύθυνος ό 'Αριστοτέλης για όλη τή σχολαστική φιλοσοφία τής Δύσεως. "Ολη αυτή ή φιλοσοφία έστηρίζετο φυσικά στις αραβικές μεταφράσεις, οί όποιες δέν ήταν βέβαια μεταφράσεις αυθεντικές. Σήμερα είμεθα σε θέση να γνωρίζωμε άπο άραβολόγους ότι σέ πολλά σημεία ό 'Αριστοτέλης είχε νοθευτή και σ' αυτόν τον 'Αριστοτέλη έστηρίχθη ή σχολαστική φιλοσοφία. Δέν είναι λοιπόν του 'Αριστοτέλους τό σφάλμα, όσον τών δημιουργών τής σχολαστικής φιλοσοφίας. Αυτή ή σχολαστική φιλοσοφία και ή κοσμολογική εικόνα του Αριστοτέλους ήταν γεωκεντρική και έστηρίζετο και στην 'Αστρονομία του Πτολεμαίου. 'Αντίθετα ή ήλιοκεντρική εικόνα περί κόσμου είναι δημιούργημα τής 'Αναγεννήσεως. Πρέπει νά δηλωθή ότι κατά τήν εποχή αυτή έκακοποιήθη πολύ ό 'Αριστοτέλης αδίκως. 'Οπωσδήποτε ή 'Αναγέννηση έκαμε τήν τεράστια αυτή στροφή. 'Από τήν γεωκεντρική θεωρία του κόσμου προχώρησε στην ήλιοκεντρική. Οί άνθρωποι τής εποχής εκείνης, πού περιγράφουν τα βιώματα τους έχουν τήν πεποίθηση ότι συνετρίβη ό κόσμος, ότι έγινε θρύμματα. Βέβαια ό θρυμματισμός αυτός έγινε σιγά σιγά και ό πρώτος, ό όποιος δίχως νά είναι θετικός επιστήμων συνετέλεσε σ' αυτό είναι ένας λατΐνος επίσκοπος, ό Νίcolaus Cusanus, ό όποιος είναι άπό τό Κούες τοϋ Μόζελ, μία πολίχνη γερμανική, και ό όποιος τρία χρόνια πριν άπό τήν πτώση τής Κωνσταντινουπόλεως έζησε εκεί έπί δύο χρόνια και έσπούδασε στο Πανεπιστήμιο τής Πόλης φιλοσοφία, τον Πλάτωνα και τον 'Αριστοτέλη, άλλα περισσότερο τον Πλάτωνα. Ό Cusanus είχε σταλή άπό τον Πάπα για νά συζήτηση τό θέμα τής ενώσεως τών εκκλησιών. Βεβαίως έφυγε άπρακτος. Κατά τήν αναχώρηση του άπό τήν Πόλη, όπως περιγράφει ό ίδιος, ήταν ενα ηλιοβασίλεμα άπό τα θαυμάσια εκείνα τοϋ Βοσπόρου και εκείνη τήν ώρα συνέλαβε τήν πρώτη και βασική ιδέα του συστήματος του, πού στα λατινικά λέγεται Coencidentia Ορρό sito rum, δηλαδή σύμπτωση τών αντιθέτων. Κι αυτή ή σύμπτωση τών αντιθέτων ήταν για τον Cusanus ό θεός. Ό θεός είναι ή σύμπτωση τών αντιθέτων δηλ. ή αναίρεση όλων τών αντιθέσεων. Ό κόσμος εϊναι άπειρος, λέγει ό Cusanus, χωρίς νά έχη τηλεσκόπιο, όπως τό είπε ό 'Αναξίμανδρος πρώτος. Αυτή ή απειρία τοϋ κόσμου είναι τό προοίμιο του θρυμματισμού τής μεσαιωνικής εικόνας τοϋ κόσμου. Ό Cusanus έγραψε λατινικά και έγραψε διάλογους για νά δείξη ακριβώς ότι είναι πλατωνι

14 κός. Διάλογους βεβαίως έγραψε και ό Galilei και έγραψε μόνον διάλογους για να δείξη ότι είναι και αυτός πλατωνικός. Και ό Kepler δηλώνει ότι είναι πλατωνικός. Ή συντριβή του μεσαιωνικού κόσμου πλέον, ή καθολική συντριβή, έγινε άπό τον Galilei και τον Kepler. Αυτοί ώλοκλήρωσαν τή συντριβή της μεσαιωνικής, κοσμολογικής θεωρίας. Μένει να δοϋμε ακόμη κάτι για να συμπληρώσωμε αυτή τή γενική εικόνα, πού θέλαμε να δώσωμε περί 'Αριστοτέλους. Κατά τον τελευταίο αιώνα του Βυζαντίου δημιουργήθηκε ενα χάσμα μεταξύ πλατωνικών και αριστοτελικών. Καθ' όλους τους άλλους αιώνας δεν υπήρχε διάστασις μεταξύ τών οπαδών, ή μάλλον όχι τών οπαδών άλλα τών μελετητών τών αρχαίων φιλοσόφων, τών δύο πατέρων της ελληνικής φιλοσοφίας. Αυτόν τό διχασμό τον μετέφεραν οι Έλληνες βυζαντινοί φυγάδες στή Δύση. Ή διαμάχη αυτή εξακολουθεί να ύπάρχη και σήμερα πλην όμως δεν στηρίζεται στην πραγματικότητα. Έμεΐς τώρα ώς Έλληνες έχομε βεβαίως αποδείξει, με όσα είπα στην αρχή της ομιλίας μου, ότι καθ' όλην τήν ίστορικήν μας ζωή μελετούσαμε τον 'Αριστοτέλη και γι' αυτό δικαιούμεθα να τον έορτάσωμε. Σήμερα όμως τα χρέη μας είναι πολύ μεγαλύτερα, δηλαδή είναι πολύ μεγαλύτερες οΐ απαιτήσεις τής ζωής. Σήμερα τα χρέη μας είτε είναι εις τον πνευματικό τομέα, είτε είναι στον υλικό, είναι σκληρά, πολύ απαιτητικά. Δεν έχουμε λοιπόν παρά όχι μόνον να συνεχίσωμε, άλλα να έντείνωμε αυτή τήν σχέση με τους Πατέρες τής φιλοσοφίας. Και κάτι άλλο ακόμα. Πρέπει συνεχώς να μετράμε τή ζωή μας, να μετράμε τό τί κάνομε έχοντες ώς μέτρα, τα μέτρα του 'Αριστοτέλους και του Πλάτωνος. Να μετράμε τή ζωή μας μ' εκείνα τα κλασσικά μέτρα, και κυρίως τήν πνευματική και τήν πολιτική μας ζωή, πρέπει να τή μετράμε με αυτά τα υψηλά μέτρα. Τα αρχαία ελληνικά γράμματα, τό προσθέτω αυτό, τό οπλοστάσιο αυτό, ακριβώς επειδή ή ζωή είναι τόσον σκληρή και απαιτητική πρέπει να επανέλθουν στά ελληνικά γυμνάσια, άπό όπου έχουν άπομακρυνθή προ ολίγων ετών. Λέω κάτι τό όποιον ίσως θα αίφνιδιάση πολλούς, ότι τα απολυτήρια τών λυκείων με τα τρία χρόνια κλασσικής παιδείας δέν θα γίνωνται δεκτά άπό τα πανεπιστήμια τής Δυτικής Ευρώπης, όπου ή κλασσική παιδεία εϊτε ελληνική, είτε λατινική διαρκεί εξι χρόνια. Δέν πρέπει, λοιπόν, να συμβή αυτό τό πράγμα, ούτε πρέπει να πάμε στην Κοινή 'Αγορά δίχως τα ελληνικά μας.

ΧΑΡΗ Ι. ΤΟΥΛ 'Ομότιμου καθηγητού Πανεπιστημίου ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΝΟΘΟΓΕΝΕΙΑΣ ΤΟΥ ΑΕΟΝΤΟΣ ΤΟΥ ΣΟΦΟΥ * Το ρητον pater semper incertus δεν ισχύει πλέον εις το σύνολον του σήμερον, μετά την άνακάλυψιν των διαφόρων ομάδων του αίματος και της κληρονομικής μεταβιβάσεως αυτών. Διότι εκ της εξετάσεως αυτών δυνάμεθα σχεδόν με βεβαιότητα να άποκλείσωμεν την πατρότητα ενός ανδρός μή ευθυνόμενου δια τήν σύλληψιν του είς αυτόν αποδιδόμενου τέκνου. Δυνάμεθα συνεπώς κατά κανόνα να άπαντήσωμεν certe non est pater. "Αλλά βεβαίως κατά τήν έποχήν τής Μακεδόνικης δυναστείας και μέ τα υπάρχοντα τότε κριτήρια, θα ήτο δύσκολον να άποκλεισθή μέ βεβαιότητα ή περίπτωσις τής νοθογενείας. 'Ακόμη δυσκολώτερον γίνεται τούτο δια τους συγχρόνους μελετητάς τής περιόδου αυτής. Διότι προς διαπίστωσιν τής πατρότητος συχνά δεν διαθέτουν ούτε και τό χρονολογικόν κριτήριον, δηλαδή τον διαρρεύσαντα χρόνον από του γάμου ή τής συνευρέσεως τής μητρός μετά του υποτιθεμένου πατρός μέχρι τής ημέρας τοΰ τοκετού. Τούτο δε κυρίως οφείλεται είς τήν συγκεχυμένην χρονολογίαν των χρονογράφων κατ 1 έκείνην τήν έποχήν. Διότι, ώς απεδείχθη, ανάγουν αυθαιρέτως τα ετη από κτίσεως κόσμου εκ τής προηγουμένως έν χρήσει αλεξανδρινής χρονολογίας εϊς τα αντίστοιχα τής νεοεισαχθείσης βυζαντινής. Έκτος δέ τούτου, * Διά νά περιορίσωμεν τον χώρον, τον όποιον καταλαμβάνουν αί παραπομπαί είς τους χρονογράφους τής Μακεδόνικης δυναστείας, τους δηλώνομεν μέ τά αρχικά των ψηφία. Οΰτω τον συνεχιστήν του θεοφάνους δια του (ΣΘ) και παραπέμπομεν είς τήν έκδοσιν της Βόννης (Β). Τό αυτό πράττομεν δια τήν βιογραφίαν του Βασιλείου υπό του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου (KB) και διά τον Γενέσιον (Γ). Διά τάς παραλλαγάς τοΰ λογοθέτου Συμεώνος προβαίνομεν ώς έξης. Διά τον ψευδό Συμεώνα (ΨΣ) παραπέμπομεν είς τήν εκδοσιν τής Βόννης. Διά τον Λέοντα τον γραμματικόν (ΛΓ) είς τήν έκδοσιν τής Βόννης και δια τήν αλλην παραλλαγήν του είς τήν PG τοΰ Μ igne. Επίσης διά τον συνεχιστήν τοϋ Γεωργίου τοΰ μονάχου (ΓΜ) είς τήν εκδοσιν τής Βόννης και διά τήν παραλλαγήν του είς τήν PG. Διά τον Θεοδόσιον Μελιτηνόν (ΘΜ) είς τήν έκδοσιν Tafel (Τ). Διά τους νεωτέρους Κεδρηνόν (ΚΕ) και Γλυκάν (ΓΛ) είς τήν εκδοσιν τής Βόννης, διά δέ τον Σκυλίτζην (ΣΚ) εις τήν νεωτέραν έκδοσιν Thurn (ΤΗ).

16 δεν λαμβάνουν συχνά υπ' όψιν ότι το βυζαντινον έτος άρχεται την 1ην Σεπτεμβρίου, εν αντιθέσει προς το άλεξανδρινόν το άρχόμενον τήν 21ην Μαρτίου. Δια τοϋτο πολλάκις συγχέουν τήν ίνδικτιώνα, ήτις συμπίπτει με το βυζαντινον έτος, εις ήν περίπτωσιν γεγονός τι εϊχε συμβή μεταξύ 1ης Σεπτεμβρίου και 31ης Δεκεμβρίου, με τήν ίνδικτιώνα του προηγουμένου βυζαντινού έτους \ Δια τον Λέοντα τον Σοφόν δεν θα εΐχε πιθανώς μεγάλη ν σημασίαν ή άπόδειξις του αν ήτο εϊτε υιός του ίκανωτάτου μέν, άλλ' αδίστακτου και σκληρού Βασιλείου του Α', είτε τοϋ άσωτου καί άφρόντιδος Μιχαήλ του Γ'. Διότι οΰτως ή άλλως ή καταγωγή του θα παρέμενε βασιλική καί θα ήτο ό φυσικός διάδοχος ενός των δύο προβασιλευσάντων. "Αν καί εϊναι αληθές ότι ή μνήμη τοϋ Μιχαήλ διεσύρθη υπό των οπαδών της Μακεδόνικης δυναστείας καί των υπερμάχων τοϋ καθαιρεθέντος πατριάρχου 'Ιγνατίου, εν τούτοις ή προσπάθεια τοϋ Η. Grégoire να τήν επανόρθωση, μάλλον απέδειξε τήν ικανότητα τών τότε διευθυνόντων τάς τύχας τοϋ Κράτους, δηλαδή τοϋ λογοθέτου Θεοκτίστου καί μετά ταΰτα τοϋ θείου του βασιλέως Βάρδα 2. Τοϋτο δέ, διότι ό Μιχαήλ, κατά τήν έποχήν της δολοφονίας του, ήτο 28 ετών, ώστε επρεπεν άπό μακροΰ να εΐχεν αποκτήσει τήν ωριμότητα να διευθύνη τάς κρατικάς υποθέσεις καί όχι να τυρβάζη περί τάς ιπποδρομίας, τους μίμους καί τα συμπόσια. Συνεπώς, καί αν ακόμη ό Κωνσταντίνος ô Πορφυρογέννητος, κατά τήν έξιστόρησιν της βασιλείας τοϋ Μιχαήλ, εμπνέεται εκ τών βίων τοϋ Πλουτάρχου (τοϋ βίου τοϋ 'Αντωνίου καί τοϋ απολεσθέντος τοϋ Νέρωνος), εν τούτοις τους εχρησιμοποίησε προς περιγραφήν πραγματικών γεγονότων καί όχι πλασμάτων της φαντασίας του 3. Τοϋτο άλλωστε συνάγεται καί εκ της δυσμενοΰς κριτικής δια τήν βασιλείαν τοϋ Μιχαήλ καί εκ μέρους τών επικριτών χρονογράφων της Μακεδόνικης δυναστείας. Ώς γνωστόν, μετά τον θάνατον τοϋ θεοφάνους τοϋ όμολογητοϋ, έσημειώθη μακροχρόνιον κενόν εις τήν βυζαντινήν χρονογραφίαν, διότι οί συνεχισταί του ήκμασαν επί της βασιλείας τοϋ Κωνσταντίνου τοϋ Ζ' μέχρι τών άρχων της τοϋ Βασιλείου τοϋ Βουλγαροκτόνου. Οί εν λόγφ χρονογράφοι δύνανται να διαιρεθούν εις δύο ομάδας, αν καί τα όρια μεταξύ των δέν εϊναι πάντοτε σαφή, ώς εκ της συνήθειας να αντιγραφή ό εις τον άλλον. Εις τήν πρώτην ομάδα ανήκουν οί ευνοϊκοί προς τήν Μακεδονικήν δυνα 1. V. Grumel, Chronologie 1958. 2. Η. Grégoire, Inscr. histor. byzantines, Byzant. 4, 1927, 437. Michel III et Basile Macedon., ^Byzant. 5, 1929 30, 327. Etudes sur le neuvième siècle, Byzant. 8, 1935, 515. 3. R. Jenkins, Constantin's portrait of Michael III, Bull. Acad. Royale Belgique 34, 1948, 5.

17 στείαν χρονογράφοι. Είς αυτήν υπάγονται ό Γενέσιος, ό βασιλεύς Κωνσταντίνος εις τον Βίον του Βασιλείου και ό υπό την έπίβλεψίν του συνεχίσας την χρονογραφίαν τοϋ θεοφάνους. Οί ανωτέρω συχνά παραλείπουν ή συγκαλύπτουν τα δυσμενή δια τήν δυναστείαν γεγονότα και δια τοϋτο δεν δύνανται να χαρακτηρισθούν ώς αμερόληπτοι. Είς τήν δευτέραν ομάδα ανήκουν οί αντίθετοι προς τήν δυναστείαν χρονογράφοι, οί όποιοι εξαρτώνται εκ της απολεσθείσης χρονογραφίας του λογοθέτου Συμεώνος, θαυμαστού τοϋ Ρωμανού τοϋ Λεκαπηνοΰ και κατόπιν του Νικηφόρου Φωκά ι. Είς αυτήν ανήκουν οί φερόμενοι υπό τάς έξης ονομασίας χρονογράφοι : α) ό συνεχιστής τοΰ Γεωργίου τοΰ μοναχού β) ό ψευδό Συμεών γ) ό Λέων ό γραμματικός καί δ) ό Θεοδόσιος ό Μελιτηνός, αντιγραφείς και διασκευσταί μάλλον ή χρονογράφοι. Διάκεινται επίσης έχθρικώς προς τήν δυναστείαν καί τίνες τών συγγραψάντων βίους αγίων, ώς ό Νικήτας είς τον Βίον τοϋ 'Ιγνατίου. Πάντως ή κατηγορία περί της νοθογενείας τοΰ Λέοντος τοΰ Σοφοΰ άπαντα μόνον είς τους άντιδυναστικούς χρονογράφους. Έκ τών χρονογράφων της πρώτης ομάδος, ό Γενέσιος αφιερώνει τήν χρονογραφίαν του είς τον Κωνσταντϊνον τον Ζ'. Ό Γενέσιος ήτο υιός τοΰ λογοθέτου Κωνσταντίνου επί της βασιλείας τοΰ Μιχαήλ τοΰ Γ' 2. Συνεπώς γνωρίζει καλώς εϊτε εξ ιδίας αντιλήψεως ή έξ οικογενειακών παραδόσεων τα διατρέξαντα κατά τήν περίοδον τήν οποίαν πραγματεύεται ή χρονογραφία του. Ό συνεχιστής τοΰ Θεοφάνους χρησιμοποιεί είς τήν άφήγησιν της βασιλείας τοΰ Μιχαήλ τον Γενέσιον, προσθέτει όμως καί πληροφορίας έξ άλλων πηγών 3. Ό βασιλεύς Κωνσταντίνος είς τον Βίον τοΰ Βασιλείου ακολουθεί έν γένει πιστώς τον Έπιτάφιον λόγον, τον όποιον συνέταξεν ό πατήρ του Λέων ό Σοφός είς μνήμην αύτοΰ. Ό 'Επιτάφιος έχει μάλλον τήν μορφήν εγκωμίου καί έγράφη πιθανώς τό 888 4. Τό θέμα της νοθογενείας τοΰ Λέοντος καί τών δύο αδελφών του Κωνσταντίνου καί Στεφάνου έχει ώς ακολούθως. Ό Θεόφιλος, ό σπουδαιότερος βασιλεύς της Φρυγικής ή της έξ 'Αμορίου δυναστείας, έκ τοΰ γάμου του μετά της Παφλαγόνος Θεοδώρας, απέκτησε κατ' αρχάς πέντε θυγατέρας, 1. J. Β. Bury, History of the East Roman Empire, 1912, 455. R. Jenkins, Chronol. accuracy of Logothete, Dumb. Oaks Pap. 19, 1965, 19. P. Karlin Hayter, Etude sur deux histoir. du régne de Michael III, Byzant. 41, 1971, 452. 2. ΛΓ 249 Β καί 108, 1081β PC ΣΘ 150 Β. KB 229 Β. 3. F. Bari sic, Genesios et le continuât, de Theophane, Byzant. 28, 1958, 119. 4. A. Vogt I. Hausherr, Oraison funebre de Basile par son fils Léon le Sage, Orient Christ. 1932, 26. Ν. Adontz, Portée hist, de l'oraison funèbre de Basile par Léon le Sage, Byzant. 8, 1933, 501. R. Jenkins, Class, background of the scriptores post Theophanem, Dumb. Oaks Pap. 8, 1954, 11. P. Κ a r 1 i n H a y ter, Etude sur deux histoires du régne de Michael III, Byzant. 41, 1971, 452. 2

18 εκ των οποίων τήν πρεσβυτέραν Θέκλαν άνεκήρυξε και συμβασίλισσαν. Μόνον ολίγον προ του θανάτου απέκτησε και άρρενα διάδοχον, τον μετέπειτα Μιχαήλ τον Γ'. Κατά τους περισσοτέρους ιστορικούς, ούτος έγεννήθη το 839, νεωστί όμως ό Mango προσδιώρισε τήν γέννησίν του τήν 9ην Ιανουαρίου 840 Κ Ό Μιχαήλ διεδέχθη τον πατέρα του εις ήλικίαν τριών ετών. Κατά τους χρονογράφους, έπετροπεύετο κατά τήν παιδικήν του ήλικίαν ύπο της μητρός του Θεοδώρας, του λογοθέτου θεοκτίστου και του μαγίστρου Μανουήλ. Οι νεώτεροι όμως ιστορικοί απορρίπτουν τήν έπιτροπείαν του Μανουήλ, ύποστηρίζοντες ότι εϊχεν υποκύψει εις τα τραύματα του κατά τήν μάχην του Δαζιμώνος τό 832, όπου διέσωσε τον Θεόφιλον 2. Κατά πόσον άνήκεν εξ αρχής εις τήν έπιτροπείαν ό θείος του βασιλέως Βάρδας και ό μάγιστρος Σέργιος Νικητιάτης παραμένει υπό συζήτησιν 3. "Οταν ό Μιχαήλ εφθασεν εις ήλικίαν 16 ετών, έξωθούμενος ύπο τοϋ Βάρδα, προέβη εις τον φόνον τοϋ Θεοκτίστου (Νοέμβριος 855 κατά Halkin), συγχρόνως δε άπεμάκρυνε τήν μητέρα του άπό τοϋ Παλατιού και κατόπιν τήν ένέκλεισεν εις μονήν (Αύγουστος Σεπτέμβριος 857) 4. 'Ολίγους όμως μήνας προ τοϋ πραξικοπήματος, ή Θεοδώρα και ό Θεόκτιστος είχον νυμφεύσει τον Μιχαήλ μετά της Ευδοκίας Δεκαπολίτου. Ό πρώιμος αυτός γάμος αποδίδεται υπό τοϋ λογοθέτου Συμεώνος εις τό ότι οι επίτροποι έμίσουν τήν παλλακήν του Ίγγερίναν δια τήν άναίδειάν της 5. Ό υιός της Ίγγερίνας Λέων ό Σοφός, εις τον Έπιτάφιόν του προς τόν Βασίλειον, δέχεται πράγματι δια τήν μητέρα του ότι συμμετέσχεν εις τόν διαγωνισμόν τών καλλονών, τόν προηγηθέντα τοϋ γάμου τοϋ Μιχαήλ ι;. "Ωστε, κατά τόν λογοθέτην Συμεώνα, αί σχέσεις τοϋ Μιχαήλ μετά της Ίγγερίνας χρονολογούνται προ τοϋ 855. Έν γένει δέ όλοι οί διασκευασταί της χρονογραφίας του συμφωνούν εις τό ότι ή Ίγγερίνα διετέλει παλλακή του Μιχαήλ 7. Δια τόν λόγον αυτόν, αποδίδουν εις τον Μιχαήλ τήν πατρότητα τών τριών πρώτων υιών της Ίγγερί 1. G. Ostrogorsky E. Stein, Bemerk. zu den Kroenungsordnungen, Byzant. 7, 1932, 228. C. Mango, When was Michael born? Dumb. Oaks Pap. 21, 1967, 253. 2. H. Grégoire, Etudes sur le neuvième siècle, Byzant. 8, 1935, 515. 3. Δ. Ζακυθηνός, Βυζαντ. 'Ιστορία 1972, 162. 4. Μ. V. Anastos H. Grégoire, Amorians and Macedonians, Byzant. Empire I 1966, Cambr. Med. History. 5. ΓΜ 816 Β και 110, 1037β PG. ΨΣ 655 Β. ΛΓ 230 Β και 108, 1061γ PG. 6. Ν. Ad ont ζ, Portée hist, de l'oraison funèbre de Basile par Léon le Sage # Byzant. 8, 1933, 501. A. Vogt I. Hausherr, Oraison funèbre de Basile par son fils Léon le Sage, Oriens Christ. 1932, 26. 7. ΓΜ 828, 835, 844 Β καί 110, 1056β, 1065γ, 1081γ PG. ΨΣ 675, 681, 692 Β. ΛΓ 242, 258 Β και 108, 1075α, 1089δ PG. Ζ 4, 22, I D. ΓΛ 559 Β. Ευτύχιος Άλεξ. 111, 1139 PG.

/*. - 19 νας, ήτοι του Κωνσταντίνου, του Λέοντος, και τοϋ Στεφάνου. 'Αντιθέτως, ό Λέων ό Σοφός είς τον Έπιτάφιον του Βασιλείου, ô εγγονός του Κωνσταντίνος ό Ζ' είς τον Βίον του, ό Γενέσιος και ό συνεχιστής τοϋ Θεοφάνους ούδαμοΰ αναφέρουν τον έξώγαμον αυτόν δεσμόν, άλλ' αντιθέτως περιγράφουν τήν'ιγγερίναν ώς σωφρονεστάτην καί κοσμιωτάτην '.'Ως αναφέρεται ύπό των χρονογράφων, ό γάμος τοϋ Βασιλείου καί της Ίγγερίνας έτελέσθη μετά τήν προαγωγήν του εις παρακοιμώμενον καί πατρίκιον 2. Κατά τον ψευδό Συμεώνα, έτελέσθη το llov έτος της βασιλείας τοϋ Μιχαήλ, ήτοι το 866, αί χρονολογίαι του δεν θεωροϋνται όμως ώς αξιόπιστοι 3. Πάντως ό γάμος έγένετο το βραδύτερον το 865, ϊσως όμως καί εν ή δύο ετη προηγουμένως. Τοΰτο δέ, διότι ό Βασίλειος διεδέχθη αμέσως ώς παρακοιμώμενος τον Δαμιανόν, τον όποιον εϊχεν εκδιώξει ό Βάρδας 4. Ούτος όμως έδολοφονήθη τήν 24ην 'Απριλίου 866 καί επομένως ό γάμος τοϋ Βασιλείου εΐχε προηγηθή 3. Ή γέννησις τοϋ Λέοντος τοϋ Σοφοϋ, κατά μεν τον συνεχιστήν τοϋ Γεωργίου καί τον θεοδόσιον Μελιτηνόν, έλαβε χώραν τήν Ιην Σεπτεμβρίου 866, κατά δε τον Λέοντα τον γραμματικόν τήν Ιην Δεκεμβρίου 6. Οι μεταγενέστεροι Ζωναράς καί Γλύκας προσθέτουν ότι ή Ίγγερίνα ήτο ήδη έγκυος με τον Λέοντα, όταν ένυμφεύθη (συνφκιστο) τον Βασίλειον 7. Τοϋτο ασφαλώς είναι λανθασμένον, διότι άλλως ό πρωτότοκος υιός Κωνσταντίνος θα ήτο εξώγαμος καί κανονικώς θα άπεκλείετο άπό της διαδοχής είς τον θρόνον. Όσον άφορα είς τον χρόνον της γεννήσεως του Κωνσταντίνου, μόνον ό ψευδό Συμεών (σ. 681) αναφέρει ότι έλαβε χώραν τον Σεπτέμβριον της 15ης έπινεμήσεως (ίνδικτιώνος), δηλαδή τό 866. Πιθανώς όμως ό χρονογράφος εσφαλμένως ύπελόγισε τήν ΐνδικτιώνα, ή οποία, ώς ελέχθη, άρχεται άπό τής 1ης Σεπτεμβρίου. Συνεπώς αν μεταθέσωμεν τήν γέννησίν του είς τήν 14ην ΐνδικτιώνα, ήτοι τον Σεπτέμβριον 865, τότε ό γάμος του Βασιλείου μετά τής Ίγγερίνας έτελέσθη 1. KB 235 Β. Γ 111 Β. ΣΚ 127 TH. ΚΕ 2, 198 Β. 'Επιτάφιος Λέοντος. 2. KB 235 Β. ΓΜ 827 Β καί 110, 1056α PC ΣΚ 127 TH. ΚΕ 2, 198 Β. Έπιτάφ. Λέοντος. 3. V. G rum el, Chronol. événements du régne de Léon VI, Echos d'orient 35, 1936, 5. 4. KB 234 Β. ΓΜ 827 Β καί 110, 1056α PG. ΨΣ 675 Β. ΛΓ 242 Β καί 108, 1073Ô PG. ΣΚ 127 TH. ΚΕ 2, 180, 199 Β. Ζ 4, 221 D. ΓΛ 545 Β. 5. Σθ 206 Β. KB 238 Β. ΓΜ 831 Β καί 110, 1060γ PG (προσθ. έπιστάς). ΨΣ 679 Β. ΛΓ 245 Β καί 108, 1077β PG. ΣΚ 112, 128 TH. ΚΕ 2, 180, 199 Β. Ζ 4, 221 D ΓΛ 545 Β. 6. ΓΜ 855 Β καί 110, 1081γΡΰ. ΘΜ 174 T. ΛΓ 249 Β καί 108, 1081β PG (μηνός τετάρτου πρώτη, αντί Δεκεμβρίου). 7. Ζ 4, 22, 8 D. ΓΛ 552 Β.

20 - ίσως κατά το τελευταΐον τρίμηνον τοϋ 864. Έν τούτοις ό Adontz υποστηρίζει, ότι ô ψευδό Συμεών κατά λάθος έθεσε το όνομα τοϋ Κωνσταντίνου αντί τοϋ όρθοΰ τοϋ Λέοντος. Διότι δέχεται τον Κωνσταντΐνον ώς υίόν της Μαρίας, της πρώτης συζύγου του Βασιλείου, την οποίαν ήναγκάσθη να διαζευχθη όταν ένυμφεύθη τήν Ίγγερίναν '. Νομίζομεν όμως την ύπόθεσίν του άνευ ερείσματος, διότι όλοι οί διασκευασταί της χρονογραφίας τοϋ Συμεώνος αναφέρουν ρητώς τον Κωνσταντΐνον ώς υίόν της Ίγγερίνας και του Μιχαήλ 2. Άλλα και ό Κωνσταντίνος ό Ζ' λέγει εις τον Βίον τοϋ Βασιλείου, ότι μετά τον θάνατον τοϋ υίοΰ του Κωνσταντίνου, ούτος έφρόντισε δια τήν παραμυθίαν της μητρός του, δηλαδή της Ίγγερίνας, το αυτό δε επαναλαμβάνει και ό Σκυλίτζης 3. Έξ άλλου και ή άκροστιχίς ΒΕΚΛΑΣ της φανταστικής γενεαλογίας τοϋ Βασιλείου, ή οποία αποτελείται εκ των αρχικών γραμμάτων τοϋ Βασιλείου, τής Ευδοκίας Ίγγερίνας και των τεσσάρων υιών των Κωνσταντίνου, Λέοντος, 'Αλεξάνδρου και Στεφάνου 4, προφανώς τον δέχεται ώς υίόν της 5. Συνεπώς εκ τοϋ πρώτου γάμου τοϋ Βασιλείου προέρχεται ϊσως μόνον ή κόρη του 'Αναστασία, σύζυγος κατόπιν τοϋ στρατηγοΰ Χριστόφορου. Αι άλλαι τρεις θυγατέρες (Άννα, Μαρία, Ελένη) ήσαν κόραι τής Ίγγερίνας, διότι εις έπιγραφήν τών τειχών τής Κωνσταντινουπόλεως άποκαλοΰνται πορφυρογέννητοι 6. Δια τοΰτο, παρ' δλας τάς συγκρουομένας πληροφορίας τών χρονογράφων, ό Λέων ό Σοφός ασφαλώς έγεννήθη εντός τών φυσιολογικών προθεσμιών από τοϋ γάμου τοϋ Βασιλείου μετά τής Ίγγερίνας. Έξ άλλου ήτο και ό δευτερότοκος υιός έκ τοϋ γάμου τούτου. Άρα τό άναφερόμενον υπό τοϋ Ζωναρά και τοϋ Γλυκά, ότι ή Ίγγερίνα κατά τον γάμον της ήτο ήδη έγκυος με τον Λέοντα, οφείλεται πιθανώς εις σύγχυσιν με τήν έγκυμοσύνην τοϋ Στεφάνου. Διότι ούτος έγεννήθη πιθανώτατα τον Νοέμβριον 867 (Mango) 7, οπότε ή σύλληψίς του έγένετο ζώντος εισέτι τοϋ Μιχαήλ, διότι ούτος έφονεύθη τήν 24 Σεπτεμβρίου τοϋ ιδίου έτους. Πάντως ό Βασίλειος έπίστευεν ότι ό Κωνσταντίνος ήτο γνήσιος υιός του, 1. ΓΜ 828 Β και 110, 1056β PC ΨΣ 675 Β. ΛΓ 242 Β και 108, 1073δ PG (πρότερα αύτφ γυναικί, αντί αίτιατ.). 2: ΓΜ 844 Β καί 110, 1081γ PC ΨΣ 681 Β. ΛΓ 258 Β και 108, 1089β PG (έξ Ευδοκίας, αντί, Ευδοξίας). 3. KB 345 Β. ΣΚ 166 ΤΗ. 4. Δ. Νικήτα, Βίος 'Ιγνατίου PG 105, 565. 5. ΨΣ 689 Β. ΓΛ 553 Β. Νικήτα, Βίος 'Ιγνατίου 105, 565δ 568α PG. 6. Α. Μ. Schneider, Mauern und Tore am goldenen Horn Konstantinopels, Nachr. Goettingen 9, 19, 1950, 98. C ο n s t an t. Por ph., Admin. Imperii 648d 649b B. 7. C. Mango, Eudocia Ingerina, Zbornik Rad. Vis. Istor. 14 5, 1973, 17.

21 όπως το αποδεικνύει ή βαθεΐα θλΐψίς του μετά τον θάνατον του τήν 3 Σεπτεμβρίου 879. "Εφθασε δε αυτή μέχρι του σημείου να ϊδη το φάσμα του κατά τήν διάρκειαν κυνηγίου '. Ώς αναφέρεται δε, 'ίδρυσε και ναόν εις μνήμην του, ό δε πατριάρχης Φώτιος τον άνεκήρυξεν άγιον. Κατά τον Halkin 2, ό κατά το Συναξάριον της Κωνσταντινουπόλεως έορταζόμενος τήν 3 Σεπτεμβρίου άγιος βασιλεύς Κωνσταντίνος, εϊναι ό ανωτέρω υιός και συμβασιλεύς του Βασιλείου. Εϊναι και τούτο ίσως μία άπόδειξις ότι ό Κωνσταντίνος εΐχε γεννηθή εντός των φυσιολογικών προθεσμιών άπό του γάμου τών γονέων του, διότι άλλως ή Εκκλησία δυσκόλως θα άπεφάσιζε να ανακήρυξη άγιον ενα εξώγαμο ν. Ό Βασίλειος αντιθέτως μετεχειρίσθη τον Λέοντα τον Σοφον με μεγάλη ν αυστηρότητα, όταν τον συνέλαβεν εις το κυνήγιον κρύπτοντα μάχαιραν. Οί χρονογράφοι αποδίδουν τήν αυστηρότητα ταύτην εις συκοφαντίαν του Σανταβαρηνοϋ, κατηγορήσαντος τον Λέοντα ώς συνωμοτοΰντα εναντίον του. Νεώτεροι συγγραφείς εν τούτοις, ώς ό Jenkins 3, πιστεύουν ότι ό Λέων εΐχε πράγματι άναμιχθή εις τήν συνωμοσίαν, εξ αύτοϋ δε δικαιολογούν τήν βαρεΐαν τιμωρίαν του. Διότι έστερήθη τών βασιλικών παρασήμων και έφυλακίσθη εις τό Παλάτιον *. Άπόδειξιν δε ότι ή συνωμοσία ήτο ευρύτερα αποτελεί και το γεγονός ότι πολλοί εκ του περιβάλλοντος του Λέοντος έξωρίσθησαν. Επίσης τό 883 έπαύθη και ό δομέστικος 'Ανδρέας, ό διευθύνων τάς επιχειρήσεις εναντίον τών 'Αράβων, ώς φιλικώς διακείμενος προς τον Λέοντα δ. Ώς αναφέρεται, ό Βασίλειος εΐχεν αρχικώς τήν πρόθεσιν να τον τύφλωση, αλλ' ήμποδίσθη υπό του πατριάρχου Φωτίου, του μέλλοντος πενθεροΰ τοΰ Λέοντος Ζαούτσα και της Συγκλήτου. Παρά τό ότι δύο έκ τών χρονογράφων (ό Κωνσταντίνος εις τον Βίον και ό Λέων ό γραμματικός) αναφέρουν ότι παρέμεινε φυλακισμένος επί τρίμηνον, εν τούτοις ό Jenkins, ορθώς ώς φαίνεται, υποστηρίζει ότι διήρκεσεν έπί τριετίαν. Τούτο δε έπιβεβαιοΰται έκ μιας παραλλαγής εϊς τήν Χρονογραφίαν (Vindob. Hist. 40) και έκ τοΰ Συναξαρίου Κωνσταντινουπόλεως (315/5 6). Άλλα και ό Σκυλίτζης μετά τοϋ Ζωναρά αναφέρουν ότι τό διάστημα της φυλακίσεως ήτο μακρόν 6. Κατά τήν διάρκειαν δέ αυτής άνεκαλύφθη τό 1. ΓΜ 845 Β και 110, 1084β PC ΨΣ 693 Β. ΛΓ 259 Β και 108, 1092 PC Ζ 4, 36, 8 και 35, 28 D. 2. F. Halki n, Trois dates précisées au synaxaire, Byzant. 24, 1954, 9. 3. R. Jenkins, Chronol. accuracy of Logothete, Dumb. Oaks Pap. 19, 1965, 19. 4. KB 350 Β. ΓΜ 846 Β και 110, 1085β PC ΨΣ 697 Β. ΛΓ 260 Β και 108, 1092δ PC ΣΚ 169 TH. ΚΕ 2, 246 Β. Ζ 4, 37, 6 D. ΓΛ 551 Β. 5. ΓΜ 847 Β και 110, 1085γ PG (κατηγορήθη, αντί θείς). ΛΓ 261 Β και 108, 1093α PC ΣΚ 144 TH. Ζ 4, 28, 2 D. 6. ΣΚ 169 TH. Ζ 4, 37, 6 D. ΓΛ 551 Β.

22 886 και άλλη συνωμοσία υπό τον Ρωμανόν Κουρκούαν, ή οποία πιθανώς ώδήγησεν εις την άποφυλάκισιν τοϋ Λέοντος 1. Ήτο επομένως φυσικον τα ανωτέρω γεγονότα να καταστήσουν τον Βασίλειον φιλύποπτον και σκληρόν, όχι δέ ό θάνατος τοϋ υίοϋ του Κωνσταντίνου καί ή κατόπιν αύτοϋ θρυλουμένη παραφροσύνη του 2. Δεν αποκλείεται δέ και ό εν συνεχεία θάνατος του να οφείλεται εις την πραγματικότητα εις συνωμοσίαν. Ώρισμέναι άλλωστε λεπτομέρειαι τοϋ προηγηθέντος κυνηγίου του φαίνονται απίθανοι. Ούτω λ.χ. αναφέρεται ότι ή ελαφος, της οποίας τα κέρατα εϊχον έμπλακή εις τήν ζώνην τοϋ Βασιλείου, τον άνήρπασεν από τοϋ ϊππου και τον μετέφερεν εις άπόστασιν 16 μιλίων 3. "Αν δέ δέν επρόκειτο περί συνωμοσίας, θα ήτο τότε παράλογον" το άναφερόμενον, ότι ό Βασίλειος διέταξε τον άποκεφαλισμόν τοϋ ακολούθου, τοϋ άπελευθερώσαντος αυτόν άπό των κεράτων της έλάφου δια τομής της ζώνης του 4. Έξ άλλου καί ό "Αραψ ιστορικός Tabari αναφέρει τήν πληροφορίαν, ότι οι τρεις υιοί τοϋ Βασιλείου έπετέθησαν εναντίον του καί τον έφόνευσαν, κατόπιν δέ άνηγόρευσαν τον ενα έξ αυτών ώς βασιλέα 5. θά άνοίξωμεν ένταϋθα μίαν παρέκβασιν εν σχέσει μέ τήν θρυλουμένην βασιλικήν καταγωγήν τοϋ Βασιλείου καί τήν πιθανήν ήλικίαν του. Ή πατρική του οικογένεια ήτο, ώς φαίνεται, αρμενικής καταγωγής, διότι το δέχεται ό υιός του Λέων εις τον Έπιτάφιον καί ό εγγονός του Κωνσταντίνος είς τον Βίον του. Έξ άλλου εϊναι γνωστόν ότι έγένοντο αποικισμοί αρμενίων είς τήν θράκην, ώς επί Κωνσταντίνου τοϋ Κοπρωνύμου τό 751, μετά τήν κατάκτησιν τής Καμάχου, τής Μελιτηνής καί τής θεοδοσιοπόλεως (Ζακυθηνός). Πάντως ή οικογένεια του ήτο αφανής, ώς αναφέρεται είς τον Έπιτάφιον τοϋ Λέοντος καί είς άφιερωτικόν ποίημα προς τον Βασίλειον,;. Επίσης δέ καί ύπό τοϋ Ζωναρά καί τοϋ Γλυκά 7. Κατά τον θρΰλον Η, έν τούτοις, κατήγετο έκ των Άρσακιδών καί τοϋ βασιλέως Τιριδάτου τής 'Αρμενίας 9. Ώς συντάξας τήν φανταστικήν ταύτην γενεαλογίαν κατηγο 1. KB 277 Β. ΓΜ 847 Β καί 110, 1086γ (Κροκόα). ΨΣ 699 Β. ΛΓ 261 Β καί 108, 1093α PC ΣΚ 140 TH. ΚΕ 2, 213 Β. Ζ 4, 26, 24 D. 2. Νικήτα, Βίος 'Ιγνατίου PG 105, 569. 3. P. Kar 1 in Hay t e r,. Vita St. Euthymii, Byzant. 25 7, 1955 7, 10. 4. ΓΜ 848 Β καί 110, 1088β PC ΨΣ 699 Β. ΛΓ 262 Β καί 108, 1093γ PC Ζ 4, 38, 4 D. 5. Α. Α. V a s i 1 i e ν, Byzance et Arabes II, 2, 10, M. Canard, Corp. Brux. Hist. Byz. 1950. 6. G. Moravscik, Sagen und Legenden ueber Kaiser Basil, Dumb. Oaks Pap. 15, 1961, 61, v. 823. 7. Ζ 4, 17, 20 D. ΓΑ 546 Β. 8. Γ 107 Β. ΣΚ 115 ΤΗ. 9. Νικήτα, Βίος 'Ιγνατίου PG 105, 568.

23 ρεΐται εις τον Βίον του Ιγνατίου ό πατριάρχης Φώτιος. Γνωρίζομεν τα ονόματα δύο αδελφών του Βασιλείου, ήτοι του Μαριανοΰ και του Συμβατίου ι εκ τοΰ Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου, διότι τό κείμενον τών διασκευαστών του Συμεώνος είναι ενταύθα έφθαρμένον 2. Οί Βυζαντινοί αποδίδουν συνήθως δια του Συμβατίου ή Σαββατίου τό άρμενικόν όνομα Smbat. "Αν τοϋτο πράγματι είχε συμβή, τότε συνηγορεί υπέρ της αρμενικής καταγωγής τής οικογενείας. Κατά τον θρϋλον, ό Βασίλειος κατήγετο εκ μητρός άπό του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ώστε άπεδίδετο εις αυτήν έλληνο ρωμαϊκή καταγωγή 3. Εις τοϋτο συμφωνεί και τό έλληνικόν της όνομα Παγκαλώ 4. Ό Tabari όμως υποστηρίζει ότι ή μήτηρ του ήτο σλαυϊκής καταγωγής 5, όπως και άλλοι "Αραβες ιστορικοί (Hamza, Elmacin, Massoudi). Έπ' αυτών έστηρίχθησαν και νεώτεροι ιστορικοί, ώς ό Vogt κ.ά., οί όποιοι άπεκάλεσαν τον Βασίλειον ώς άρμενοσλαϋον 6. Σαφείς αποδείξεις όμως δεν υπάρχουν περί τής σλαυϊκής καταγωγής τής μητρός του. "Αλλωστε και τό όνομα Παγκαλώ δεν δύναται να προέλθη εκ μεταγλωττίσεως ενός αντιστοίχου σλαυϊκοϋ ονόματος, διότι, εφ' όσον γνωρίζω, δεν υπάρχει εις τήν σλαυϊκήν όνομα άποδίδον τα ελληνικά Παγκαλώ ή Πανωραία, τό λατινικόν Πουλχερία και τα γάλλο ιταλικά Belle και Bella. Κατά τους χρονογράφους, ή οικογένεια τοΰ Βασιλείου προήρχετο έκ τής περιοχής τής Άδριανουπόλεως 7. Κατ' άλλην πλέον συγκεκριμένην πληροφορίαν κατήγετο έκ τής Χαριουπόλεως 8. Προφανώς δέ, επειδή αϊ περιοχαί αύται ανήκον εις τό θέμα Μακεδονίας, ό Βασίλειος άπεκλήθη και Μακεδών. Οί χρονογράφοι αναφέρουν ότι είχε γεννηθή επί Μιχαήλ του Ραγκαβέ τό 812 3, μετ' ολίγον όμως άπήχθη μετά τών γονέων του εις τήν Βεσαραβίαν ύπό τοϋ βουλγάρου βασιλέως Κρούμου 9. "Οταν οί άπαχθέντες 1. Κωνσταντ. Π ο ρ φ., Βασιλ. Τάξεως 648δ Β. 2. ΓΜ 837, 839 40 Β και 110, 1069β, 1073αβ PG (παραλείπ. Μαριανός). ΨΣ 678, 688 Β. ΛΓ 251, 253 4 Β και 108, 1084βγ PC ΘΜ 170 Τ. 3. KB 215 Β. ΣΚ 116 TH. ΚΕ 2' 184 Β. 4. Κωνσταντ. Πορφ., Βασ. Τάξεως 648δ Β. 5. Tabari, Α. Α. V a s i 1 i e ν, Byzance et Arabes II, 2, 9. 6. A. Vogt, Basile et civilisation byzantine 1908. J. J. R e i s k e, Constant. Porph., de Caeremoniis B. A. A. V a s i 1 i e v, Origin of Basil Macedonian, Viz. Vremen. 12, 1906, 148. L. Β r e h i e r, Vie et mort de Byzance 1947, 121. 7. KB 216 Β. ΓΜ 817 Β και 110, 1048α PG. ΨΣ 655, 686 Β. ΛΓ 231 Β και 108, 1064β PC ΣΚ 116 TH. ΚΕ 2, 184 Β. Ζ 4, 20 D. ΓΛ 546 Β. 8. Α. Παπαδόπουλος Κεραμεύς, Βίος άγ. Ευγενίου, Fontes Trapez. 1897. Ν. Β έ η ς, Umbeachtete Quelle ueber Abstammung Basil, Byzant. Neugr. Jahrb. 6, 1923, 76. 9. KB 216 7 Β. ΛΓ 231 Β και 108, 1064β PC ΘΜ 161 T. ΚΕ 2, 185 Β. Ζ 4, 17, 20 D ΓΛ 546 Β.