Απο μο νο του δεν πα ει η Γιατι απομε νει ακο μα (τρομερα ) πολλη δουλεια να γι νει στις ελληνογερμανικε ς σχε σεις Ομιλία της Μαρίας Τοπάλη, ποιήτριας, εργαζόμενης στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ), στο πλαίσιο της συνάντησης «Γερμανο ελληνικό Φόρουμ Νεολαίας, Επαφές, ανταλλαγή και δικτύωση για τις ανταλλαγές νέων μεταξύ της Ελλάδας και της Γερμανίας» ΜπαντΧόνεφ, 3 6 Νοεμβρίου 2014 Θα αξιοποιήσω την ευκαιρία που μου δίνεται σήμερα να μιλήσω μπροστά σε ένα ελληνο γερμανικό ακροατήριο, με έναν τρόπο που δεν είχα ποτέ ως τώρα επιτρέψει στον εαυτό μου να το κάνω σε δημόσια ομιλία. Θα ξεκινήσω, δηλαδή, αφηγούμενη πραγματικές ιστορίες. «Βιωματικά», όπως λένε. Δηλαδή χωρίς να βάλω στην άκρη, ούτε καν προσχηματικά, ούτε τους προσωπικούς τόνους, ούτε την υποκειμενική διάσταση. Και θα επιτρέψω, κατ εξαίρεση, και στη συναισθηματική φόρτιση να γίνει
αισθητή. Όσα μεσολάβησαν αυτά τα λίγα χρόνια μέσα στα οποία άλλαξαν τόσο πολλά, από το 2010 μέχρι σήμερα, με φέρνουν στη διαμόρφωση της πεποίθησης ότι αυτό ακριβώςτο αδιαμεσολάβητο υλικό είναι που πρέπει να δημοσιοποιήσω και να μοιραστώ μαζί σας. Είναι, αν θέλετε, το πρωτογενές υλικό που έχω να κομίσω εγώ στην ελληνο γερμανική συζήτηση. Και που ίσως φανεί χρήσιμο σε ανθρώπους ειδικούς, σε τεχνοκράτες και πολιτικούς, σε επιστήμονες και ακτιβιστές που θέλουν κάτι να κάνουν και κάτι να αλλάξουν σε αυτό το πολύ ιδιόμορφο, όπως αποδεικνύεται, πεδίο που συνιστούν οι ελληνογερμανικές σχέσεις. Το βιογραφικό Δυο πολύ σύντομα λόγια για το βιογραφικό μου γιατί είναι σωστό να γνωρίζετε τι με νομιμοποιεί να σας μιλώ σήμερα για τις ελληνο γερμανικές σχέσεις. Ξεκίνησα να μαθαίνω γερμανικά στα 11 μου χρόνια, το 1975, στη γενέθλια πόλη μου, που είναι η Θεσσαλονίκη. Στα 12 πήγα στο γυμνάσιο της Γερμανικής Σχολής Θεσσαλονίκης, στην 7 η τάξη. Η Γερμανική Σχολή Θεσσαλονίκης είναι ένα πολύ παλιό σχολείο, ιδρύθηκε το 1888, δηλαδή πολύ πριν η Θεσσαλονίκη γίνει μέρος του ελληνικού κράτους. Σήμερα, η μεγάλη μου κόρη, 14 ετών, είναι μαθήτρια της Γερμανικής Σχολής Αθηνών, ενός επίσης παλιού αν και λιγότερο παλιού από εκείνο της Θεσσαλονίκης σχολείου, αφού ιδρύθηκε το 1896 από τον WilhelmDörpfeld, τον διάσημο αρχαιολόγο. Σπούδασα νομικά στην Αθήνα και συνέχισα τις σπουδές μου στη Φρανκφούρτη, με σκοπό την εκπόνηση διδακτορικής διατριβής στο διεθνές δίκαιο περιβάλλοντος. Η τριετής παραμονή μου στη Γερμανία (1991 1994) υποστηρίχθηκε από υποτροφία του ιδρύματος Daimler Benz.
Επιστρέφοντας στην Ελλάδα εργάστηκα στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, όπου και βρίσκομαι μέχρι σήμερα. Παράλληλα όμως εκπροσώπησα για τρία χρόνια, από το 1998 μέχρι το 2001 το ίδρυμα Friedrich Ebertστη χώρα μου. Ασχολήθηκα ερασιτεχνικά αλλά σταθερά με τη μετάφραση από τα γερμανικά στα ελληνικά και δίδαξα μετάφραση γερμανικής ποίησης στα ελληνικά στο Ευρωπαϊκό Κέντρο Λογοτεχνικής Μετάφρασης (ΕΚΕΜΕΛ) (2006 2007). Θα έρθω τώρα στις ιστορίες που σας υποσχέθηκα, στα «βιώματα». Θα σας πω τρεις μικρές ιστορίες, από την εποχή πριν την κρίση. Όταν, δηλαδή, κανένα σύννεφο δεν σκίαζε εμφανώς τον ουρανό της ελληνο γερμανικής αλλά και της ευρωπαϊκής μας συνύπαρξης. Κρατήστε, σας παρακαλώ το «ευρωπαϊκής». Γιατί νομίζω κι ελπίζω να προλάβω να πω δυο λόγια γι αυτό παρακάτω ότι η ελληνο γερμανική υπόθεση και τα προβλήματά της είναι μια υπόθεση όχι βέβαια διμερής αλλά βαθιά ευρωπαϊκή. Οι δυο πρώτες ιστορίες είναι από πρώτο χέρι την τρίτη μου τη διηγήθηκαν. Ιστορία πρώτη. 1999. Στο πλαίσιο της εργασίας μου για το Ίδρυμα Friedrich Ebert, προετοιμάζω το πρόγραμμα επίσκεψης μιας γερμανικής πολιτικής αντιπροσωπείας στην Ελλάδα. Φροντίζω το πρόγραμμα να είναι πυκνό και περιεκτικό. Οι Γερμανοί επισκέπτες θα έχουν έτσι τη δυνατότητα να συναντήσουν υψηλά ιστάμενους Έλληνες πολιτικούς και τεχνοκράτες, και να ενημερωθούν σωστά για κρίσιμα ζητήματα όπως η τροχιά σύγκλισης της Ελλάδας προς το ευρώ. Με πολύ κόπο καταφέρνω να κλείσω σειρά συναντήσεων με ανθρώπους που έχουν «βαριές ατζέντες», φόρτο εργασίας και μεγάλο στρες. Στη διάρκεια της επίσκεψης, μου λέει κάποια στιγμή ένας από τους
συμπαθέστερους Γερμανούς που αποτελούσαν την αντιπροσωπεία: «Είναι εξαιρετικό το πρόγραμμα που έχεις φτιάξει αλλά για το δικό μου γούστο παραείσαι Γερμανίδα [Du bist mir zu deutsch]. Τους Έλληνες εμείς του θέλουμε πιο χαλαρούς, πιο λάσκα.» Ιστορία δεύτερη. 2002. Επισκέπτομαι τη Γερμανία ως ποιήτρια, μέλος μιας εξαμελούς ομάδας Ελλήνων ποιητών και ποιητριών, στο πλαίσιο του εξαιρετικού πρότζεκτ «Ποίηση των Γειτόνων», που διεξάγεται επί σειρά ετών με έδρα το Künstlerhaus Edenkoben. Βρισκόμαστε στη Γερμανία για να πάρουμε μέρος σε γερμανο ελληνικό μεταφραστικό εργαστήριο, να απαγγείλουμε ποιήματά μας δημόσια κλπ. Κάποια στιγμή, έρχεται ένας δημοσιογράφος από τη Γερμανική Ραδιοφωνία νομίζω πως ήταν το WDR και θέλει να μας πάρει συνέντευξη. Οι Έλληνες με έσπρωξαν μπροστά, μιας και ήμουν η μόνη από την ομάδα που ήξερε γερμανικά, να μιλήσω πρώτη, και μετά να κάνω διερμηνεία και για τους άλλους. Ο δημοσιογράφος θέλησε αμέσως να μάθει αν εγώ, ως Ελληνίδα, έχω μια ιδιαίτερη σχέση με την Αρχαία Ελλάδα και την αρχαία ελληνική μυθολογία, μιας και έβλεπε ανάμεσα στα ποιήματά μου και ένα με τίτλο «Ο Τρίτος Γιος του Οιδίποδα». Χωρίς καθόλου να σκεφτώ, του απάντησα αυθόρμητα: «Τον Οιδίποδα, τον ξέρω όπως κι εσείς, κυρίως από τον Φρόιντ». Οι δύο από τους τρεις έλληνες ποιητές μου έκοψαν αμέσως την καλημέρα, ο τρίτος δεν είναι πια στη ζωή μου μίλησε αργότερα φιλικά, πατρικά, για να μου εξηγήσει ότι «όλοι οι Γερμανοί είναι κατά βάθος φασίστες». Ήμασταν καθισμένοι,εγώ και αυτός, στο πίσω κάθισμα ενός πολυτελούς αυτοκινήτου, γερμανικού, που είχαν μισθώσει για χάρη μας οι οικοδεσπότες, και πηγαίναμε στο θαυμάσιο αποχαιρετιστήριο δείπνο που παρέθεταν οι οικοδεσπότες προς τιμήν μας. «Μα δεν βλέπεις πόσο καλά μας
δέχτηκαν και μας περιποιούνται, πόσο θαυμάσια έχει κυλήσει όλο το μεταφραστικό εργαστήριο, πόσο έχουν βάλει τα δυνατά τους για να είναι όλα στην εντέλεια για χάρη μας;» του αντέτεινα έκπληκτη. «Είσαι μικρή ακόμη», μου είπε περισπούδαστα. «Μας φροντίζουν τόσο καλά επειδή ακριβώς είναι φασίστες. Θα το καταλάβεις αργότερα.» Ιστορία τρίτη στα τέλη της δεκαετίας του 90 Αυτή είναι ιστορία από δεύτερο, αλλά πολύ αξιόπιστο, χέρι. Η φίλη μου Χ. έχει έρθει στη Γερμανία, στη Στουτγκάρδη, να σπουδάσει κλασικό τραγούδι. Διαπιστώνει ότι το πρόγραμμα της μουσικής σχολής περιλαμβάνει μαθήματα θεωρίας και αρμονίας τα οποία εκείνη έχει ήδη ολοκληρώσει στο ελληνικό ωδείο στο οποίο φοίτησε ως έφηβη, παράλληλα με τις εγκύκλιες σπουδές της. Της ζητούν να το «αποδείξει», εκτελώντας συγκεκριμένες ασκήσεις στο πιάνο. Όταν το κάνει, εντυπωσιασμένοι οι καθηγητές αναφωνούν, σε μια και μόνη αποστροφή: «Πού μάθατε τόσο καλή αρμονία; Όχι βέβαια στην Ελλάδα!» Φοβάμαι ότι το στοκ τέτοιων ιστοριών που διαθέτω είναι μεγάλο και δεν χρειάζεται να σας κουράσω περισσότερο με αυτά. Θα κάνω τώρα τρεις τέσσερις επισημάνσεις, με αφορμή όσα προελέχθησαν: Επισήμανση πρώτη: τα παραδείγματα των «ιστοριών» προέρχονται όλα από τις κατηγορίες που θα χαρακτηρίζαμε «ελίτ», από ανθρώπους δηλαδή με υψηλή μόρφωση, ανοιχτούς στον κόσμο, ενημερωμένους, αναγνώστες, ταξιδιώτες. Με λίγη, όχι πολλή, φαντασία, μπορεί να «δει» κανείς αντίστοιχες σκηνές να «παίζονται» σε διαφορετικά κοινωνικά συμφραζόμενα.
Επισήμανση δεύτερη: τα παραδείγματα μας δείχνουν, αν επιχειρήσουμε να τα γενικεύσουμε (θα το κάνουμε εδώ υπό την αίρεση της επιστημονικής τεκμηρίωσης ή κατάρριψης τέτοιων γενικεύσεων), τι ίσχυε ΠΡΙΝ από την κρίση. Επισήμανση τρίτη: ΠΡΙΝ από την κρίση, κανείς δεν είχε όρεξη να ακούει τέτοιες ιστορίες. Όλα αυτά δηλαδή ήσαν γνωστά αλλά δεν υπήρχε χώρος για αυτά στη δημόσια σφαίρα. Δεν θέλαμε να τα ξέρουμε. Τα σπρώχναμε κάτω από το χαλί, όπως κάνει κανείς με τη σκόνη και τα σκουπίδια που δεν θέλει να μαζέψει. Τα κρύβαμε στο ντουλάπι, όπως κάνει κανείς με τους σκελετούς που δεν μπορεί να θάψει αλλά δεν αντέχει και να αναμετρηθεί μαζί τους. Ύστερα, ήρθε η κρίση. Ήρθε η κρίση, και από τότε τίποτε δεν είναι πια όπως παλιά. Οι σκελετοί βγήκαν από το ντουλάπι και τα σκουπίδια γέμισαν τον χώρο. Αναπνέει κανείς με δυσκολία. Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που είμαστε εδώ σήμερα. Υπάρχει η πολύ σεβαστή και σοβαρή θεωρία που λέει ότι μεγάλο μερίδιο της ευθύνης φέρουν τα ΜΜΕ και στις δυο χώρες. Το μιντιακό ξέσπασμα υπήρξε, πράγματι, μια πολύ δυσάρεστη έκπληξη, ιδίως για όσους από εμάς είμαστε εαυτοί μοιρασμένοι στις δυο αυτές χώρες [powerpoint]. Για μένα προσωπικά και είμαι βέβαιη ότι μιλώ εν προκειμένω εξ ονόματος πολλών σαν κι εμένα η λεκτική ρατσιστική βία, η ύβρις, η ταπείνωση, τα φαντάσματα και τα απολιθώματα που αναστήθηκαν από τα δημοσιογραφικά χείλη και τις δημοσιογραφικές πένες στη διάρκεια της κρίσης στον άξονα Ελλάδα Γερμανία υπήρξε μια οδυνηρή διάψευση πεποιθήσεων και αισθημάτων. Ιστορίες σαν τις παραπάνω, που παλιότερα τις
διηγούμασταν στις μικτές, ελληνο γερμανικές παρέες μας, για να γελάσουμε, κινδύνευσαν να γίνουν ο κανόνας. Και θα πρέπει και στο σημείο αυτό να ειπωθεί ότι, όπως και στις ιστορίες που σας διηγήθηκα, έτσι και στο θέμα των ΜΜΕ, η μεγάλη απογοήτευση δεν ήρθε για μένα κυρίως από την πλευρά της χαμηλού επιπέδου δημοσιογραφίας. Από εκεί, αν θέλετε, κάπως θα το περίμενε κανείς. Η οδυνηρή απογοήτευση και μιλώ τώρα ευθέως για τον γερμανικό τύπο, το ραδιόφωνο και την τηλεόραση ήρθε πάνω απ όλα από τα ποιοτικά ΜΜΕ. Εδώ δεν ήταν το πρόβλημα μονάχα η αναπαραγωγή των φτηνότερων και χονδροειδέστερων στερεοτύπων. Όχι, φίλες και φίλοι. Η μεγάλη ψυχρολουσία για μένα τουλάχιστον ήταν άλλη. Ελλάδα, ένα μικρό νησί κάπου στο Νότιο Ειρηνικό Μια μικρή γεύση είχα πάρει, το ομολογώ, και πάλι πριν την κρίση. Ήταν κατά τη διάρκεια των επεισοδίων του Δεκεμβρίου 2008, όταν ξέσπασαν βίαιες διαδηλώσεις και βανδαλισμοί στο κέντρο της Αθήνας μετά τη δολοφονία ενός μαθητή από αστυνομικό. Καθισμένη στην οθόνη του υπολογιστή μου, «έπαιξα» λίγο από περιέργεια με τα αγγλόφωνα ειδησεογραφικά sites. Το BBCήταν τόσο ανακριβές, που δεν μπορούσα να το πιστέψω. Ως γνήσια γερμανοτραφής σκέφτηκα αμέσως «κάτι τέτοιο δεν θα συνέβαινε ποτέ στον σοβαρό γερμανικό τύπο». Έτρεξα να αγοράσω την Zeit για να βρεθώ μπροστά σε άλλη μια οδυνηρή έκπληξη. Ο ρεπόρτερ (http://www.zeit.de/2008/51/griechenland) είχε καταφέρει να διακρίνει όχι χίλιους, όχι λίγες χιλιάδες αλλά εκατοντάδες χιλιάδες διαδηλωτών πού; Στο συνοικιακό νεκροταφείο όπου ετάφη ο άτυχος νεαρός;πράγμα βεβαίως αδύνατο, αδιανόητο. Αδιανόητος ο αριθμός ακόμη και για τις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις
διαμαρτυρίας στο κέντρο της πόλης. Μου μπήκε από τότε η υποψία ότι βρισκόμαστε μάλλον πολύ μακρύτερα ο ένας από τον άλλον από ό,τι ήθελα να πιστεύω. Από ό,τι θα δικαιολογούσε η επί δεκαετίες κοινή ευρωπαϊκή μας συνύπαρξη. «Εκατοντάδες χιλιάδες» για τον έφηβο Εκείνη τη μέρα η εμπιστοσύνη μου υποσκάφθηκε και να σημειώσουμε εδώ ότι για μένα η Zeitείναι ταμπού, είναι «η» εφημερίδα, στην οποία γράφτηκα συνδρομήτρια ως φοιτήτρια, για να βρίσκομαι σε επαφή με έναν κόσμο τον οποίο είχα σε μεγάλο βαθμό εξιδανικεύσει. Αυτά, βέβαια, δεν ήταν τίποτα μπροστά σε όσα διάβασα την περίοδο της κρίσης. Το ρεκόρ άστοχης πληροφόρησης ανήκε, νομίζω, στην FAZ, ο ανταποκριτής της οποίας έφερε τονευάγγελο Βενιζέλο ως υπουργό οικονομικών ενώ είχε παραιτηθεί προ μηνών από τη θέση αυτή για να διεκδικήσει την ηγεσία του ΠΑΣΟΚ. Κι αυτό όχι σε κανέναν ανύποπτο χρόνο αλλά ακριβώς στις κρίσιμες εκλογές της 6ης Μαΐου 2012, όταν η Αθήνα φιλοξενούσε τηλεοπτικά συνεργεία και δημοσιογράφους από το Αζερμπαϊτζάν, το Μεξικό και την Κορέα, όταν τα μάτια όλου του πλανήτη ήταν στραμμένα στην Ελλάδα (η ανακρίβεια διορθώθηκε στην ηλεκτρονική έκδοση της εφημερίδας αφού της υπεδείχθη). Βρεθήκαμε λοιπόν «στο μικροσκόπιο», και το μικροσκόπιο αποδείχθηκε γεμάτο βλάβες και ατέλειες. Συνέβη δε και το εξής απίθανο: στο παρά 1 της κρίσης, κανένας δεν είχε ιδέα, στο και 1 ήξεραν ξαφνικά όλοι τα πάντα για το ποιος είχε φταίξει, για τα πώς και τα γιατί.
Η γενική εικόνα, από την πλευρά της Ελλάδας, ήταν ότι η Γερμανία ήταν ένας κακός, ανάλγητος δαίμονας. Η αντίστοιχη εικόνα από πλευράς Γερμανίας ήταν ότι η Ελλάδα είναι μια χώρα τριτοκοσμική, γεμάτη κλέφτες και πονηρούς απατεώνες, που θα πρέπει να φτιαχτεί εκ του μηδενός και με μεγάλες επιφυλάξεις. Αυτό φάνηκε πχ καθαρότατα στον τρόπο που αντιμετωπίστηκε η υπόθεση της μεταρρύθμισης του κράτους. Το γεγονός ότι μιλάμε θα αναφερθώ εδώ και πάλι σε δημοσίευμα της FAZμε τίτλο «Χώρα χωρίς κράτος Land ohne Staat» (http://www.zeit.de/2008/51/griechenland) για μια χώρα που πέτυχε την ομαλή, αναίμακτη μετάβαση στη δημοκρατία, την είσοδό της στην ΕΟΚ, στη συνέχεια ΕΕ, την οποία επί τριάντα και πλέον χρόνια συν στελεχώνει επάξια (μιλώ για την ευρωπαϊκή γραφειοκρατία στις Βρυξέλλες, το Στρασβούργο και αλλού), αποσιωπήθηκε πανηγυρικά. Φάνηκε, για να το πω με άλλα λόγια, η ανικανότητα και των δυο πλευρών να σκεφθούν διαφοροποιημένα και με αποχρώσεις. Τα μοντέλα που επελέγησαν ήσαν χονδροειδή, απλοϊκά, σχεδόν μεσαιωνικά. Κι όμως. Βρισκόμαστε στην Ενωμένη Ευρώπη του 21 ου αιώνα. Ακούσαμε και ακούμε πολλές και ηχηρότατες φωνές. Για την ακρίβεια, ακούμε τους πάντες εκτός από αυτούς που πραγματικά θα είχαν κάτι να πουν, όπως είναι το πλήθος (εδώ ΕΙΝΑΙ πραγματικά χιλιάδες αν και ίσως όχι «εκατοντάδες χιλιάδες») των ανθρώπων με διπλή, μικτή, υβριδική ή όπως αλλιώς θέλετε να το πείτε, ταυτότητα. Εννοώ τους Έλληνες και τους Γερμανούς αλλά και τους Ελληνο Γερμανούς και τους Γερμανο Έλληνες που από τη μοίρα ή από επιλογή βρέθηκαν μοιρασμένοι ανάμεσα στις δυο χώρες.
Πολλές φορές έχω σκεφθεί ότι αν έπαιρνε κανείς δέκα είκοσι συνεντεύξεις από τέτοιους ανθρώπους, θα είχε και τον καλύτερο καθρέφτη και τις καλύτερες προτάσεις. Αλλά κάτι μου λέει ότι αυτοί είναι οι τελευταίοι που θα ερωτηθούν, κι έτσι θα χάνεται πολύτιμος χρόνος και χρήματα. Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας εξαιρετικά ευαίσθητης και διπλής ματιάς στα ελληνο γερμανικά πράγματα θα ξεχώριζα, για παράδειγμα, το βιβλίο του Αλέξανδρου Στεφανίδη Beim Griechen. Wie mein Vater in unserer Taverne Geschichte schrieb. Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt am Main 2010. Το σκοτεινό υπέδαφος Υπαινίχθηκα ότι η κρίση ήρθε να «ανθίσει» πάνω σε ένα υπέδαφος ήδη σκοτεινό, βεβαρυμένο. Αλλιώς τα ΜΜΕ δεν θα είχαν μπορέσει να παίξουν τον αρνητικό, σε γενικές γραμμές, ρόλο που έπαιξαν στη διάρκεια της κρίσης. Είναι αυτό που λέει σοφά η γλώσσα, και οι δυο γλώσσες: βρέθηκε γόνιμο έδαφος για τα μισαλλόδοξα, διχαστικά στερεότυπα. Άρα; Άρα υπήρχε πολλή δουλειά να γίνει και δεν έγινε. Και νομίζω ότι, τηρουμένων των αναλογιών, αυτό αφορά όλη την ΕΕ αλλά τα ελληνο γερμανικά συμφραζόμενα είναι ένα εξαιρετικά χρήσιμο παράδειγμα για το τι μπορεί να πάει πολύ στραβά στο ευρωπαϊκό πρότζεκτ.
Η μεγαλύτερη αυταπάτη αυτή έχει στο στόχαστρο ο τίτλος της ομιλίας μου είναι ότι αν η οικονομία ανθεί, τα υπόλοιπα θα γίνουν από μόνα τους, ως δια μαγείας. Οι οικονομικές σχέσεις ανάμεσα στις δυο χώρες άνθισαν όσο ανάμεσα σε λίγες άλλες χώρες. Κλασικό παράδειγμα είναι ο τουρισμός. Έφερε αυτό τους δυο λαούς πιο κοντά; Δεν νομίζω. Θα μπορούσα, για να προκαλέσω λιγάκι, να πω ότι εν μέρει συνέβη ίσως και το αντίθετο ακριβώς. Οι τουρίστες, για παράδειγμα, των τεράστιων ξενοδοχειακών μονάδων, που έχουν επαφή μόνο με τα γκαρσόνια και τους αρχαιολογικούς χώρους, εύλογο είναι να θεωρούν τους «Έλληνες» αυτό ακριβώς: γκαρσόνια και φύλακες αρχαιοτήτων. Σε αυτό το συλλογικό συνειδητό δεν υπάρχει φυσικά θέση για ισότιμο ευρωπαίο εταίρο. Όταν «σκάει» η κρίση σε αυτό τον ορίζοντα, εύκολα βλέπει κανείς τα γκαρσόνια και τους φύλακες αρχαιοτήτων, άντε και τους ταβερνιάρηδες, να δαιμονοποιούνται σε κατεργαραίους ή κατεργαρίσκους. Η ίδια εικόνα πολύ δυσκολότερα θα προσαρμοζόταν σε έναν καινοτόμο επιστήμονα ερευνητή, σε ένα τραπεζικό στέλεχος ή σε έναν ευρωπαίο αξιωματούχο. Εδώ πραγματικά θα μπορούσε να σκεφθεί κανείς τον σημαντικό ρόλο που θα μπορούσε να παίξει ο οικο τουρισμός. Σε αντίθεση με τον μαζικό τουρισμό του allinclusive, που μεταφέρει τους ανθρώπους σε τόπο και χρόνο διατηρώντας απείραχτα τα στεγανά που τους χωρίζουν, ο οικο τουρισμός, πέρα από όλες τις άλλες ευεργετικές επιπτώσεις που θα είχε για την αειφόρο ανάπτυξη και την προστασία του περιβάλλοντος, θα συνέβαλλε οπωσδήποτε και σε μια πραγματική προσέγγιση των δυο λαών. Το ίδιο θα ίσχυε, νομίζω, αν προσέγγιζε κανείς με σύγχρονη και δημιουργική οπτική και τον αρχαιολογικό τουρισμό. Αυτά όλα είμαι
βέβαιη ότι θα τα συζητήσετε στη διάρκεια των εργασιών αυτής της πολύ χρήσιμης συνάντησης. Μίλησα, υπό τον συνθηματικό τίτλο «γκαρσόνια/φύλακες αρχαιοτήτων/ταβερνιάρηδες» για ένα στερεότυπο που ανθεί στη γερμανική πλευρά. Είναι κάτι εξίσου ακριβές όπως και το ότι όλοι οι Γερμανοί τρώνε λουκάνικα και πατάτες, πίνουν μπύρα και φοράν Lederhosen. Από την πλευρά τους πολλοί Έλληνες ευχάριστα και με το αζημίωτο καθρεφτίζονται σε αυτό τον παραμορφωτικό καθρέφτη. Είναι φυσικό it takes two to tango. Κι αν ίσως η εικόνα δεν περιέχει όλους εμάς τους υπόλοιπους, τόσο το χειρότερο για μας. Τα κατάλοιπα της Κατοχής και ο αντιγερμανισμός Σε πρώτη φάση μας ξένισε ίσως η ευκολία με την οποία τα ελληνικά ΜΜΕ αναπαρήγαν χυδαίες εικόνες με ναζιστικά σύμβολα. Περισσότερο ακόμα θα πρέπει να μας ξαφνιάσει το γεγονός ότι σε πρόσφατη έγκυρη έρευνα της κοινής γνώμης οι Γερμανοί έρχονται στη δεύτερη θέση ανάμεσα στους λαούς που οι Έλληνες θεωρούν «εχθρούς» (πρόκειται για έρευνα που διεξήχθη στο 2013 από την Public Issue κατά παραγγελία του ΕΛΙΑΜΕΠ και με επιστημονική εποπτεία του επίκουρου καθηγητή στο πανεπιστήμιο Μακεδονίας ΓιάννηΑρμακόλα, που είχε την ευγένεια να μας παραχωρήσει πρόσβαση στον πίνακα και τα αποτελέσματα ας σημειωθεί μονάχα ότι το εύρημα ήταν περίπου τυχαίο, αφού σκοπός της έρευνας δεν ήταν οι ελληνο γερμανικές αλλά οι ελληνο αλβανικές σχέσεις)
Θα αναρωτηθεί κανείς: είναι δυνατόν να παραμένουν τα κατάλοιπα του πολέμου και της κατοχής ζωντανά μετά από τόσες δεκαετίες ειρηνικής συνύπαρξης και συνεργασίας; Ας αντιστρέψουμε, ωστόσο, το ερώτημα: τι έγινε όλα τα χρόνια που προηγήθηκαν ώστε να καταστεί η οδυνηρή μνήμη αντικείμενο επεξεργασίας και γόνιμο έδαφος για να ανθίσει μια ευρωπαϊκή φιλία; Ποιες πρωτοβουλίες αναλήφθηκαν για την επούλωση του τραύματος; Δεν ξέρω αν υπήρξαν τέτοιες πρωτοβουλίες πχ στις γαλλο γερμανικές σχέσεις μετά τον πόλεμο. Θυμάμαι κάποτε, στη 10ετία του 80, έναν γερμανό δάσκαλο που γνώρισα στο ελληνικό νησί της Πάτμου να μας διηγείται πώς έκαναν πρότζεκτ φιλίας και αλληλο προσέγγισης στα σχολεία των συνοριακών περιοχών, στη Βάδη, στην Αλσατία. Το άκουγα τότε με το στόμα ανοιχτό. Νομίζω πως με διμερή πρωτοβουλία αλλά και στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης γίνει στο πεδίο των γαλλο γερμανικών σχέσεων πολλά για την αλληλοπροσέγγιση.
Δεν νομίζω να έγινε ποτέ το παραμικρό σε αυτή την κατεύθυνση ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Γερμανία. Αγαπώ, το εννοώ κυριολεκτικά, τους Γερμανούς δασκάλους που είχα στη ΓΣΘ. Οι μορφές τους είναι από τις πιο ακριβές αναμνήσεις μου. Δεν θυμάμαι ποτέ να τους ένιωσα ξένους ή προσβλητικούς (θα πρέπει βέβαια να θυμόμαστε ότι οι άνθρωποι αυτοί ανήκαν στη γενιά του Μάη του 68 ). Αλλά πρότζεκτ επεξεργασίας τραυμάτων, αλληλο προσέγγισης όχι, ούτε καν εμείς, στα γερμανικά σχολεία δεν πήραμε μυρωδιά ότι υπήρχε τέτοιο πράγμα. Σήμερα, μαθαίνω από την κόρη μου ότι ξεκινάν τέτοιες πρωτοβουλίες στη ΓΣΑ και βλέπω ότι και εδώ, στο πλαίσιο του φόρουμ, θα συζητηθούν ανάλογα ζητήματα. Αλλά έχουν μεσολαβήσει δεκαετίες απώθησης. Υπάρχουν πληγές κακοφορμισμένες, πληγές που άφησαν απαίσιες ουλές. Υπάρχουν, εννοείται, αδίστακτοι πολιτικοί και δημοσιογράφοι που οικοδομούν καριέρες πάνω σε τυμβωρυχίες. Αλλά η απουσία συστηματικής εργασίας στα ζητήματα αυτά η απουσία Πολιτικής με κεφαλαίο «Π» αφήνει πεδίο δόξης λαμπρό στα φαντάσματα.
Σκεφθείτε: τελείωσα το σχολείο στη Θεσσαλονίκη το 1982. Κάναμε αρκετή γερμανική ιστορία και φυσικά μιλήσαμε και διαβάσαμε πολλά πράγματα για το Ολοκαύτωμα. Όχι όμως για το «δικό μας» Ολοκαύτωμα. Εννοώ: για τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης. Σήμερα γνωρίζουμε όλοι ότι υπήρξε «η» εβραϊκή μητρόπολη της ευρωπαϊκής Μεσογείου. Αλλά πού είναι η γερμανική παρουσία στην επεξεργασία αυτού του τραύματος; Και, φυσικά, το ίδιο ισχύει για τα μεγάλα γεγονότα της Κατοχής, με προεξάρχουσα την πείνα του Δεκεμβρίου 1941 στην Αθήνα και τα αναρίθμητα χωριά που κάηκαν από τα στρατεύματα κατοχής. Αλλά μήπως το ίδιο αυτό σχολείο μου, στο οποίο χρωστάω μεγάλο μέρος της σημερινής μου ταυτότητας, έκανε ποτέ κάτι για τους αλλοτινούς Εβραίους μαθητές του; Αν πιστέψουμε τη βιβλιογραφία, οι Εβραίοι μαθητές υπήρξαν μάλιστα πλειοψηφία ανάμεσα στους μαθητές της ΓΣΘ κάποια εποχή πριν τον πόλεμο. Ποτέ, από όσο γνωρίζω, το σχολείο δεν ενδιαφέρθηκε για την υπόθεση αυτή. Οι Εβραίοι μαθητές παραμένουν διαρκώς εκτοπισμένοι και αφανισμένοι από τη μνήμη του σχολείου τους. Φυσικά, το είπαμε και πριν: it takes two to tango. Η Ελλάδα θυμήθηκε για πρώτη φορά το Ολοκαύτωμα το 2004- τότε για πρώτη φορά η ελληνική Βουλή καθιέρωσε τη διεθνή ημέρα μνήμης και ως ημέρα μνήμης των Ελλήνων Εβραίων. Ό,τι έχει γίνει έκτοτε ανήκει στην πρωτοβουλία εσχάτως- του δημάρχου Θεσσαλονίκης Γιάννη Μπουτάρη, που έχει πραγματικά αναλάβει μεγάλη προσπάθεια αποκατάστασης αυτής της ντροπής. Αλλά φυσικά, ένας Μπουτάρης δεν φέρνει την άνοιξη. Θεωρείστε, παρακαλώ, αυτή τη διπλή ελληνο-γερμανική παράλειψη στο ζήτημα της μνήμης των Ελλήνων Εβραίων και ιδίως των Εβραίων της Θεσσαλονίκης ως αντιπροσωπευτική για την ποιότητα των διμερών σχέσεων μεταπολεμικά: υπήρξαν
χρησιμοθηρικά, κερδοσκοπικά, εργαλειακά και απολύτως ένοχα επιφανειακές από κάθε άποψη. Ιθύνοντες και άρχοντες και από τις δυο πλευρές βολεύτηκαν ως μη ώφειλαν πάνω σε αυτή την ολιγωρία. Σήμερα, δρέπουμε τους δυσάρεστους καρπούς αυτής της στάσης. Σκεφθείτε την Κρήτη: δεν υπάρχει γωνιά χωρίς μνήμη κατοχικής βαρβαρότητας και δεν υπάρχει γωνιά χωρίς γερμανούς τουρίστες. Είναι φανερό ότι η τραμπάλα αυτή χρειαζόταν μια γερή δόση πολιτικής επεξεργασίας για να γίνει σταθερή, και να μεταβληθεί περαιτέρω σε παράγοντα φιλίας και αλληλο κατανόησης. Τίποτε δεν έγινε ποτέ σε αυτή την κατεύθυνση. Υπάρχει κάποιο άρρητο μήνυμα για τον απλό άνθρωπο; Φοβάμαι πως ναι, υπάρχει. Το μήνυμα είναι: η συναλλαγή σε πάει παντού, επουλώνει όλες τις πληγές. Ο τουρίστας έχει λεφτά να δώσει άρα είναι επιθυμητός. Ο ντόπιος έχει λεφτά να λάβει, άρα θα αρκεστεί σε αυτό. Και προπάντων: ό,τι έγινε, έγινε. Μην το σκαλίζουμε. Η ανάδυση των απαίσιων στερεοτύπων στη διάρκεια της κρίσης αλλά και η σύμπηξη (κι αυτό, όπως ξέρουμε, δεν ισχύει μόνο στην Ελλάδα.) ολόκληρων πολιτικών μορφωμάτων στη βάση του ρατσιστικού μίσους, της μισαλλοδοξίας και της εχθρότητας προς την Ευρώπη (θυμηθείτε: πολύ συχνά η εξίσωση είναι Γερμανία=Ευρώπη.) αποτελεί ήδη ορατό κίνδυνο για τη δημοκρατία και τη σταθερότητα στο εσωτερικό των χωρών αλλά και σε όλη την ΕΕ. Το λάθος μήνυμα
Είναι αλήθεια ότι η κρίση κινητοποίησε δυνάμεις αλληλοπροσέγγισης και από τις δυο πλευρές. Η σημερινή συνάντηση εδώ στο ΜπαντΧόνεφ είναι δείγμα μιας τέτοιας, πολύ αξιόλογης προσπάθειας. Θα μου επιτρέψετε μολαταύτα να μείνω στον ίδιο δυσάρεστο τόνο και να παρατηρήσω ότι, σε μεγάλο βαθμό, οι δυνάμεις αυτές ριζώνουν στα στερεότυπα και εξακολουθούν να τα υπηρετούν. Και, φυσικά, μεταφράζονται σε λάθος πολιτικές. Έτσι, συχνά διαπιστώνουμε ότι το γερμανικό εκκρεμές κινείται με όρους και πάλι σκληρά καθοριζόμενους από τα ΜΜΕανάμεσα στην εχθρότητα και στον οίκτο. Οι «κακοί» λένε ότι οι Έλληνες είναι κλέφτες και τεμπέληδες και πρέπει να φύγουν από την ΕΕ. Οι «καλοί» θέλουν να ακούν συνέχεια ιστορίες πείνας, καταστροφής και ανέχειας και να σπεύσουν να βοηθήσουν πατερναλιστικά όμως: σαν να επρόκειτο για χώρα που δεν ανήκει στον ανεπτυγμένο δυτικό κόσμο και στην οποία πρέπει να τα διδάξει κανείς όλα από την αρχή, να τα οικοδομήσει όλα από την αρχή. Οι Έλληνες, αντιστρόφως, χωρίζονται επίσης σε «κακούς» αυτούς που θεωρούν όλους τους Γερμανούς ναζί και θέλουν επίσης να φύγουν από την ΕΕ. Και στους «καλούς», που είναι πρόθυμοι να κάνουν ό,τι πρέπει για να «πέσει το χρήμα», αφού Ευρώπη=Γερμανία=χρήμα. Κανείς από αυτούς δεν θέλει αυτό που πιστεύω ότι θέλουμε εμείς που είμαστε συγκεντρωμένοι εδώ σήμερα: μια συνύπαρξη ισότιμων εταίρων στη βάση ενός ήδη δεδομένου κοινού πολιτισμού. Στην κατεύθυνση αυτή εγώ τουλάχιστον δεν μπορώ να σκεφθώ άλλο μοντέλο και άλλο πρότυπο από εκείνο της Ομοσπονδίας, για όλη την Ευρώπη Ομοσπονδίας που ήδη με επιτυχία εφαρμόζεται σε αυτήν εδώ τη χώρα. Αν η Ευρώπη και οι δυο μας χώρες, οι δυο «μου» χώρες, δεν υιοθετήσουν ως
προς τις μεταξύ τους σχέσεις το μοντέλο και τη λογική της Ομοσπονδίας, και μάλιστα το συντομότερο, τα πράγματα δεν είναι καθόλου δεδομένο ότι δεν θα χειροτερεύσουν στο άμεσο μέλλον. Το όνειρο ενός κοινού μαθήματος Έχω ένα όνειρο. Ένα, τουλάχιστον. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ονομάζεται «πολιτική αγωγή του ευρωπαίου πολίτη» και θα πρέπει να έχει κοινή διδακτέα ύλη στα σχολεία όλης της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σε διμερές επίπεδο, χρειάζεται ΕΠΕΙΓΟΝΤΩΣ ένα κοινό μάθημα ελληνο γερμανικής ιστορίας. Γιατί, λαμβάνοντας τώρα υπόψιν και τα όσα αφηγήθηκε, απαρίθμησε και σχολίασε ο προλαλήσαςσπύρος Μοσκόβου, πρόκειται για μια ιστορία σύγχρονη μεν αλλά με διαρκή φλας μπακ, με διαρκείς αναδρομές στην αρχαιότητα και στους μοντέρνους καιρούς. Είναι μια ιστορία που θα βοηθήσει και τις δυο πλευρές να δουν διαφορετικά όχι μόνο τον άλλο αλλά κυρίως τον ίδιο τους τον εαυτό. Ένα κοινό μάθημα ιστορίας σε μια τάξη του δημοτικού σχολείου των δύο χωρών, πχ την πέμπτη, και σε μια τάξη του γυμνασίου, πχ την πρώτη λυκείου. Είναι μια πρόταση που την έχω σκεφθεί και συζητήσει με πολλούς ανθρώπους που πονάνε, όπως κι εγώ, την κοινή μας υπόθεση. Ένα μάθημα αφιερωμένο στη γνώση του εαυτού με τη βοήθεια του άλλου, και στην αποδόμηση των στερεοτύπων. Είμαι σίγουρη πως αν οι δυο μας χώρες έβαζαν τους εξαιρετικούς ιστορικούς που διαθέτουν να φτιάξουν ένα τέτοιο μάθημα, γρήγορα θα γινόταν αυτό παράδειγμα προς μίμηση διεθνώς. Και με αυτή την πρόταση και την ευχή τελειώνω ευχαριστώντας σας που με ακούσατε με υπομονή.