ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΨΗΦΙΑΚΗ ΠΡΟΒΟΛΗ ΕΝΟΣ ΟΙΚΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΥ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΥ ΚΑΨΑΛΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, (Α.Μ.814) ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: κος ΚΛΕΦΤΟΔΗΜΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑ, ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2005
Περίληψη Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η παρουσίαση του θεωρητικού υποβάθρου της προβολής ενός τουριστικού προορισμού μέσω ψηφιακών μέσων που αποκτήθηκαν στην πλειοψηφία τους με πρωτογενή και επιτόπια κάλυψη. Συγκεκριμένα, εξετάζεται η περίπτωση του νησιού Λέσβος στο βορειοανατολικό Αιγαίο ως σημαντικού οικοτουριστικού προορισμού για την παγκόσμια τουριστική αγορά αλλά και ως ανερχόμενου προορισμού στην εγχώρια αγορά τουριστικού προϊόντος. Αναλυτικά, γίνονται κατανοητοί μέσα από την παρουσίαση στοιχείων και συνεντεύξεων, όλοι εκείνοι οι λόγοι που συνάδουν στο να αποτελεί η Λέσβος ιδανικό προορισμό για οικοτουριστικές δραστηριότητες, κάποιες εκ των οποίων πραγματοποιούνται και καλύπτονται ψηφιακά. Στο θεωρητικό μέρος της εργασίας ερευνώνται οι σχετικές με το θέμα εννοιολογικές προσεγγίσεις που υπάρχουν στη βιβλιογραφία δίνοντας έμφαση στην ανάλυση της έννοιας του οικοτουρισμού και του τουρισμού αειφορίας, των χαρακτηριστικών τους, καθώς επίσης και στην ανάπτυξη αυτών στην Ελλάδα. Μία σύντομη αναφορά γίνεται στις διαδικασίες προβολής και μάρκετινγκ του οικοτουρισμού. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται οι ιστορικές και επιστημονικές αναφορές σχετικά με τη Λέσβο και την οικολογία της, ούτως ώστε να δοθεί στον αναγνώστη μία ολοκληρωμένη εικόνα σχετικά με το αντικείμενο προβολής. Τέλος, παρουσιάζεται η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε για την δημιουργία του ψηφιακού μέρους της παρούσας εργασίας. Abstract This paper was conducted in order to give the theoretical framework of the digital presentation of an eco-tourism destination. In particular, this paper studies the case of Lesvos, an island in north Aegean sea in Greece, as a popular eco-tourism destination for -1-
the external tourism market and an upcoming destination for the internal. Additionally, we examine the relevant bibliography on the theoretical approaches for the terms related to the subject of this paper. Emphasis is given in understanding the characteristics of ecotourism and sustainable tourism and the development of them in Greece. A brief analysis is conducted on the marketing procedures related to eco-tourism. Moreover, we examine all those reasons contributing to the fact that Lesvos is today an important destination for eco-tourism activities, while referring to the history and the ecology of the island. Finally, we present the methodology procedures followed in order to carry out the digital part of this paper. -2-
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη Σελ.1 Abstract.. Σελ.1-2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σελ.5-6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Εννοιολογικές προσεγγίσεις 1.1Τουρισμός Σελ.7 1.2Άλλες συναφείς έννοιες. Σελ.7-8 2.1 Έννοια αειφορίας. Σελ.8 2.1.1 Μαζικός Τουρισμός vs Τουρισμού Αειφορίας Σελ.9-10 2.1.2 Εμπόδια στην ανάπτυξη του τουρισμού αειφορίας Σελ.10-11 2.1.3 Προσπάθειες ανάπτυξης του τουρισμού αειφορίας στην Ελλάδα Σελ.12-14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Oικοτουρισμός 2.1 Έννοια Οικοτουρισμού. Σελ.15-18 2.2. Δραστηριότητες Οικοτουρισμού.. Σελ.18-19 2.3 Τύποι Οικοτουριστών Σελ.19-20 2.4 Οικονομικές επιπτώσεις Οικοτουρισμού.. Σελ.20-21 2.5 Οικοτουριστικός Σχεδιασμός Σελ.22 2.7 Είδη τουρισμού συναφή με τον οικοτουρισμό 2.7.1 Εναλλακτικός Τουρισμός Σελ.23 2.7.2 Άλλα είδη Σελ.23 2.8 Ο οικοτουρισμός στην Ελλάδα Σελ.24-25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Οικοτουρισμός & Μάρκετινγκ 3.1 Μείγμα Μάρκετινγκ Σελ.25-29 3.2 Προγραμματισμός & Έρευνα Σελ.29-30 3.3 Η τουριστική διαφήμιση Σελ.31 3.4 Οι δημόσιες σχέσεις στον τουρισμό Σελ.31-32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Λέσβος -3-
4.1 Γενικά.. Σελ.32-33 4.2 Λέσβος και Οικοτουρισμός. Σελ.33-36 4.2.1 Χλωρίδα και Πανίδα. Σελ.36-37 4.2.2 Παρατήρηση πουλιών.. Σελ.37-39 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ψηφιακό Υλικό 5.1 Μεθοδολογία Σελ.39-42 5.2 Περιγραφή ψηφιακού υλικού Σελ.42 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Σελ.43 Σελ.44-47 Σελ.48-57 -4-
Εισαγωγή Ψηφιακή προβολή ενός οικοτουριστικού προορισμού Ο τουρισμός αποτελεί μία από τις πιο σημαντικές και ταχύτατα ανεπτυσσόμενες δραστηριότητες από το 2ο μισό του 20ου αιώνα και μετά. (Koutsouris & Gaki, 1998). Ο τουρισμός αποτελεί κύρια δραστηριότητα για τα ελληνικά νησιά η οποία έχει συντελέσει στην οικονομική άνθιση και ανάπτυξη αυτών με ταχείς και συχνά εσπευσμένους ρυθμούς. Οι συνέπειες αυτής της ανάπτυξης για ορισμένα νησιά υπήρξαν δυσμενείς καθώς το καθιερωμένο τουριστικό μοντέλο που κατά την αγγλική γλώσσα εκφράζεται ως το μοντέλο των 3 S (sun, sea,sand), έχει αποτύχει στο να εξασφαλίσει την αειφορία για τους τουριστικούς προορισμούς σε βάρος των οικοσυστημάτων των νησιών αλλά και μακροπρόθεσμα, της ποιότητας της ζωής των κατοίκων και των επισκεπτών των νησιών. Οι αρνητικές συνέπειες του μαζικού τουρισμού συναντώνται σε προορισμούς αναψυχής ανά τον κόσμο και όχι μόνο στην Ελλάδα και αυτό έχει δημιουργήσει την τάση τα τελευταία χρόνια να προωθούνται περισσότερο οι φιλικές προς το περιβάλλον τουριστικές δραστηριότητες. (Σπιλάνης, 2001) Τα ελληνικά νησιά αποτελούν σημαντικούς τουριστικούς προορισμούς παγκοσμίως και αυτό έχει συντελέσει στην οικονομική, πολιτισμική αλλά και περιβαλλοντολογική διαφοροποιήσή τους τα τελευταία 30 χρόνια. (Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001). Η αυξημένη και συχνά μη ελεγχόμενη ροή των τουριστών έχει προκαλέσει σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον των νησιών. Σε ορισμένες περιπτώσεις το φαινόμενο είναι τόσο έντονο που σε συνδυασμό με τις χαμηλού επιπέδου υπηρεσίες, συντελούν στην πλήρη υποβάθμιση του τουριστικού προϊόντος και συνεπώς στη μείωση των κερδών της τοπικής αλλά και της εθνικής οικονομίας. Αυτό το φαινόμενο, εγείρει ερωτήματα σχετικά με τους τρόπους και τις πρακτικές που πρέπει να ακολουθηθούν για τη διασφάλιση της αειφορίας στα νησιά (Σπιλάνης, 2001) Το άνοιγμα καινούριων τουριστικών αγορών έχει αυξήσει τον ανταγωνισμό για τους προορισμούς μαζικού τουρισμού και έχει συμβάλει στην εμφάνιση του τουρισμού ειδικών ενδιαφερόντων, όπως ο αγροτουρισμός και ο πολιτιστικός τουρισμός, οι οποίοι -5-
βασίζονται κατά κύριο λόγο στα χαρακτηριστικά και στα αποθέματα της κάθε περιοχής. (Maroudas &Tsartas,1998; Lagos, 1998). Κατά τις τελευταίες 2 δεκαετίες, η ενίσχυση της οικολογικής συνείδησης έχει συμβάλει στην αύξηση των φιλικών προς το περιβάλλον τουριστικών προϊόντων και υπηρεσιών. Στον χώρο του Αιγαίου έχουν υπάρξει τα τελευταία χρονιά αρκετές πρωτοβουλίες για την προώθηση της αειφόρου ανάπτυξης μέσα από τουριστικές δραστηριότητες. Η περίπτωση της Λέσβου είναι μία εκ των περιπτώσεων αυτών και θα εξεταστεί στην πορεία της παρούσας εργασίας. Πέραν της γνωριμίας μας με το νησί μέσα από τα κοινωνικό-πολιτιστικά του χαρακτηριστικά θα αναφερθούμε στους λόγους που το νησί της Λέσβου παρουσιάζει οικοτουριστικό ενδιαφέρον κατά τη διάρκεια κυρίως της τελευταίας δεκαετίας και στις προοπτικές για περαιτέρω ανάπτυξης του οικοτουρισμού στο νησί. Στο πρώτο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας θα εξετάσουμε τις έννοιες του τουρισμού και του τουρισμού αειφορίας καθώς επίσης και τη σχέση που έχει ο μαζικός τουρισμός με τα εμπόδια ανάπτυξης του τουρισμού αειφορίας στην Ελλάδα. Στο δεύτερο κεφάλαιο θα εξετάσουμε τον οικοτουρισμό, τις δραστηριότητες του, τις οικονομικές του επιπτώσεις, τους τύπους των οικοτουριστών, τον οικοτουριστικό σχεδιασμό καθώς επίσης και τα είδη του τουρισμού που είναι συναφή με τον οικοτουρισμό. Στο τρίτο κεφάλαιο θα εξετάσουμε τις πρακτικές μάρκετινγκ στον τουρισμό. Αναλυτικά, θα δούμε τα συστατικά στοιχεία του μείγματος μάρκετινγκ, τον προγραμματισμό και τηνέρευνα του μάρκετινγκ, τη διαφήμιση και τις δημόσιες σχέσεις στον τουρισμό. Στο τέταρτο κεφάλαιο θα γνωρίσουμε τη Λέσβο και τον οικοτουριστικό της χαρακτήρα και τέλος, στο πέμπτο κεφάλαιο θα αναπτύξουμε τη μεθοδολογία που ακολουθήθηκε για τη δημιουργία του ψηφιακού υλικού. -6-
Κεφάλαιο 1: Εννοιολογικές προσεγγίσεις 1.1 Τουρισμός Στον επίσημο ορισμό από την Παγκόσμια Οργάνωση Τουρισμού (ΠΟΤ 1981), ο τουρισμός ορίζεται ως μια δραστηριότητα που περιλαμβάνει κάθε είδους μετακινήσεις οι οποίες πραγματοποιούνται είτε διαμέσου διεθνών συνόρων (εξωτερικός τουρισμός) είτε όχι (εσωτερικός τουρισμός), με διάρκεια πάνω από 24 ώρες και οι οποίες μετακινήσεις πραγματοποιούνται για ποικίλους λόγους. Σύμφωνα με τον Κομίλη (2001), ο τουρισμός είναι μία δραστηριότητα του ελεύθερου χρόνου που περιλαμβάνει ή συνεπάγεται μία σειρά από αλληλοεξαρτώμενες διαδικασίες : -παραγωγής, διανομής και κατανάλωσης υπηρεσιών και αγαθών (οικονομικές επιστήμες) -αλληλεπίδρασης, επικοινωνίας, ανταλλαγών μεταξύ διαφόρων κοινωνικών ομάδων, διαφορετικών πολιτιστικών χαρακτηριστικών (κοινωνιολογία, ανθρωπολογία, σημειωτική) -χρήσης/δημιουργίας φυσικών διαθεσίμων, ανθρωπογενών (δομημένο περιβάλλον) και οικολογικών πόρων (οικολογία, αρχιτεκτονική κ.λ.π.) 1.2 Άλλες Συναφείς Έννοιες Ως τουριστική αγορά εννοείται ένα δίκτυο εμπορικών σχέσεων και συναλλαγών μεταξύ πελατών/τουριστών και προμηθευτών/πωλητών τουριστικών προϊόντων (αγαθών και υπηρεσιών). Τα τουριστικά προϊόντα (π.χ μία ξενοδοχειακή μονάδα) διατίθενται και πωλούνται σε συγκεκριμένους χώρους της αγοράς (market places), σε ορισμένες χρονικές περιόδους (π.χ. εκθέσεις τουρισμού) και από διάφορους παράγοντες της τουριστικής βιομηχανίας (π.χ. ταξιδιωτικούς πράκτορες). Οι συνιστώσες της τουριστικής αγοράς αποτελούνται από τη ζήτηση και την προσφορά. Η τουριστική ζήτηση αναφέρεται στην προθυμία των καταναλωτών να προβούν σε συγκεκριμένες δαπάνες για την αγορά και κατανάλωση τουριστικών προϊόντων προσφερόμενων από επιχειρήσεις της τουριστικής βιομηχανίας. Η τουριστική προσφορά από την άλλη, αναφέρεται στην -7-
ποσότητα, ποιότητα και ποικιλία των τουριστικών αγαθών, προϊόντων και υπηρεσιών που διατίθενται προς πώληση στην τουριστική αγορά, με δεδομένες τιμές (Κομίλης, 2001). 1.3 Εννοια Αειφορίας Υπάρχει πληθώρα ερμηνειών στη βιβλιογραφία σχετικά με το τι ορίζεται ως τουρισμός αειφορίας και αυτό συχνά δημιουργεί σύγχυση σχετικά με το τι σημαίνει στην πράξη και το πώς πραγματώνεται αυτό το είδος του τουρισμού (Swarbrooke,1999). Συχνά ο τουρισμός αειφορίας συμβαίνει να επικαλύπτεται εννοιολογικά με μορφές τουρισμού όπως με τον οικοτουρισμό. Ο Παγκόσμιος οργανισμός τουρισμού ορίζει τον τουρισμό αειφορίας ως μία αναπτυξιακή δραστηριότητα που καλύπτει τις ανάγκες των υπαρχόντων τουριστών και των περιοχών που τους υποδέχονται ενώ προστατεύει και ενισχύει τις προοπτικές για το μέλλον. Θεωρείται πως αυτή η μορφή τουρισμού μπορεί να διαχειριστεί όλους τους απαραίτητους πόρους με τέτοιο τρόπο που να εκπληρώνονται οι οικονομικές, αισθητικές και κοινωνικές ανάγκες ενώ διατηρείται η πολιτιστική ακεραιότητα, οι απαραίτητες οικολογικές διαδικασίες, η βιοποικιλότητα και τα οικοσυστήματα εν γένει. (ΠΟΤ,2001) Σύμφωνα πάλι με τον Swarbrooke (1999), ο τουρισμός αειφορίας διαφέρει εννοιολογικά με τον «υπεύθυνο τουρισμό», τον εναλλακτικό τουρισμό, τον οικοτουρισμό, τον «ήπιο» και τον «πράσινο τουρισμό», παρόλα αυτά είναι άμεσα συσχετισμένος με αυτούς τους όρους όσο αφορά την οικολογική τοποθέτηση των τουριστικών δραστηριοτήτων. Ο αειφόρος τουρισμός αποσκοπεί στη μείωση ποικίλων εντάσεων και αντιθέσεων που προκύπτουν από τις σύνθετες αλληλεπιδράσεις μεταξύ της τουριστικής βιομηχανίας, των τουριστών/επισκεπτών, των τοπικών κοινοτήτων και του περιβάλλοντος. (Bramwell & Lane, 1993). Τη «μάχη» αυτή μεταξύ του μαζικού τουρισμού και του τουρισμού αειφορίας θα εξετάσουμε στη συνέχεια. -8-
1.3.1 Μαζικός Τουρισμός vs Τουρισμού Αειφορίας Οι κυριότεροι λόγοι για την εμφάνιση οικονομικών προβλημάτων είναι η χαμηλή προστιθέμενη αξία ανά τουρίστα κυρίως λόγω του ολιγοπωλιακού καθεστώτος της τουριστικής αγοράς, των περιορισμένων δαπανών από μέρους των επισκεπτών, τον ανταγωνισμό των τουριστικών προορισμών που απευθύνονται στο μαζικό τουρισμό και την αστάθεια του παράγοντα της τουριστικής ζήτησης λόγω εξωτερικών παραγόντων. (Deprest, 1997). Λόγω της μαζικής τουριστικής δραστηριότητας των περασμένων ετών, σημαντικά περιβαλλοντολογικά προβλήματα έχουν κάνει την εμφάνισή τους στο χώρο της νησιωτικής Ελλάδας. Τα προβλήματα αυτά οφείλονται κυρίως στην κατασκευή μεγάλων σε κλίμακα υποδομών, στην αστικοποίηση και στη συμφόρηση από το μεγάλο αριθμό των τουριστών, στην αλόγιστη κατανάλωση ενέργειας και νερού από τα τουριστικά καταλύματα και σε άλλα τα οποία αποτελούν κύριους παράγοντες διακινδύνευσης της αειφορίας του τουριστικού τομέα και της συνολικής αναπτυξιακής διαδικασίας. Σύμφωνα με τους Βαγιάννη κ.α. (2005), τα ειδικά τουριστικά προϊόντα (ζήτηση), τα οποία είναι πιο σύνθετα (προσφορά), και περνάνε μέσα από μη θεσμοποιημένα κανάλια διακίνησης (οργάνωση), αποδίδουν περισσότερο οικονομικά (μεγαλύτερη ημερήσια τουριστική δαπάνη), κοινωνικά (απαιτούν περισσότερο και πιο εξειδικευμένο προσωπικό) και περιβαλλοντικά (μικρότερες συγκεντρώσεις και συχνά πιο ευαισθητοποιημένοι περιβαλλοντικά τουρίστες-καταναλωτές). Από την άλλη πλευρά, το μαζικό προϊόν που έχει παθητικούς τουρίστες που ταξιδεύουν μόνο για ξεκούραση, καταναλώνουν απλά τουριστικά προϊόντα και ανεκμετάλλευτους τοπικούς πόρους, με τη συμβολή των tour-operators, θεωρείται μη βιώσιμο καθώς από οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική σκοπιά έχει, ανά διανυκτέρευση, χειρότερες αποδόσεις. Το ότι σήμερα πολλές περιοχές αντιμετωπίζουν προβλήματα λόγω του μαζικού τουρισμού, είναι ενδεικτικό του τι θα συμβεί σε 20 χρόνια που σύμφωνα με μελέτες του Π.Ο.Τ. ο αριθμός των «διακινούμενων» τουριστών θα αυξηθεί από 700 εκατομμύρια ετησίως σε 2 δις. -9-
Είναι επομένως απαραίτητο για τη βιομηχανία του τουρισμού να υιοθετήσει τις βασικές αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης και της αειφορίας ούτως ώστε να διαφυλαχθεί ο φυσικός πλούτος και να διασφαλιστεί η ευημερία και για τους κατοίκους του τουριστικού προορισμού και για τους επισκέπτες αυτού. (Romita, 2004) 1.3.2 Τα εμπόδια για την ανάπτυξη του τουρισμού αειφορίας Ο τουρισμός είναι μια σειρά δραστηριοτήτων και σχέσεων οι οποίες αναπτύσσονται γύρω από μία βιομηχανική παραγωγική διαδικασία ανάμεσα σε δύο υποκείμενα: τους τουρίστες και τους ταξιδιωτικούς πράκτορες. Οι πρώτοι αγοράζουν τα τουριστικά προϊόντα τα οποία διαμορφώνονται από τους τελευταίους. Η διαμόρφωση αυτή του τουριστικού προϊόντος από τους τουριστικούς πράκτορες γίνεται μέσα από την εκμετάλλευση φυσικών και πολιτιστικών πόρων, αξιοθέατων και υποδομών μίας συγκεκριμένης περιοχής. Αυτό σημαίνει πως όλες οι συνιστώσες που απαιτούνται είναι γνωστές, άρα θα μπορούσαν να ελέγχονται και να διαμορφώνονται σύμφωνα με κάποιες αρχές. Ενώ δηλαδή οι τουριστικές εκείνες δραστηριότητες που έρχονται σε αντίθεση με τις αρχές της αειφορίας είναι προφανείς, οι αρμόδιοι φορείς συχνά αρνούνται να θέσουν τους κανόνες της αειφορίας σε εφαρμογή. Η απαρχή της εμφάνισης των προβλημάτων αυτών εντοπίζεται στις πρώτες δραστηριότητες μαζικού τουρισμού κατά τη δεκαετία του 60 και του 70. Κατά την περίοδο αυτή υπήρξε μία οργανωμένη διαδικασία προώθησης τουριστικού προϊόντος η οποία όμως βασίστηκε μόνο σε άγραφους κανόνες αποδεκτούς από την τότε κοινωνία. Οι επενδυτικές ενέργειες καινοτόμων επιχειρηματιών θεωρήθηκαν ότι περιείχαν μεγάλο ρίσκο αφού επένδυαν σε ένα σχετικά άγνωστο έως τότε τομέα. Η (αλόγιστη) οικοδόμηση τουριστικών καταλυμάτων και υποδομών ήταν θεμιτή από την τοπική κοινωνία και τους τοπικούς φορείς αφού θεωρείτο αναγκαία για την τουριστική ανάπτυξη. Επιπρόσθετα, το φαινόμενο του μαζικού τουρισμού τύγχανε της πλήρης αποδοχής και ακόμα και ευγνωμοσύνης από όλα τα εμπλεκόμενα μέρη. Οι συνέπειες αυτής της κατάστασης είναι: -10-
α)η «κληρονομιά» οικοδομημάτων σε περιοχές που θεωρήθηκαν και θεωρούνται αποδοτικές από τουριστικής απόψεως με αρνητικές σε μακροχρόνιο όμως επίπεδο συνέπειες για το περιβάλλον και την τοπογραφία. Είναι εξαιρετικά δύσκολο σήμερα το να παρθεί η οποιαδήποτε πρωτοβουλία για να αναστραφεί αυτή η εικόνα λόγω του τεράστιου οικονομικού κόστους που κάτι τέτοιο θα επέφερε. β)ο κατακερματισμός της τουριστικής οικονομικής και παραγωγικής δομής σε πολλές διασταυρωμένες δραστηριότητες οι οποίες υστερούν σε αρχές οργάνωσης και ελέγχου με αποτέλεσμα τη συνεχή παραγωγή διαφορετικού προϊόντος που αφορά όμως πάντα τα ίδια εμπλεκόμενα μέρη. γ)η ύπαρξη μίας βαθιάς ριζωμένης off the books οικονομικής πρακτικής διαφόρων τουριστικών αγορών, που δρουν με τους δικούς τους κανόνες και τις δικές τους αντιλήψεις σχετικά το τι είναι θεμιτό και τι όχι. Σε μία τέτοια κατάσταση, η επιβολή λύσεων και πρακτικών συμβατών με οικολογικά θέματα είναι εξαιρετικά δύσκολη αφού αφετέρου οι εκπρόσωποι των δύο εμπλεκόμενων μερών είναι πολλοί και από την άλλη οι οικονομικές επιπτώσεις ενός τέτοιου εγχειρήματος είναι τεράστιες. Μία άλλη προβληματική σχετικά με το θέμα είναι ότι οι τουριστικοί φορείς αντιλαμβάνονται τον τουρισμό ως ένα οικονομικό φαινόμενο και όχι κοινωνικό. Αυτό σημαίνει πως η επιτυχία μίας τουριστικής διαδικασίας κρίνεται μόνο σε σχέση με το κέρδος που αποφέρει. Τα οικολογικά θέματα υποβαθμίζονται και παραμερίζονται από τις προτεραιότητες που θέτονται από εκείνους που δραστηριοποιούνται επιχειρηματικά στον τομέα του τουρισμού και καθώς τα οφέλη από την προστασία του περιβάλλοντος μπορούν να εκτιμηθούν κυρίως μακροχρόνια θέτονται σε δεύτερη ή υποδεέστερη μοίρα. (Romita, 2004) -11-
1.3.3 Προσπάθειες ανάπτυξης τουρισμού αειφορίας στην Ελλάδα Το πρόβλημα της αειφορίας του τουρισμού στην Ελλάδα έχει παρατηρηθεί από τις αρχές της δεκαετίας του 90 και αυτό έχει οδηγήσει σε κάποιες σπασμωδικές προσπάθειες διαφοροποίησης του τουριστικού προϊόντος σε τοπικό κυρίως επίπεδο και χωρίς στρατηγικό σχεδιασμό. Με στόχο την προώθηση του τουρισμού αειφορίας, έχουν γίνει ενέργειες για την βελτιστοποίηση της ποιότητας του τουριστικού προιόντος και της διαφοροποίησης του από αυτό που απευθύνεται στο μαζικό ή συμβατικό τουρισμό. Οι προσπάθειες που έχουν γίνει γι αυτήν την αλλαγή κατεύθυνσης ως προς τη διαμόρφωση του τουριστικού προϊόντος ταξινομούνται σύμφωνα με τον Σπιλάνη (2001) σε τρεις κατηγορίες: Η πρώτη εξ αυτών αφορά τη διαδικασία «εκπρασινοποιήσης» των τουριστικών καταλυμάτων. Παρόλο που οι αρνητικές επιπτώσεις του τουρισμού είναι γνωστές και σε επιστημονικό αλλά και σε κοινωνικό πλαίσιο, οι ενέργειες που αρχικά προωθήθηκαν από ιδιωτικούς αλλά και από δημόσιους φορείς έχουν περιοριστεί σε αριθμό και αποτελεσματικότητα. Στον ιδιωτικό τομέα για παράδειγμα, υπήρξαν κάποιες προσπάθειες εταιρειών για πιο φιλικές προς το περιβάλλον πρακτικές μέσα από συστημάτων ελέγχου όπως του ISO 14000 (International Organisation for Standardisation) ή του EMAS (Eco-Management and Audit Scheme). Στην Ελλάδα υπάρχουν μόνο 9 ξενοδοχεία που διαθέτουν σύστημα πιστοποίησης ISO 9001. Η περίπτωση της ελληνικής αλυσίδας ξενοδοχείων Grecotel με το σχέδιο «Grecotel Hotels- Tourismus und Umwelt» που περιλαμβάνει δράσεις σε δύο επίπεδα: (i) το «εσωτερικό επίπεδο» που καλύπτει πλέγμα ποικίλων δράσεων, όπως διαχείρισης (π.χ. αποβλήτων), οικο-ελέγχου/ eco-audit, ενημέρωσης προσωπικού και επισκεπτών κ.α., δράσεων που στοχεύουν στη ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών και προϊόντων (π.χ. παραγωγή και διάθεση βιολογικών προιόντων στους επισκέπτες και (ii) το «εξωτερικό επίπεδο», που αφορά ορισμένες ενέργειες της επιχείρησης που καλυπτουν ένα πρόγραμμα -12-
προστασίας/επιτήρησης των ακτών, με σύμπραξη και της εταιρείας προστασίας της φώκιας και τη δημιουργία ειδικού χώρου έκθεσης/προβολής πολιτιστικών και περιβαλλοντικών δεδομένων σε αρχαιολογικό χώρο ή μουσείο (Κομίλης, 2001). Όσο αφορά στο δημόσιο τομέα, πολλά προγράμματα έχουν προταθεί από το 1987, για την προστασία του περιβάλλοντος από τους περιφερειακούς και τους τοπικούς φορείς, τα οποία χρηματοδοτούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Μία από αυτές τις ενέργειες της Ευρωπαϊκής Ένωσης που αφορά και την Ελλάδα είναι η Οδηγία 92/43/ΕΟΚ και το Δίκτυο Natura. Η Οδηγία 92/43/ΕΟΚ «για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας» η οποία θεσμοθετήθηκε από το Συμβούλιο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων έχει ως σκοπό να συμβάλλει στην προστασία της βιολογικής ποικιλότητας, μέσω της διατήρησης των φυσικών οικοτόπων, καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας στο ευρωπαϊκό έδαφος των κρατών μελών που εφαρμόζεται η συνθήκη. Τα μέτρα, τα οποία λαμβάνονται σύμφωνα με την παρούσα οδηγία, αποσκοπούν στη διασφάλιση της διατήρησης ή της αποκατάστασης σε ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης, των φυσικών βιότοπων και των άγριων ειδών χλωρίδας και πανίδας κοινοτικού ενδιαφέροντος. Κατά τη λήψη μέτρων, σύμφωνα με την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ, λαμβάνονται υπόψη οι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές απαιτήσεις, καθώς και οι περιφερειακές και τοπικές ιδιομορφίες. Οι τύποι των οικοτόπων και τα είδη κοινοτικού ενδιαφέροντος που προστατεύονται από την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ αναφέρονται στα Παραρτήματα Ι, ΙΙ, IV και V. Το Δίκτυο Natura 2000 αποτελεί ένα Ευρωπαϊκό Οικολογικό Δίκτυο περιοχών, οι οποίες φιλοξενούν φυσικούς τύπους οικοτόπων και οικοτόπους ειδών που είναι σημαντικοί σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Αποτελείται από δύο κατηγορίες περιοχών: Τις «Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ)» (στα αγγλικά: Special Protection Areas - SPA) για την Ορνιθοπανίδα, όπως ορίζονται στην Οδηγία 79/409/EK, και τους «Τόπους Κοινοτικής -13-
Σημασίας (ΤΚΣ)» (στα αγγλικά: Sites of Community Importance - SCI) όπως ορίζονται στην Οδηγία 92/43/ΕΟΚ. Για τον προσδιορισμό των ΤΚΣ λαμβάνονται υπόψη οι τύποι οικοτόπων και τα είδη των Παραρτημάτων Ι και ΙΙ της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ καθώς και τα κριτήρια του Παραρτήματος ΙΙΙ αυτής. Οι ΖΕΠ, μετά τον χαρακτηρισμό τους από τα Κράτη Μέλη, εντάσσονται αυτόματα στο Δίκτυο Natura 2000, και η διαχείρισή τους ακολουθεί τις διατάξεις του άρθρου 6 παρ. 2, 3, 4 της Οδηγίας 92/43/ΕΚ και τις διατάξεις του άρθρου 4 της Οδηγίας 79/409/ΕΟΚ. Αντίθετα, για την ένταξη των ΤΚΣ πραγματοποιείται επιστημονική αξιολόγηση και διαπραγμάτευση μεταξύ των Κρατών Mελών και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, σύμφωνα με τα αποτελέσματα των κατά οικολογική ενότητα Βιο-γεωγραφικών Σεμιναρίων. Οι ΤΚΣ υπόκεινται στις διατάξεις του άρθρου 6 παρ. 2, 3, 4 της Οδηγίας 92/43/Ε Η Ελλάδα έχει χαρακτηρίσει σήμερα 151 Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) και 239 Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ). Οι δύο κατάλογοι περιοχών παρουσιάζουν μεταξύ τους επικαλύψεις όσον αφορά τις εκτάσεις τους. Μάλιστα, 31 τόποι έχουν οριστεί ταυτόχρονα ως ΖΕΠ και έχουν προταθεί και ως ΤΚΣ. -14-
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΟΙΚΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ 2.1 Έννοια οικοτουρισμού Ο οικοτουρισμός ορίζεται από την οικοτουριστική ψηφιακή κοινότητα ως ένα υπεύθυνο ταξίδι σε φυσικά περιβάλλοντα που στόχο έχει την διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος και τη διασφάλιση της φυσικής ισορροπίας των κατοίκων. Αυτός ο ορισμός «χωλαίνει» καθώς υπάρχουν πολλές δραστηριότητες οι οποίες διαφημίζονται στην τουριστική αγορά ως οικοτουριστικές χωρίς να εκπληρώνουν καμία από τις δύο αυτές προϋποθέσεις. Το να κάνεις για παράδειγμα ένα σπορ στη φύση δε σημαίνει απαραίτητα ότι κάνεις οικοτουρισμό. Σύμφωνα με τον Mowforth (1993) τα κριτήρια ή οι αρχές προσδιορισμού του οικοτουρισμού διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες: α)κριτήρια αειφορίας, που καλύπτουν κάποιες αναπτυξιακές διαστάσεις όπως: 1) την περιβαλλοντική, όπως αποφυγή ή ακόμα και ελαχιστοποίηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων από τις οικοτουριστικές δραστηριότητες, 2) την κοινωνική που αφορά αρνητικές επιδράσεις όπως την εμφάνιση κοινωνικών αντιθέσεων, 3) την πολιτιστική διάσταση που έχει να κάνει με την αποφυγή παραμόρφωσης της τοπικής κουλτούρας λόγω μη υπεύθυνης συμπεριφοράς των οικοτουριστών και τέλος, 4)την οικονομική διάσταση του οικοτουρισμού που διαφαίνεται στις δαπάνες που γίνονται για την οικοτουριστική ανάπτυξη και στο εισοδηματικό κέρδος που ο τοπικός πληθυσμός μπορεί να έχει από τον οικοτουρισμό. β)κριτήρια εκπαιδευτικά/επιμορφωτικά που αφορούν την κατανόηση εκ μέρους των επισκεπτών αλλά και του τοπικού πληθυσμού της σημασίας του φυσικού περιβάλλοντος μέσα από διάφορες δραστηριότητες όπως π.χ. ομιλίες και επικοινωνιακές εκστρατείες. γ)κριτήρια τοπικής συμμετοχής που αναδεικνύουν την συνεισφορά του τοπικού πληθυσμού και των τοπικών αρχών στην διαδικασία ανάπτυξης και συντήρησης του οικοτουριστικού προϊόντος. -15-
Πιο αναλυτικά, σύμφωνα με τους Newsome, Moore και Dowling 2002, ο τουρισμός έχει τις ακόλουθες υποδιαιρέσεις: Τουρισμός Μαζικός τουρισμός Εναλλακτικός Τουρισμός Φυσιοτουρισμός Πολιτιστικός Τουρισμός Τουρισμός Εκδηλώσεων Άλλο Σπορ Παρατήρηση και Εξερεύνηση χλωρίδας και πανίδας (σπάνια φυτά, άγρια ζώα κτλ.) Πίνακας 1 Η σύγχυση που υπάρχει γύρω από την εννοιολογική προσέγγιση του οικοτουρισμού μπορεί να αμβλυνθεί από έναν άλλο πίνακα (βλ. πίνακα 2)που παρουσίασε το 1995 ο Mieczkowski και ο όποιος φαίνεται να είναι πιο διαφωτιστικός σε σύγκριση με αυτόν των Newsome, Moore και Dowling. -16-
Τουρισμός Μαζικός τουρισμός Εναλλακτικός Τουρισμός Επιστημονικός Περιπέτειας Πολιτιστικός Μορφωτικός Αγροτουρισμός Οικοτουρισμός ή Τουρισμός φύσεως Πίνακας 2 Οι Ceballos-Lascurain (1996) προχωρούν σε έναν πιο λεπτομερή ορισμό του οικοτουρισμού λέγοντας πως η κάθε έκφανση τουρισμού που εξαρτάται άμεσα από φυσικά αποθέματα όπως τοπογραφία, υδάτινα στοιχεία, χλωρίδα και πανίδα σε μία σχετικά μη ανεπτυγμένη περιοχή, αποτελεί μορφή φυσιο-τουρισμού. O Dowling από πολύ νωρίς, το 1977, εξήγησε την έννοια του οικοτουρισμού ως μία διαδικασία μέσα αλλά και σχετικά με το περιβάλλον. Ο λόγος που η μορφή αυτού του τουρισμού είναι από τις ταχύτερα αναπτυσσόμενες σε σχέση με τις υπόλοιπες είναι ότι υπάρχει μια καθολική αλλαγή στην συμπεριφορά μας σε σχέση με το περιβάλλον και τα περιβαλλοντικά θέματα η οποία απορρέει από την περιβαλλοντική παιδεία που έχει αρχίσει να διαδίδεται τόσο μέσα από τα εκπαιδευτικά συστήματα των ανεπτυγμένων χωρών όσο και μέσα από τα media. Ο ρόλος των μέσων μαζικής επικοινωνίας είναι ιδιαίτερα σημαντικός σε αυτόν τον τομέα καθώς παρατηρείται μια συνεχώς αυξανόμενη προβολή τουριστικών προορισμών που σαν επίκεντρο ενδιαφέροντος έχουν δραστηριότητες που σχετίζονται με τη φύση και το περιβάλλον. -17-
Οι Pearce, Morrison και Rutledge (1998) αναφέρουν τέσσερεις παράγοντες που σχετίζονται με τα κίνητρα επίσκεψης οικοτουριστικών προορισμών και αυτοί είναι: α)το κίνητρο της προσωπικής επαφής με το περιβάλλον, β) το κίνητρο της χαλάρωσης σε ευχάριστο και φυσικό περιβάλλον, γ) η πράξη δραστηριοτήτων σχετικών με τη φύση (παρατήρηση πουλιών, ορειβασία κτλ.) και δ) το κίνητρο για υγεία και καλή φυσική κατάσταση. 2.2 Δραστηριότητες Οικοτουρισμού Σύμφωνα με τον Κομίλη (2001), οι δραστηριότητες οικοτουρισμού είναι ποικίλες και αφορούν στην κάλυψη ενός ευρύ φάσματος περιβαλλοντικών πόρων. Ανάλογα με τα χαρακτηριστικά του χώρου και του είδους του οικοτουρισμού υπάρχουν και οι οικοτουριστικές εμπειρίες οι οποίες διακρίνονται σε: α) άμεσες, όταν ο επισκέπτης έχει ενεργή συμμετοχή σε διάφορες δραστηριότητες και β) έμμεσες ή «υποκατάστατες» (substitution) δραστηριότητες και «αισθητικές εμπειρίες», όπου ο επισκέπτης έχει οικοτουριστική εμπειρία μέσα από οπτικό-ακουστικό υλικό και όχι με ενεργό συμμετοχή. Οι μορφές οικοτουρισμού συναρτώνται με συγκεκριμένους τόπους ή χώρους, τα είδη περιβαλλοντικών πόρων που διαθέτουν και τις διάφορες δραστηριότητες που ασκούνται σε αυτούς τους χώρους. Σχετικά με το χωρικό πλαίσιο, διακρίνουμε αφενός μορφές που αναπτύσσονται σε φυσικές περιοχές ή σε απομακρυσμένες, άθικτες και συνήθως ακατοίκητες περιοχές (ορεινές αλλά και νησιωτικές/παράκτιες), αφετέρου μορφές που αναπτύσσονται σε σχέση με αγροτικούς/παραδοσιακούς οικισμούς και τις ασκούμενες δραστηριότητες (παραγωγικές, πολιτιστικές) του τοπικού πληθυσμού. Στην πρώτη περίπτωση έχουμε μορφές που αφορούν: α)ταξίδια για παρατήρηση (φωτογράφηση/βιντεοσκόπηση) και αναγνώριση/κατανόηση χαρακτηριστικών και ιδιοτήτων των φυσικών πόρων και της άγριας ζωής. β)ταξίδια περιπέτειας και -18-
δραστηριότητες που απαιτούν φυσική αντοχή. γ)ταξίδια υπαίθριας αναψυχής και ήπιας μορφής δραστηριοτήτων σε άθικτο (unspoiled) περιβάλλον. Στη δεύτερη περίπτωση οι σχετικές μορφές αφορούν 1)ταξίδια με ανθρωπολογικά κίνητρα δηλ. με κύρια έλξη το ανθρωπογενές περιβάλλον 2) ταξίδια ανανέωσης και αναψυχής 3)ταξίδια γνωριμίας της φύσης του αγροτικού χώρου με περιηγήσεις και επισκέψεις 2.3 Τύποι Οικοτουριστών Οι τύποι των οικοτουριστών διακρίνονται και προσδιορίζονται συνήθως ανάλογα με τις γνώσεις που έχουν, τα ενδιαφέροντα και τις δραστηριότητες που ασκούν. Ο Mowforth (1993) ταξινομεί τους οικοτουρίστες σε τρείς κατηγορίες ανάλογα με τα χαρακτηριστικά τους. Οι κατηγορίες αυτές είναι: α) Δραστήριοι οικοτουρίστες (rough), οι οποίοι ασχολούνται με δραστηριότητες έντονης άθλησης και επικίνδυνου συχνά χαρακτήρα. β) Ήπιοι/ήρεμοι οικοτουρίστες (smooth) που ενδιαφέρονται κυρίως για την παρατήρηση και απόλαυση της φύσης μέσα από οργανωμένα ταξίδια και περιηγήσειςκαι γ) οι ειδικοί/ σπεσιαλίστες οικοτουρίστες (specialists) οι οποίοι ταξιδεύουν για επιστημονικούς λόγους (διερεύνηση φυσικών πόρων) αλλά και από χόμπυ. Επιπρόσθετα σε αυτά τα χαρακτηριστικά οι Ballantine και Eagles (1994) δίνουν και μία ψυχογραφική περιγραφή στη φύση των οικοτουριστών. Σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή οι οικοτουρίστες: α) Διακατέχονται από περιβαλλοντική ηθική (environmental ethics).β)λαμβάνουν πρωτοβουλίες για την προστασία των περιβαλλοντικών πόρων. γ) Ενεργοποιούνται και συμπεριφέρονται περισσότερο με εσωτερικά παρά με εξωγενή κίνητρα ( εσωτερική παρότρυνση). δ)έχουν υψηλές γνωστικές και συναισθηματικές λειτουργίες και χαρακτηρίζονται περισσότερο από βιοκεντρικό παρά ανθρωποκεντρικό προσανατολισμό. ε)επιδιώκουν να αποκτούν άμεσες εμπειρίες από το φυσικό περιβάλλον. στ) Προστατεύουν το περιβάλλον στο οποίο εντάσσεται η άγρια ζωή. -19-
ζ)προσδοκούν την επιμόρφωση ως προς τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες των περιβαλλοντικών πόρων. 2.4 Οικονομικές επιπτώσεις του οικοτουρισμού Οι οικονομικές επιπτώσεις από την ανάπτυξη του οικοτουρισμού σε μία περιοχή σύμφωνα με τον Βοο (1992) διακρίνονται σε κύρια και πρωτογενή οφέλη όπως η αυξανόμενη εισροή κεφαλαίων από δαπάνες των οικοτουριστών, η ενίσχυση της απασχόλησης στις τοπικές επιχειρήσεις καθώς και οι δραστηριότητες για τη περιβαλλοντική επιμόρφωση των επισκεπτών αλλά και του τοπικού πληθυσμού. Υπάρχουν συγχρόνως και αρνητικές επιπτώσεις από την ανάπτυξη αυτή του οικοτουρισμού σε μία περιοχή όπως το κόστος που μπορεί να έχει μια ενδεχόμενη περιβαλλοντική υποβάθμιση, αλλά και μία άνιση οικονομική εμπλοκή των τοπικών φορέων στην οικοτουριστική ανάπτυξη. Συμπερασματικά, ο αναπτυξιακός σχεδιασμός ενός οικοτουριστικά πλαισιωμένου συστήματος προϋποθέτει την ορθολογική διαχείριση των φυσικών πόρων, τις προσεκτικά σχεδιασμένες ενέργειες των αρμόδιων φορέων τουρισμού με στόχο την ένταξη του οικοτουρισμού στην τουριστική βιομηχανία διαφυλάσσοντας το οικοτουριστικό προιόν μέσα από περιβαλλοντικούς ελέγχους (environmental auditing) και τη συμμόρφωση με το πνεύμα και τους κανονισμούς της περιβαλλοντικής νομοθεσίας. Μέσα δηλαδή από την ανάπτυξη των οικονομικών, κοινωνικών και τεχνικών υποδομών και την προστασία και διατήρηση των φυσικών πόρων προάγεται και διαφυλάσσεται η αειφορία. Στο ακόλουθο διάγραμμα παρουσιάζεται συνοπτικά η σχέση αυτή του οικοτουρισμού με την αειφορία. -20-