ΚΙΝΗΣΙΣ, ΑΛΛΟΙΩΣΙΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΣΤΟ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΕΛΕΝΑ ΛΑΠΠΑ ΚΙΝΗΣΙΣ, ΑΛΛΟΙΩΣΙΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΣΤΟ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

ΕΛΕΝΑ ΛΑΠΠΑ ΚΙΝΗΣΙΣ, ΑΛΛΟΙΩΣΙΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΣΤΟ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Υποβλήθηκε στο Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής Τομέας Φιλοσοφίας Ημερομηνία Προφορικής Εξέτασης: 27 Ιουνίου 2008 Εξεταστική Επιτροπή Καθηγήτρια Δήμητρα Σφενδόνη-Μέντζου, Επιβλέπουσα Καθηγητής Νικόλαος Αυγελής, Μέλος Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Λέκτορας Στυλιανός Δημόπουλος, Μέλος Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Καθηγητής Βασίλειος Κάλφας, Εξεταστής Αν. Καθηγήτρια Θεόπη Παρισάκη, Εξετάστρια Αν. Καθηγητής Παύλος Καϊμάκης, Εξεταστής Επικ. Καθηγητής Γεώργιος Ζωγραφίδης, Εξεταστής

Έλενα Λάππα Α.Π.Θ. Τίτλος Διδακτορικής Διατριβής: ΚΙΝΗΣΙΣ, ΑΛΛΟΙΩΣΙΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΣΤΟ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ISBN «Η έγκριση της παρούσης Διδακτορικής Διατριβής από το Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών της συγγραφέως» (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2)

Η διατριβή υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του ΕΠΕΑΚ ΙΙ με τη συγχρηματοδότηση της ΕΕ (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και του ΥΠΕΠΘ.

Στην οικογένειά μου

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΕΩΣ...18 1. Ο ορισμός της κινήσεως. Η κίνησις ως μετάβαση από το ἐν δυνάμει στο ἐν ἐνεργείᾳ...18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΕΩΣ...51 1. Κίνησις και μεταβολή μέσα στη φύση...51 2. Τα είδη της κινήσεως και μεταβολῆς...54 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΚΙΝΗΣΙΣ ΤΩΝ ΟΥΡΑΝΙΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ, ΤΩΝ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΩΤΟΝ ΚΙΝΟΥΝ...68 1. Η τοπική κίνηση των ουρανίων σωμάτων...68 2. Η κίνηση των τεσσάρων στοιχείων...70 3. Το πρῶτον κινοῦν...74 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΙΝΗΣΙΣ, ΤΟΠΟΣ, ΚΕΝΟ...82 1. Κίνησις και τόπος...82 1.1 Υπάρχει ο τόπος;...82 1.2. Ποια είναι η ουσία του τόπου;...84 1.3. Τόπος και ύλη...86 1.4. Τόπος: Το πέρας του περιέχοντος σώματος...87 2. Κίνησις και Κενό...89 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΔΙΑΚΡΙΣΗΣ ΜΕΤΑΞΥ ΚΙΝΗΣΕΩΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΟΛΗΣ...101

1. Η διάκριση των όρων κίνησις και μεταβολή...101 2. Γένεσις και ἀλλοίωσις ως είδη της μεταβολής...109 Η διάκριση των όρων γένεσις και ἀλλοίωσις...109 3. Η γένεσις των ουσιών και η σχέση ὄντος και μη ὄντος...115 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΚΑΙ ΕΝΑΝΤΙΟΤΗΤΑ...128 1. Τα ἐναντία ως αναγκαίες προϋποθέσεις κάθε κινήσεως ή μεταβολής...128 2. Τα ἐναντία ως αρχές...138 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΥΛΗΣ...150 1. Κίνησις, ἀλλοίωσις, μεταβολή, ενάντια και πρώτη ὕλη...150 2. Η πρώτη ὕλη και οι οντολογικές κατηγορίες του δυνάμει και ἐν ἐνεργείᾳ...166 3. Η πρώτη ὕλη ως αρχή μεταβολής...182 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ ΚΙΝΗΣΙΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΧΕΙΑ...192 1. Οι έννοιες της κινήσεως και της συνέχειας στη φυσική φιλοσοφία του Αριστοτέλη...192 2. Κίνησις και Άπειρο...206 3. Το άπειρο στον κόσμο των αισθητών: Απόρριψη του e)nergei # απείρου...211 4. Το δυνάμει άπειρο...214 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ ΚΙΝΗΣΙΣ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΣ...220 1. Χρόνος: a)riqmo/j κινήσεως κατὰ τὸ πρότερον καὶ ὕστερον...220 2. Χρόνος: τὸ μέτρον κινήσεως...228 3. Η πραγματικότητα του χρόνου...231 ΕΠΙΛΟΓΟΣ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...234

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...241 Α. Έργα του Αριστοτέλη...241 Β. Υπομνήματα- Σχόλια...242 Γ. Μονογραφίες, μελέτες, άρθρα...243

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το αρχικό ενδιαφέρον μου για την Αριστοτελική Φυσική φιλοσοφία γεννήθηκε κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Η παρακολούθηση του μεταπτυχιακού μαθήματος Η Φυσική Φιλοσοφία του Αριστοτέλη της καθηγήτριας της Φιλοσοφίας της Επιστήμης κ. Δήμητρας Σφενδόνη-Μέντζου, καθώς και η παρακολούθηση του Διεθνούς Συνεδρίου Aristotle and Contemporary Science, το οποίο διοργάνωσε η ίδια στη Φιλοσοφική Σχολή του Α.Π.Θ., μου έδωσαν το αρχικό ερέθισμα για την περαιτέρω ενασχόληση με τον ενδιαφέροντα κλάδο της Φιλοσοφίας της Επιστήμης γενικά και της Φιλοσοφίας του Αριστοτέλη ειδικότερα. Στο διάστημα που μεσολάβησε, η συμμετοχή σε συνέδρια και η μελέτη φιλοσοφικών άρθρων της καθηγήτριας κ. Δήμητρας Σφενδόνη- Μέντζου, επιβλέπουσας της παρούσης διατριβής, διαμόρφωσαν σταδιακά την ιδέα για την εκπόνηση της εργασίας αυτής. Θα πρέπει να σημειωθεί πως τα τελευταία χρόνια γίνεται μια συστηματική προσπάθεια από την επιβλέπουσα καθηγήτρια της εργασίας να παρουσιαστούν οι αναλογίες που παρουσιάζει το νέο μοντέλο που διαγράφεται στη Φυσική με το Αριστοτελικό μοντέλο εξήγησης του κόσμου. Η συγκεκριμένη προσπάθεια πραγματοποιείται από μια ευρύτερη ομάδα ερευνητών σε διεθνές επίπεδο. Μέσα σ αυτό το ευρύτερο πλαίσιο επανεκτίμησης της Αριστοτελικής Φιλοσοφίας της Φύσης, επιχειρήσαμε να προσεγγίσουμε τις έννοιες της κινήσεως, της αλλοιώσεως και της μεταβολής, οι οποίες κατέχουν σημαντική θέση στην Φυσική Φιλοσοφία του Σταγειρίτη, μέσα από μια προσεκτική ανάγνωση τόσο του Αριστοτελικού έργου όσο και βασικών 4

μελετών πάνω στο θέμα αυτό. Απώτερος στόχος ήταν να σημειωθεί η στενή σχέση των παραπάνω εννοιών με τις κατηγορίες του δυνάμει και ἐν ἐνεργείᾳ και να υποστηριχθεί η θέση πως το Αριστοτελικό μοντέλο του φυσικού κόσμου αποτελεί ένα δυναμικό μοντέλο. Το θέμα αυτό, όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς με βάση τη σύγχρονη βιβλιογραφία θεωρείται εξαιρετικά ενδιαφέρον από σημαντικούς μελετητές της Αριστοτελικής Φιλοσοφίας και της Φιλοσοφίας της Επιστήμης γενικότερα. Στην καθηγήτρια μου και επιβλέπουσα της παρούσης διατριβής κ. Δήμητρα Σφενδόνη-Μέντζου, η οποία υπήρξε το πνευματικό μου πρότυπο, οφείλω τις θερμές μου ευχαριστίες για την πολύτιμη καθοδήγησή της, τις χρήσιμες παρεμβάσεις και συμβουλές και τις εξαιρετικής σημασίας υποδείξεις της τόσο κατά τη διάρκεια συγκέντρωσης του υλικού και της σχετικής βιβλιογραφίας όσο και κατά τη σύνθεση και συγγραφή της παρούσης διατριβής. Τα μεταπτυχιακά μαθήματα και τα φιλοσοφικά άρθρα της, αποτέλεσαν τη βάση και το έναυσμα για την περαιτέρω ενασχόλησή μου με τις βασικές Αριστοτελικές έννοιες της κινήσεως και μεταβολής και οι κριτικές παρατηρήσεις της συνέβαλαν στην βελτίωση της ανάπτυξης του θέματος της παρούσης διατριβής. Εκφράζω, τέλος, την ευγνωμοσύνη μου για τη συνεχή παρακολούθηση, τη συνεργασία και τις παραγωγικές συζητήσεις σε όλα τα στάδια της προσπάθειας αυτής, καθώς και για τα κίνητρα και τη στήριξη που μου παρείχε. Θερμές ευχαριστίες οφείλω στον καθηγητή της Φιλοσοφίας κ. Νικόλαο Αυγελή, για την συμμετοχή του στην Τριμελή Συμβουλευτική Επιτροπή, καθώς και για την ενθάρρυνση και τις υποδείξεις του. Επίσης, τον κ. Στυλιανό Δημόπουλο, μέλος της Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής, ευχαριστώ θερμά για την εγκάρδια στήριξη, τη συνεργασία και τις παρατηρήσεις του. 5

Εκφράζω την ευγνωμοσύνη μου στον καθηγητή κ. John P. Anton για τις ωφέλιμες υποδείξεις και τις πολύτιμες παρατηρήσεις του, καθώς και την ενθάρρυνση και το ενδιαφέρον του. Του οφείλω, επίσης, θερμές ευχαριστίες για τις απαντήσεις και τα σχόλια στα ερωτήματα που του έθεσα. Θα ήθελα, επίσης, να σημειώσω πως η διατριβή υλοποιήθηκε στα πλαίσια του ΕΠΕΑΚ ΙΙ με τη συγχρηματοδότηση της ΕΕ (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και του ΥΠΕΠΘ. Εκφράζω την ευγνωμοσύνη μου για την ηθική ενθάρρυνση και την οικονομική στήριξη που μου προσέφεραν ως υπότροφο του Προγράμματος Υποτροφιών Ηράκλειτος: Υποτροφίες Έρευνας με Προτεραιότητα στη Βασική Έρευνα. Τέλος, επιθυμώ να εκφράσω τις ευχαριστίες μου προς το ΥΠΕΠΘ, την Περιφερειακή Δ/νση Εκπ/σης Βορ. Αιγαίου και τη ΔΙ.Δ.Ε. Ν. Σάμου για τη χορήγηση εκπαιδευτικής άδειας, ώστε να καταστεί δυνατή η ολοκλήρωση της τελικής φάσης της παρούσης διατριβής. 6

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το κεντρικό θέμα της παρούσης διατριβής περιστρέφεται γύρω από το πρόβλημα της κινήσεως και μεταβολής στην Αριστοτελική φυσική φιλοσοφία. Η εξέταση και η κατανόηση του προβλήματος αυτού δύναται να μας οδηγήσει στην κατανόηση της φύσης και του γίγνεσθαι του κόσμου. Στην παρούσα εργασία επιχειρείται η προσέγγιση της Αριστοτελικής θεωρίας της κινήσεως με απώτερο στόχο να φωτιστεί η στενή σχέση της έννοιας αυτής με τις κατηγορίες του δυνάμει και ἐν ἐνεργείᾳ και να θεμελιωθεί η άποψη ότι το Αριστοτελικό μοντέλο του φυσικού κόσμου αποτελεί ένα δυναμικό και όχι στατικό μοντέλο. Το ζήτημα της κινήσεως και μεταβολής κατέχει κεντρική θέση στη φυσική φιλοσοφία του Σταγειρίτη, ο οποίος ασχολείται μ αυτήν σε αρκετά από τα έργα του, ορίζοντας μάλιστα τη φύση ως αρχή κινήσεως και μεταβολής (Φυσ. 192b13-24). Άλλωστε, όπως ο ίδιος ο φιλόσοφος σημειώνει, η φυσική, η οποία ανήκει στις θεωρητικές επιστήμες, μελετά τα πράγματα που έχουν χωριστή ύπαρξη και βρίσκονται σε κίνηση, μάλιστα, φέρουν μέσα τους την αρχή της κίνησης και της ηρεμίας. Αντικείμενο της φιλοσοφίας της Φύσης του Αριστοτέλη είναι όλα τα πράγματα που βρίσκονται σε κίνηση, που υπόκεινται σε ποιοτική ή ποσοτική ή τοπική αλλαγή καθώς και αυτά που παρουσιάζουν αλλαγή ουσίας, γεννιούνται, δηλαδή, και πεθαίνουν. Όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε στην εισαγωγή των Μετεωρολογικῶν (Μετεωρ. 338a20-24) ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο φυσική για κάποια έργα του τα οποία θεωρούσε ότι αποτελούν σύνολο. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρει ότι έχει ήδη ασχοληθεί α. με τον αριθμό και το χαρακτήρα των πρώτων 7

αρχών της φύσης στο Βιβλίο Ι και ΙΙ των Φυσικῶν και με τη φυσική κίνηση στα υπόλοιπα Βιβλία των Φυσικῶν, β. με την κίνηση των ουρανίων σωμάτων στα δύο πρώτα Βιβλία του Περὶ Οὐρανοῦ και την κίνηση των τεσσάρων στοιχείων και το μετασχηματισμό του ενός στοιχείου στο άλλο στα δύο τελευταία, γ. με τη γένεση και τη φθορά γενικά στο Περὶ Γενέσεως καὶ Φθορᾶς, ενώ δηλώνει ότι στα Μετεωρολογικὰ θέλει να ασχοληθεί με αυτά που συμβαίνουν σύμφωνα με τη φύση, στην περιοχή εκείνη που προσεγγίζει περισσότερο την κίνηση των αστέρων 1. Η προσπάθειά μας να αναπτυχθεί και να ερμηνευθεί η Αριστοτελική θεωρία της κινήσεως θα κινηθεί κυρίως στο πλαίσιο των παραπάνω έργων καθώς επίσης και σε σημαντικές αναφορές του φιλοσόφου σχετικά με το ζήτημα που μας απασχολεί στα Μετὰ τὰ Φυσικά. Μέσα από την ανάλυση και ερμηνεία της θεωρίας του Σταγειρίτη για την κίνηση, επιδιώκεται να καταστεί φανερό ότι παρά το γεγονός ότι ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει ως είδος της κίνησης και την τοπική κίνηση, όπως και ο Δημόκριτος, δεν οδηγείται σε ένα στατικό μοντέλο εξήγησης του κόσμου και δεν σταματά εδώ την ανάλυσή του. Αντίθετα, θα υποστηρίξουμε την άποψη ότι αυτό που είναι εξαιρετικής σημασίας είναι το γεγονός ότι κίνηση για τον Σταγειρίτη υπάρχει και στην περίπτωση αλλαγής ποιοτήτων, και στην περίπτωση γενέσεως και φθοράς. Αναλαμβάνεται, λοιπόν, μέσα από την παρούσα έρευνα να τεκμηριωθεί επαρκώς η θέση πως είναι η μετάβαση από τη δύναμη στην ενέργεια που 1 dielqo/ntej de\ periì tou/twn, qewrh/swmen eiã ti duna/meqa kata\ to\n u(fhghme/non tro/pon a)podou=nai periì z% wn kaiì futw½n, kaqo/lou te kaiì xwri j: sxedo\n ga\r tou/twn r(hqe/ntwn te/loj aän eiãh gegono\j th=j e)c a)rxh=j h(miín proaire/sewj pa/shj (Μετεωρ. 339a6-9). 8

αποτελεί την θεμελιώδη και ουσιαστική μορφή κίνησης για τον Αριστοτέλη. Τα προβλήματα που καθόρισαν τον θεματικό πυρήνα της παρούσης εργασίας είναι τα ακόλουθα: Κεντρική είναι η θέση του ζητήματος της ανάλυσης του Αριστοτελικού ορισμού της κινήσεως, ο οποίος δίνεται από τον Σταγειρίτη στο Βιβλίο ΙΙΙ των Φυσικῶν. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα προβλήματα που γεννώνται κατά την προσπάθεια ερμηνείας του ορισμού και οι προσεγγίσεις που προτείνονται. Επίσης, εξαιρετικά σημαντική είναι η διερεύνηση του ερωτήματος, αν θα μπορούσε ο ορισμός αυτός να παράσχει ερείσματα της βασικής μας τοποθέτησης ότι η κίνηση για τον Αριστοτέλη είναι μια διαδικασία πραγμάτωσης του δυνάμει, μετάβασης από μια δυνάμει κατάσταση σε μια ἐν ἐνεργείᾳ. Ένα εξίσου σημαντικό ερώτημα το οποίο σχετίζεται άμεσα με τον παραπάνω προβληματισμό, είναι το αν και στην περίπτωση της γενέσεως έχουμε πέρασμα από το δυνάμει στο ἐν ἐνεργείᾳ και αν, εν τέλει, η γένεσις είναι μια από τις κινήσεις ή κάτι διαφορετικό. Άμεσα συνυφασμένο με το ζήτημα αυτό είναι το ερώτημα που προκύπτει από την ανάλυση των ειδών της κινήσεως και αφορά στο αν η κίνηση και η μεταβολή είναι έννοιες ταυτόσημες ή αν η έννοια της μεταβολής είναι πλατύτερη και περιλαμβάνει ως είδη της την γένεσιν και φθοράν αφ ενός και την κίνηση αφ ετέρου. Η απόπειρα να δοθεί απάντηση στο παραπάνω ζήτημα οδηγεί στην ανάγκη μιας σε βάθος εξέτασης των κατηγοριών του δυνάμει και ἐν ἐνεργείᾳ και στη διερεύνηση ενός εξαιρετικά σημαντικού θέματος, της Αριστοτελικής πρώτης ύλης, η προσέγγιση της οποίας έχει προκαλέσει σειρά συζητήσεων ανάμεσα στους μελετητές του Αριστοτελικού έργου 9

και παλαιότερα αλλά και στις μέρες μας. Σημαντικό έργο σχετικά με το ζήτημα της Αριστοτελικής πρώτης ύλης και των οντολογικών κατηγοριών του δυνάμει και ἐν ἐνεργείᾳ αλλά και σχετικά με την ανάδειξη των πτυχών του Αριστοτελικού μοντέλου της φύσης έχει παρουσιάσει η Καθηγήτρια της Φιλοσοφίας της Επιστήμης κ. Δ. Σφενδόνη-Μέντζου, οι προτάσεις της οποίας αποτέλεσαν τη βάση και το έναυσμα για την πραγμάτευση του θέματος αυτού στην παρούσα εργασία. Η πρώτη ύλη αποτελεί, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, μαζί με τα ενάντια αρχή της μεταβολής. Καθίσταται, λοιπόν, φανερό πως θα πρέπει, παράλληλα με την εξέταση της έννοιας της πρώτης ύλης, να αναλάβουμε τη διερεύνηση του ζητήματος της σχέσης της πρώτης ύλης με τα ενάντια και εν συνεχεία το ενδιαφέρον να επικεντρωθεί στο ρόλο της Αριστοτελικής θεωρίας της εναντιότητας σε σχέση με το πρόβλημα της κινήσεως που μας απασχολεί στην παρούσα εργασία. Τα παραπάνω ζητήματα καθόρισαν το πλαίσιο εντός του οποίου κινήθηκε η διατριβή αυτή. Κατά την πραγμάτευση των ανωτέρω θεματικών ανέκυψαν και ορισμένα ακόμη προβλήματα, η παρουσίαση των οποίων συμβάλλει στη σφαιρική κατά το δυνατόν αντιμετώπιση του κεντρικού θέματος. Παράλληλα, λοιπόν, με την εξέταση των βασικών ερωτημάτων, υπήρξε διερεύνηση και ορισμένων ακόμη ζητημάτων, στο βαθμό που αυτό κρίθηκε απαραίτητο για την ολοκληρωμένη παρουσίαση της θεωρίας της κινήσεως. Υπό αυτό το σκεπτικό, παρά το γεγονός ότι στην παρούσα διατριβή επιχειρείται η ανάπτυξη της θεωρίας της κινήσεως των γήινων σωμάτων, των αισθητών, δηλαδή, ατομικών υπαρκτών στο υποσελήνιο επίπεδο, ωστόσο παρουσιάζεται συνοπτικά το ζήτημα της κινήσεως των ουρανίων σωμάτων, των τεσσάρων στοιχείων και το πρόβλημα του πρώτου κινούντος ακινήτου στο βαθμό μόνο που σχετίζονται με το 10

κεντρικό θέμα. Επίσης, στο γενικότερο πλαίσιο της ανωτέρω προβληματικής ερευνάται το ζήτημα του τόπου, το οποίο συνδέεται άμεσα με την έννοια της κινήσεως. Τέλος, η προσπάθεια να αναδειχτεί ο δυναμικός χαρακτήρας του Αριστοτελικού μοντέλου της φύσης βρίσκει, όπως θα αναπτύξουμε, ερείσματα μέσα στην σύνδεση της έννοιας της κινήσεως με τις έννοιες του συνεχούς, του απείρου, του χρόνου και του κενού, τις οποίες αναλαμβάνουμε να εξετάσουμε σε στενή σχέση και συνάρτηση με την κίνηση. Στόχο, λοιπόν, της παρούσης εργασίας αποτελεί η προσπάθεια να παρουσιαστεί η βαθιά σχέση της Αριστοτελικής θεωρίας της κίνησης με της κατηγορίες του δυνάμει και ἐν ἐνεργείᾳ και να φωτιστούν εκείνα τα σημεία της Αριστοτελικής προσέγγισης της κινήσεως τα οποία θα μας επιτρέψουν να στηρίξουμε τη θέση πως αυτό που κατά κύριο λόγο ενδιαφέρει τον Σταγειρίτη φιλόσοφο, χωρίς, βέβαια, να αποκλείει την περίπτωση της τοπικής κίνησης, είναι η κίνηση ως μετάβαση από το δυνάμει στο ἐν ἐνεργείᾳ, εφόσον κοινό υπόβαθρο της έννοιας της κινήσεως αλλά και των συναφών εννοιών του συνεχούς, του απείρου και του χρόνου και του κενού, είναι η κατηγορία του δυνάμει. Έτσι, αυτό που κατά την άποψή μας είναι εξαιρετικής σημασίας είναι πως η κίνηση προβάλλεται μέσα στο Αριστοτελικό μοντέλο της φύσης ως μια δυναμική έκφραση του γίγνεσθαι του κόσμου, μέσα από διαρκείς ποιοτικούς μετασχηματισμούς. Η έρευνά μας βασίζεται στα ίδια τα Αριστοτελικά έργα, όπως αναλυτικά σημειώθηκαν στην αρχή του εισαγωγικού αυτού σημειώματος, στα οποία ο Σταγειρίτης πραγματεύεται την έννοια της κινήσως και των προβλημάτων που συνδέονται με αυτή. Επίσης, η μελέτη αυτή βασίζεται και στη σύγχρονη βιβλιογραφία, με στόχο να 11

παρουσιάσει τις θέσεις των σύγχρονων μελετητών του Αριστοτελικού έργου σχετικά με τα προβλήματα που επιχειρούμε να πραγματευθούμε και να εμβαθύνει στη συζήτηση των βασικών θεμάτων που αποτελούν κεντρικό θέμα της παρούσης διατριβής. Η διάρθρωση του παρόντος εγχειρήματος είναι η ακόλουθη: Ο ίδιος ο Σταγειρίτης σημειώνει πως η κίνηση είναι το ιδιάζον χαρακτηριστικό της φύσης καθώς η τελευταία αποτελεί αρχή κινήσεως ή μεταβολής και επομένως, αν θέλουμε να γνωρίσουμε τη φύση θα πρέπει να γνωρίσουμε τι είναι η κίνηση. Γι αυτόν ακριβώς τον λόγο ο Αριστοτέλης αναλαμβάνει να περιγράψει αλλά και να ορίσει την κίνηση, έργο ιδιαίτερα δύσκολο. Η ανάλυση της έννοιας της κινήσεως ως μετάβασης από το δυνάμει στο ἐν ἐνεργείᾳ, που όπως ήδη σημειώσαμε είναι ένα ιδιαιτέρως σημαντικό θέμα, καθώς και ο εξαιρετικής σημασίας ορισμός της κινήσεως, που έχει εγείρει πολύ μεγάλη συζήτηση στους κόλπους των σύγχρονων μελετητών του Αριστοτέλη, θα μας απασχολήσουν στο πρώτο κεφάλαιο της παρούσης εργασίας. Το ενδιαφέρον επικεντρώνεται ιδιαίτερα στην προσέγγιση της κινήσεως ως διαδικασίας για την πραγμάτωση του δυνάμει, καθώς και στην προσπάθεια ερμηνείας και απόδοσης του Αριστοτελικού ορισμού κυρίως αναφορικά με τον όρο ἐντέλεχεια και τον ρόλο της επεξηγηματικής φράσης vâ toiou=ton που εμπεριέχεται στον ορισμό. Ακολουθεί στο επόμενο κεφάλαιο της διατριβής η διάκριση των ειδών της κινήσεως ή μεταβολής και η διερεύνηση καθενός από τα είδη της κινήσεως. Το μεταβαλλόμενο μπορεί να παρουσιάσει τέσσερα είδη μεταβολής, ωστόσο, επειδή η μεταβολή από μη υποκείμενο σε μη υποκείμενο δεν συμβαίνει μεταξύ εναντίων, προκύπτει πως υπάρχουν τρεις μεταβολές: η από υποκείμενο σε υποκείμενο, η από υποκείμενο σε μη υποκείμενο και η από μη υποκείμενο σε υποκείμενο. Οι δύο τελευταίες 12

περιπτώσεις, είναι μεταβολές, δεν είναι όμως κινήσεις. Κίνηση είναι η πρώτη περίπτωση και για να βρούμε, τώρα, τα είδη της πρέπει να αναζητήσουμε σε ποιες κατηγορίες υπάγεται το ὄν. Στο σημείο αυτό γεννάται το πρόβλημα της διάκρισης μεταξύ μεταβολής και κινήσεως το οποίο θα μας απασχολήσει στη συνέχεια της εργασίας, αφού πρώτα παρουσιάσουμε εν συντομία το ζήτημα της κίνησης των ουρανίων σωμάτων, των τεσσάρων στοιχείων και το πρόβλημα του πρώτου κινούντος. Στο τρίτο, λοιπόν, κεφάλαιο της διατριβής και αφού έχουν αναλυθεί τα είδη της κινήσεως παρουσιάζεται, εφόσον αποτελεί ένα είδος κινήσεως, και η κίνηση των ουρανίων σωμάτων. Η παρουσίαση περιορίζεται στις βασικές θέσεις του φιλοσόφου και δεν είναι αναλυτική, διότι, όπως επισημάνθηκε ήδη, αντικείμενο της έρευνάς μας είναι η κίνηση στον υποσελήνιο κόσμο. Αυτό που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι η κίνηση των τεσσάρων στοιχείων τα οποία αποτελούν σημαντικό στοιχείο στην Αριστοτελική φιλοσοφία και σχετίζονται άμεσα τόσο με την αριστοτελική θεωρία της εναντιότητας όσο και με το ζήτημα της ύλης που θα εξεταστούν στη συνέχεια. Τέλος, η ανάλυση της κίνησης των τεσσάρων στοιχείων θα οδηγήσει στο ερώτημα από τι κινούνται τα πράγματα και θα φέρει την έρευνα στο πρόβλημα του πρώτου κινούντος. Δεν ασχολούμαστε αναλυτικά με το ευρύ αυτό θέμα, αλλά προσπαθούμε να δώσουμε τα βασικά σημεία του που σχετίζονται με το αντικείμενο της διατριβής. Εφόσον τα στοιχεία, όπως σημειώνεται στο προηγούμενο κεφάλαιο, έχουν τη φυσική τάση να κινούνται προς ορισμένους τόπους, θα πρέπει να αναζητήσουμε τι είναι ο τόπος για τον Σταγειρίτη και πως αποδεικνύεται ότι υπάρχει. Το ζήτημα αυτό μας απασχολεί στο τέταρτο κεφάλαιο όπου επίσης εξετάζεται το ζήτημα του κενού καθώς ο Αριστοτέλης παρουσιάζει και ανασκευάζει την άποψη πως το κενό 13

αποτελεί ένα είδος τόπου. Η κατηγορία του δυνάμει που, όπως επισημάναμε, μας απασχολεί ιδιαίτερα στην παρούσα εργασία, συνδέεται άμεσα με το πρόβλημα του κενού και την έννοια της κίνησης ως μετάβασης από τη δύναμη στην ενέργεια. Στο πέμπτο κεφάλαιο της διατριβής αναπτύσσουμε και αναλύουμε το σημαντικό πρόβλημα της διάκρισης μεταξύ κινήσεως και μεταβολής. Αυτό που προκαλεί εντύπωση και έχει εγείρει σειρά συζητήσεων είναι το γεγονός ότι ο Σταγειρίτης φιλόσοφος κάποιες φορές χρησιμοποιεί τους όρους κίνησις και μεταβολή επισημαίνοντας τη διαφορά τους, και περιορίζοντας την κίνηση στις περιπτώσεις που δεν υπάρχει αλλαγή ουσίας, όπως σημειώθηκε ήδη στο δεύτερο κεφάλαιο της διατριβής, όπου παρουσιάστηκαν τα είδη της κινήσεως, ενώ κάποιες άλλες φορές δεν ακολουθεί αυτή την τόσο σαφή διάκριση και χρησιμοποιεί τους δύο όρους ως εναλλακτικούς. Θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς πως παρατηρείται μια στενή και μια ευρεία θεώρηση της κινήσεως από τον Σταγειρίτη φιλόσοφο, η οποία δίνει το έναυσμα για μια σειρά συζητήσεων σχετικά με το αν η γένεσις είναι μία από τις κινήσεις, ή είναι κάτι τελείως διαφορετικό, καθώς και σχετικά με το αν ο Αριστοτέλης πέρασε από μια στενή θεώρηση της κινήσεως, σύμφωνα με την οποία η γένεσις και η φθορά δεν περιλαμβάνονται ως είδη της κίνησης, σε μια ευρεία θεώρησή της, κατά την οποία η κίνηση διαιρείται σε τέσσερα είδη, συμπεριλαμβανομένης και της γενέσεως και φθορᾶς, ή αντιστρόφως. Αυτό που θα μας απασχολήσει στη συνέχεια είναι η ανάλυση της έννοιας της γενέσεως και η αναζήτηση της ειδοποιού διαφοράς ανάμεσα στην έννοια αυτή και την ἀλλοιώσιν. Το πρόβλημα της γενέσεως των ουσιών είναι άμεσα συνυφασμένο στην Αριστοτελική φιλοσοφία με τη σχέση ὄντος και μη ὄντος και επομένως με το ζεύγος του δυνάμει και ἐν ἐνεργείᾳ. Η διερεύνηση του ζητήματος αυτού οδηγεί σε 14

ένα άλλο εξαιρετικά σημαντικό ζεύγος στην Αριστοτελική φιλοσοφία, αυτό της ύλης και της μορφής. Το ζεύγος ύλης και μορφής αποτελεί προϋπόθεση για την ερμηνεία του φαινομένου της γενέσεως καθώς και της μεταβολής γενικότερα. Η ύλη υπόκειται πάντα ως κάτι που είναι κατάλληλο να πάρει μια ορισμένη μορφή και είναι δεκτική των εναντίων. Η θεωρία της εναντιότητας κατέχει εξέχουσα θέση στην Αριστοτελική φιλοσοφία και σχετίζεται άμεσα με το πρόβλημα της κίνησης. Στο έκτο, λοιπόν, κεφάλαιο της διατριβής εξετάζεται το ζήτημα των εναντίων σε στενή σχέση και συνάρτηση με την κίνηση και τη μεταβολή. Κάθε μεταβολή προϋποθέτει την ύπαρξη των αντιθέτων, εφόσον καμία αλλαγή δεν αποτελεί μία τυχαία αντικατάσταση μίας κατάστασης από μία άλλη. Θα πρέπει, επομένως, να δεχτούμε την ύπαρξη μερικών εναντιοτήτων που θα χρησιμοποιηθούν ως αρχές, αφού κάθε γένεση και φθορά καθορίζεται από εναντιότητες. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη το ένα από τα δύο αντίθετα δίνει κάποια μορφή στο χωρίς προσδιορισμούς υποκείμενο, ενώ το άλλο αντίθετο αποτελεί τη στέρηση της μορφής (Μετ. 1029a21-22). Το έδαφος για να συμβεί κάθε μορφή αλλαγής, μετάβασης από μία κατάσταση σε μία άλλη το προσφέρει η ύλη, και είναι αυτό το οποίο έχει τη δυνατότητα να προσλάβει διαφορετικές μορφές και όχι απλά αυτό που δεν έχει μορφή. Έτσι, στο επόμενο κεφάλαιο (έβδομο) επικεντρωνόμαστε στο πρόβλημα της ύλης και εξετάζεται ιδιαίτερα το ζήτημα της πρώτης ύλης, το οποίο είναι εξαιρετικά επίκαιρο και προκαλεί μεγάλο ενδιαφέρον και εκτενή συζήτηση ανάμεσα στους μελετητές του Αριστοτέλη. Η πρώτη ύλη γίνεται αρχή της μεταβολής με την έννοια ότι αποτελεί το υποκείμενο όπου συντελείται το πέρασμα από το δυνάμει στο ἐν ἐνεργείᾳ, ενώ η κίνηση είναι ο μόνος δρόμος μέσω του οποίου μπορούν να πραγματωθούν οι διάφοροι προσδιορισμοί. Η Αριστοτελική σύλληψη της πρώτης ύλης φωτίζει, κατά την άποψή μας, το δυναμικό 15

χαρακτήρα του μοντέλου του φυσικού κόσμου, όπως σκιαγραφείται από τον Σταγειρίτη φιλόσοφο. Ο δυναμικός, όμως, χαρακτήρας του Αριστοτελικού μοντέλου της φύσης καταδεικνύεται, όπως επισημάνθηκε στην αρχή της εισαγωγής, και από τον τρόπο που ο Σταγειρίτης συνέδεσε την θεωρία της κινήσεως με τις έννοιες του συνεχούς, του απείρου και του χρόνου καθώς κοινό στοιχείο όλων είναι η κατηγορία του δυνάμει. Γι αυτόν ακριβώς το λόγο στα δύο τελευταία κεφάλαια της διατριβής εξετάζουμε τις έννοιες του συνεχούς, του απείρου (κεφάλαιο όγδοο) και του χρόνου (κεφάλαιο ένατο) σε σχέση πάντα με την κίνηση. Η κίνηση, ακόμα και στην περίπτωση της μετάθεσης μέσα στο χώρο αποτελεί για τον Σταγειρίτη μια συνεχή διαδικασία, επομένως η κίνηση και το συνεχές σχετίζονται άμεσα. Η έννοια του συνεχούς συνδέεται με τη σειρά της με την έννοια της άπειρης διαιρετότητας και επομένως με την έννοια του απείρου. Τέλος, η κίνηση συνδέεται με την έννοια του χρόνου, ο οποίος είναι συνεχής και άπειρα διαιρετός. Ολοκληρώνεται έτσι η πραγμάτευση του προβλήματος της κινήσεως, της αλλοιώσεως και της μεταβολής στην Αριστοτελική φυσική φιλοσοφία, καθώς και η σύνδεση των παραπάνω εννοιών με τις έννοιες των εναντίων, της πρώτης ύλης, του συνεχούς, του απείρου, του κενού και του χρόνου τα οποία αποτελούν συστατικά στοιχεία της φυσικής πραγματικότητας και είναι δεμένα με την κατηγορία του δυνάμει. Σημειώνεται τέλος, χωρίς να προβαίνουμε σε ιδιαίτερη εξέταση, πως η Αριστοτελική θεωρία της κινήσεως αποτελεί ένα εξαιρετικά επίκαιρο και ανοιχτό σε νέες προσεγγίσεις θέμα, ιδωμένο ιδιαίτερα μέσα από το πρίσμα των νέων δεδομένων που διαμορφώθηκαν στο χώρο της φυσικής αλλά και της φιλοσοφίας ύστερα από τις νέες επιστημονικές ανακαλύψεις στον υποατομικό κόσμο. Η ανακάλυψη του φυσικού μικρόκοσμου οδήγησε σε αμφισβήτηση του μηχανιστικού πνεύματος της Νευτώνειας 16

φυσικής και άνοιξε το δρόμο για μια δυναμική εξήγηση του φυσικού κόσμου. Οι πρωτότυπες και ιδιαίτερα σημαντικές εργασίες της Καθηγήτριας της Φιλοσοφίας και επιβλέπουσας της παρούσας διατριβής, κ. Δ. Σφενδόνη-Μέντζου σ αυτόν τον χώρο αποτέλεσαν το έναυσμα για τις αναζητήσεις μας πάνω στο Αριστοτελικό έργο γενικά και τις έννοιες τις κινήσεως, της αλλοιώσεως και της μεταβολής ειδικότερα. 17

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΕΩΣ 1. Ο ορισμός της κινήσεως. Η κίνησις ως μετάβαση από το ἐν δυνάμει στο ἐν ἐνεργείᾳ Ο Αριστοτέλης αναλαμβάνει όχι μόνο να περιγράψει την έννοια της κινήσεως αλλά και να την ορίσει. Ο ορισμός του σχετίζεται άμεσα με ένα πρόβλημα το οποίο απασχόλησε και τους προγενέστερους φιλοσόφους και υπήρξε πολύπλοκο και δυσεπίλυτο. Ο ίδιος ο Σταγειρίτης θα επισημάνει στα Φυσικά, πως ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για την εξεύρεση μιας απάντησης στο ερώτημα, τι είναι κίνηση σημειώνοντας πως αν δεν γίνει γνωστή η κίνηση, θα μείνει αναγκαστικά έξω από τη γνώση μας και η φύση 1. deií mh\ lanqa/nein ti e)sti ki nhsij: a)nagkaiíon ga\r a)gnooume/nhj au)th=j a)gnoeiísqai kaiì th\n fu/sin. (Φυσ. 200b13-15) Στα Φυσικὰ οδηγείται στην απάντηση του παραπάνω εξαιρετικά σημαντικού ερωτήματος καθώς με τη διατύπωση του ορισμού και την ανάλυση που ακολουθεί, όπως ο ίδιος o φιλόσοφος θα υπογραμμίσει, έχει αναπτύξει τι είναι κίνηση και από γενική και από ειδική άποψη. ti me\n ouån e)stin ki nhsij eiãrhtai kaiì kaqo/lou kaiì kata\ me/roj (Φυσ. 202b23-24) 1 Όπου δεν αναφέρεται άλλο όνομα η απόδοση στη νέα ελληνική είναι δική μας. 18

Σύμφωνα μάλιστα με τον J. Kostman, όταν ο Σταγειρίτης αναφέρει πως η ορθότητα των ορισμών του μπορεί να καταστεί φανερή και από τους ορισμούς που οι άλλοι έχουν διατυπώσει σχετικά με την κίνηση, και από το γεγονός ότι δεν είναι εύκολο να δώσει κανείς γι αυτήν έναν άλλο ορισμό, αφήνει να εννοηθεί ότι ο ίδιος στην πραγματικότητα ορίζει αυτό που οι προγενέστεροί του προσπαθούσαν να ορίσουν. 2 ( dh=lon kaiì e)c wòn oi aãlloi periì au)th=j le/gousin, kaiì e)k tou= mh\ r(#/dion eiånai diori sai aãllwj au)th/n. Φυσ. 201b16-18). Είναι χαρακτηριστικό ότι ο ίδιος ο φιλόσοφος αναφέρεται και λίγο αργότερα στα Φυσικὰ στον ορισμό της κινήσεως ( kaiì xwriìj de\ tou= th=j kinh/sewj o(rismou= Φυσ. 251a11-12). Σύμφωνα, λοιπόν, με τον ορισμό του αυτό, κίνηση ονομάζει την εντελεχειακή ύπαρξη του δυνάμει όντος, θεωρημένου στην καθαρή δυνάμει ύπαρξή του. divrhme/nou de\ kaq' eàkaston ge/noj tou= me\n e)ntelexei # tou= de\ duna/mei, h( tou= duna/mei oãntoj e)ntele/xeia, vâ toiou=ton, ki nhsi j e)stin (Φυσ. 201a9-11) Στον ορισμό αυτό, όπως σημειώνει η S. Waterlow, ο Αριστοτέλης υποστηρίζει πως η κίνηση και η μεταβολή είναι κάποιο είδος εν ενεργεία πραγματικότητας. Αναμφίβολα, αυτό σημαίνει πως η κίνηση ή μεταβολή είναι πραγματική, όσο πραγματικό είναι και ο,τιδήποτε άλλο υπαρκτό. Πολλοί από τους προγενέστερους φιλοσόφους αρνήθηκαν την πραγματικότητα της κίνησης κυρίως αναφορικά με το πρόβλημα του μη 2 Βλ. James Kostman, Aristotle s Definition of Change, στο History of Philosophy Quarterly, Vol. 4, no 1, (1987): 3-16. 19

όντος και σχετικά με το πως θα μπορούσε η έννοια της κίνησης να περικλείει, να περιλαμβάνει το μη ον χωρίς ωστόσο να οδηγείται η ίδια στη μη ύπαρξη 3. Ο Σταγειρίτης έχει δώσει ήδη μια λύση στην παραπάνω δυσκολία στο Βιβλίο I των Φυσικῶν (7-8) όπου αναφέρεται στο θέμα της γενέσεως των ουσιών και σημειώνει χαρακτηριστικά πως σε κάθε γένεση υπάρχει κάτι που στέκεται από κάτω, υπόκειται και δέχεται την μορφή. Υπάρχουν, επομένως, δύο αρχές, υποκείμενο και είδος, ή τρεις, υποκείμενο, είδος και εναντίωση ή στέρηση. Έτσι, μπορεί να λυθεί η φαινομενική, κατά τον Αριστοτέλη, δυσκολία που είχε οδηγήσει τους προγενέστερους φιλοσόφους στην άρνηση της πραγματικότητας της μεταβολής καθώς θεωρούσαν ότι το όν πρέπει να γεννιέται ή από όν ή από μη όν, όμως κατά την άποψή τους και τα δύο αυτά ήταν αδύνατα. Σύμφωνα με τα όσα αναφέρει ο Σταγειρίτης στο Βιβλίο I ένα ον γεννιέται από ένα μη ον, θεωρημένο όμως όχι ως μη ον, και από ένα ον, θεωρημένο όμως όχι ως ον. Η έννοια του δυνάμει, η οποία αποτελεί βασική έννοια στον ορισμό της κίνησης, προσφέρει επίσης μια λύση στο παραπάνω πρόβλημα και ένα ισχυρό επιχείρημα υπέρ της πραγματικότητας της μεταβολής. Τα ίδια πράγματα είναι δυνατό να τα εννοήσουμε και από την άποψη της δύναμης και από την άποψη της ενέργειας, και υπό αυτήν την έννοια δεν είναι άλυτες, κατά τον Αριστοτέλη, οι απορίες των παλαιότερων οι οποίες τους οδήγησαν σε λάθος δρόμο και λάθος συμπεράσματα αναφορικά με την μελέτη της μεταβολής. Σύμφωνα με τον Σταγειρίτη μια ματιά στην ίδια τη φύση θα μπορούσε να διαλύσει την άγνοια τους. eiâj me\n dh\ tro/poj ouâtoj, aãlloj d' oàti e)nde/xetai tau)ta\ le/gein kata\ th\n du/namin kaiì th\n e)ne/rgeian: tou=to d' e)n 3 Βλ. Sarah Waterlow, Nature, Change and Agency in Aristotle s Physics, A Philosophical Study, (New York: Oxford University Press, 1982), σ. 109. 20

aãlloij diw ristai di' a)kribei aj ma=llon. wðsq' (oàper e)le/gomen) ai a)pori ai lu/ontai di' aáj a)nagkazo/menoi a)nairou=si tw½n ei¹rhme/nwn eãnia: dia\ ga\r tou=to tosou=ton kaiì oi pro/teron e)cetra/phsan th=j o(dou= th=j e)piì th\n ge/nesin kaiì fqora\n kaiì oàlwj metabolh/n: auàth ga\r aän o)fqeiísa h( fu/sij aàpasan eãlusen au)tw½n th\n aãgnoian. (Φυσ. 191b27-34) Κάτι γίνεται κάτι άλλο που προηγούμενα δεν ήταν. Δεν πρόκειται όμως για μια τυχαία μετάβαση από κάτι σε κάτι άλλο. Σύμφωνα με τον ορισμό του Αριστοτέλη, αν κάτι είναι ἐν ἐνεργείᾳ χ και δυνάμει ψ, κίνηση είναι η διαδικασία για την πραγμάτωση της κατάστασης ψ. Η κίνηση που ονομάζεται οικοδόμηση είναι η ανάλογη τοποθέτηση τούβλων και λάσπης που είναι οικοδομητά. Πριν αρχίσει η οικοδόμηση, το οικοδομητό δεν είναι ακόμη ἐντελεχείᾳ, και όταν αυτή ολοκληρωθεί, το οικοδομητό παύει να είναι ἐντελεχείᾳ 4 oàtan ga\r to\ oi¹kodomhto/n, vâ toiou=ton au)to\ le/gomen eiånai, e)ntelexei # vå, oi¹kodomeiítai, kaiì eãstin tou=to oi¹kodo/mhsij (Φυσ. 201a15-17) Μόνο κατά τη διάρκεια της οικοδόμησης το οικοδομητό vâ toiou=ton είναι ἐντελεχείᾳ και η πραγμάτωσή του συντελείται με την οικοδόμηση. Η επεξηγηματική φράση vâ toiou=ton δίνεται από τον Αριστοτέλη προκειμένου να καταστήσει σαφές το πως πρέπει να εννοηθεί το πάσχoν. Για τον ίδιο σκοπό ο Σταγειρίτης χρησιμοποιεί επίσης τη φράση vâ 4 Βλ. W. D. Ross, Αριστοτέλης, μετάφραση: Μ. Μήτσου (Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ., 1993), σ. 122. 21

kinhto/n ( oàtan e)ntelexei # oän e)nergv= ou)x vâ au)to\ a)ll' vâ kinhto/n, ki nhsi j e)stin Φυσ.201a28-29) και vâ dunato/n ( h( tou= dunatou=, vâ dunato/n, e)ntele/xeia fanero\n oàti ki nhsi j e)stin Φυσ.201b4-5). Για κάθε τι το οποίο είναι δυνάμει Α, υπάρχει κάποιο Β που είναι ἐν ἐνεργείᾳ το συγκεκριμένο πράγμα τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Τα τούβλα και οι πέτρες τα οποία είναι δυνάμει σπίτι, είναι ἐν ἐνεργείᾳ τούβλα και πέτρες. Δεν είναι όμως η εντελέχεια των τούβλων ή των λίθων θεωρημένα ως τούβλα ή λίθοι αυτή που σχετίζεται με την οικοδόμηση, αλλά η εντελέχειά τους θεωρημένα ως δυνάμει σπίτι. 5 Εάν ο στόχος είναι να οριστεί με σαφήνεια η κίνηση με την οποία παράγεται ένα σπίτι, δεν ενδιαφέρει η ἐν ἐνεργείᾳ πραγματικότητα των οικοδομητών αυτών καθαυτά (για παράδειγμα τα τούβλα ή οι πέτρες). Όπως σημειώνει ο Σταγειρίτης χρησιμοποιώντας το παράδειγμα του χαλκού, το να είναι κάτι χαλκός και το να είναι μια ορισμένη δύναμη επιδεκτική κίνησης δεν αποτελούν ταυτότητα. Έτσι, μπορεί βέβαια ο χαλκός να είναι δυνάμει άγαλμα, όμως στην περίπτωση της κίνησης δεν μας ενδιαφέρει ο χαλκός αυτός καθαυτός, καθώς η εντελέχεια του χαλκού, ως χαλκού θεωρημένου, δεν είναι κίνηση. Με άλλα λόγια η κατ εντελέχεια παρουσία του χαλκού δεν αποτελεί κίνηση αλλά η εντελέχεια του δυνάμει, θεωρημένου στην καθαρή δυνάμει άποψή του είναι κίνηση. le/gw de\ to\ vâ w di. eãsti ga\r o( xalko\j duna/mei a)ndria/j, a)ll' oàmwj ou)x h( tou= xalkou= e)ntele/xeia, vâ xalko/j, ki nhsi j e)stin: ou) ga\r to\ au)to\ to\ xalk%½ eiånai kaiì duna/mei tini [kinht%½], e)peiì ei¹ tau)to\n hån a(plw½j kaiì kata\ to\n lo/gon, hån aän h( tou= xalkou=, vâ xalko/j, e)ntele/xeia ki nhsij: ou)k eãstin de\ tau)to/n... 5 Βλ. L. A. Kosman, Aristotle s Definition of Motion, Phronesis, vol. 14(1969), σσ. 40-62, σ. 43. 22

(Φυσ. 201a29-34) Το γεγονός ότι δεν είναι ταυτόσημο το να είναι κάτι χαλκός και το να είναι δυνάμει τινί [kinht%½] φαίνεται καθαρά αν εξετάσει κανείς τις εναντιότητες. Το να δύναται κάποιος να υγιαίνει δεν αποτελεί ταυτότητα με το να δύναται να είναι άρρωστος. Γιατί αν ίσχυε κάτι τέτοιο θα ταυτιζόταν η υγεία και η αρρώστια. Το υποκείμενο, όμως, που λέμε ότι έχει την υγεία του είναι ένα και το αυτό. 6 Ο χαλκός, λοιπόν, είναι δυνάμει πολλές διαφορετικές μορφές, όπως ακριβώς το σώμα μπορεί να είναι δυνάμει υγιές ή άρρωστο. Επειδή μέσα στα φυσικά όντα παρατηρείται η διαφορά της κατά δύναμη και κατά εντελέχεια ύπαρξης, η κίνηση είναι η κατά εντελέχεια πραγμάτωση του κατά τη δύναμη, θεωρημένου αποκλειστικά ως κατά δύναμη. 7 Η επεξηγηματική φράση vâ toiou=ton είναι ένα από τα ζητήματα που έχουν εγείρει σειρά συζητήσεων. Οι υπομνηματιστές του Αριστοτέλη συγκλίνουν στην θέση πως η προσθήκη της φράσης στον ορισμό δίνεται από τον Σταγειρίτη προκειμένου να καταστήσει σαφές ότι η ενέργεια του δυνάμει επιτελείται ενώ το δυνάμει παραμένει δυνάμει, σώζεται ως δυνάμει. Όπως ήδη σημειώθηκε, όταν το δυνάμει χάσει τη δυνατότητά του και μετατραπεί σε ἐν ἐνεργείᾳ, η κίνηση έχει ολοκληρωθεί. Όταν, λοιπόν, ο Σταγειτρίτης ορίζει την κίνηση ως εντελέχεια ή ενέργεια του δυνάμει ενδεχομένως να οδηγηθεί κανείς στο συμπέρασμα ότι η ενέργεια 6 dh=lon d' e)piì tw½n e)nanti wn: to\ me\n ga\r du/nasqai u(giai nein kaiì du/nasqai ka/mnein eàteron kaiì ga\r aän to\ ka/mnein kaiì to\ u(giai nein tau)to\n hån to\ de\ u(pokei menon kaiì to\ u(giaiínon kaiì to\ nosou=n, eiãq' u(gro/thj eiãq' aiâma, tau)to\n kaiì eàn). e)peiì d' ou) tau)to/n, wðsper ou)de\ xrw½ma tau)to\n kaiì o(rato/n, h( tou= dunatou=, vâ dunato/n, e)ntele/xeia fanero\n oàti ki nhsi j e)stin (Φυσ. 201a34-201b5). 7 Βλ. Κ.Δ. Γεωργούλη, Αριστοτέλους Φυσική Ακρόασις (Τα Φυσικά), Αθήνα: Εκδ. Παπαδήμα 1972, σ. 71. 23

με την έννοια της ἐν ἐνεργείᾳ πραγματικότητας καταργεί το δυνάμει. Η προσθήκη, όμως, της φράσης vâ toiou=ton (θεωρημένου, δηλαδή, ως δυνάμει) διαλύει κάθε τέτοιου είδους δυσκολία και κίνδυνο παρανόησης. Η κίνηση προϋποθέτει, απαιτεί την ύπαρξη του δυνάμει και όταν το δυνάμει δεν υπάρχει πλέον, τότε δεν υπάρχει ούτε κίνηση 8. Πιο συγκεκριμένα, ο Σιμπλίκιος σημειώνει πως: ouàtwj aãra kaqo\ e)nergei # e)stiìn ou)de\n kineiítai: ou) me/ntoi ou)de\ kaqo\ duna/mei, me/non duna/mei kaiì e)n mo/nv tv= e)pithdeio/thti, ou)k aän le/goito kineiísqai: a)ll' oàtan a)po\ tou= duna/mei metaba/llv ei¹j to\ e)nergei # me/nontoj e)n au)t%½ tou= duna/mei, to/te le/getai kineiísqai. ei¹ko/twj ouån prose/qhken <vâ toiou=ton>, iàna h( e)ne/rgeia tou= duna/mei me/nontoj e)pitelh=tai: pausame/nou ga\r tou= duna/mei ou)ke/ti e)stiì ki nhsij. to\ ga\r e)nergei # geno/menon kaqo/son e)nergei # e)n sta/sei kaiì monv= e)stin, a)ll' ou)k e)n kinh/sei. ou) me/ntoi ou)de\ eiã ti tv= duna/mei e)stiì mo/non, tou=to hãdh kineiítai. to\ gou=n oi¹kodomhto/n, oàper e)stiì to\ duna/menon oi¹kodomhqh=nai, eàwj me\n a)nene/rghton me/nei kata\ to\ oi¹kodomhto/n, a)ki nhto/n e)stin: oàtan de\ kaqo\ oi¹kodomhto/n e)sti kata\ tou=to e)nergv= eãti eãxon e)n t%½ e)nergeiín to\ oi¹kodomhto/n, to/te kineiítai, toute/stin oàtan oi¹kodomh=tai. kaiì h( oi¹kodo/mhsij e)ne/rgeia ouåsa tou= oi¹kodomhtou= to/te ki nhsi j e)sti. me/xri ga\r aän oi¹kodomh=tai oi¹kodomhto/n e)sti kaiì kata\ to\ duna/mei e)nergeií kaiì kineiítai. (Σιμπλικίου φιλοσόφου εἰς τὰ τῆς Φυσικῆς ἀκροάσεως Ὑπόμνημα, 414, 1-15) 8 Για μια εκτενή παρουσίαση των σωζόμενων ερμηνευτικών υπομνημάτων στο κείμενο της Φυσικῆς ἀκροάσεως, τα οποία έχουν εκπονηθεί από τον Σιμπλίκιο, τον Φιλόπονο και τον Θεμίστιο, βλ. Μελίνα Γ. Μουζάλα, Το πρόβλημα της Κινήσεως και της Μεταβολής εις την «Φυσικήν Ακρόασιν» του Αριστοτέλους, (διδ. διατρ.), Αθήνα 2001. 24

Ο Θεμίστιος ερμηνεύει τη φράση vâ toiou=ton με σκεπτικό παρόμοιο με αυτό του Σιμπλίκιου και επισημαίνει πως: ti ouån pro/skeitai "vâ toiou=ton"; iàna e)ntele/xeia ge/nhtai menou/shj eãti kaiì s%zome/nhj th=j duna/mewj, hâsper hån e)ntele/xeia (Θεμιστίου Παράφρασις εἰς τὰ τῆς Φυσικῆς ἀκροάσεως 5,2.69.8-11) Επίσης, λίγο πιο κάτω θα υπογραμμίσει ότι: oàtan dh/ ti aãllo oän e)nergei # duna/mei aãllo vå, h( e)ne/rgeia au)tou=, há kaqo\ duna/mei e)sti, ki nhsi j e)stin: ou)de\n ga\r a(plw½j duna/mei oän mo/non, e)nergei # de\ ou)de\n aän kinhqei h pot' aãn. dia\ tou=to ou)de\ h( uàlh kineiítai kaq' e(auth/n, oàti mhde\ eãsti kaq' e(auth\n e)nergei #. deií ouån e)nergei # ti eiånai kaiì e)nergeiín ou) kaqo/ ti e)stin, a)lla\ kaqo\ du/natai eiånai aãllo ti, le/gw de\ to\ "kaqo\ du/natai": tou=ton to\n tro/pon: eãsti ga\r o( xalko\j duna/mei a)ndria/j, a)ll' oàmwj ou)x h( tou= xalkou= e)ntele/xeia, vâ xalko/j, ki nhsi j e)stin (h)remeií ga\r kaqo\ xalko/jÿ, a)ll' h( tou= duna/mei au)t%½ proso/ntoj, u(pa/rxei de\ au)t%½ duna/mei to\ a)ndria/nti gene/sqai, h( dh\ tou/tou e)ne/rgeia ki nhsi j e)stin. (Θεμιστίου Παράφρασις εἰς τὰ τῆς Φυσικῆς ἀκροάσεως 70,33-71,1-9) Τέλος, ανάλογη είναι και η ερμηνεία που παραθέτει ο Φιλόπονος όταν σημειώνει πως: prose/qhke de\ to\ <vâ toiou=to/n e)stin> a)ntiì tou= vâ duna/mei to/de ti e)stin, iàna h( e)ntele/xeia gi nhtai menou/shj eãti kaiì s%zome/nhj th=j duna/mewj, hâsper hån h( e)ntele/xeia 25

(Ιωάννου τοῦ Φιλοπόνου, εἰς τὰ τῆς Ἀριστοτέλους Φυσικῆς ἀκροάσεως Ὑπόμνημα 16.342.16-20) Ο W.D. Ross προχωρά σε μια ερμηνεία της φράσης vâ toiou=ton αποδίδοντας τον αριστοτελικό ορισμό ως εξής: Κίνηση είναι η εντελέχεια του δυνάμει από τη σκοπιά ή από την άποψη εκείνη κατά την οποία αναφερόμαστε σ αυτό, όταν το αποκαλούμε δυνάμει. Αναφερόμαστε, δηλαδή, κατά τον W. D. Ross στην πραγμάτωση του δυνάμει ως δυνάμει. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, αυτό που μας ενδιαφέρει στην περίπτωση των τούβλων και των λίθων είναι η πραγμάτωσή τους ως δυνάμει οικοδομητών, από την άποψη δηλαδή που αυτά είναι οικοδομήσιμα και όχι η πραγμάτωση της ύπαρξής τους ως τούβλων ή λίθων, καθώς αυτή ήταν ἐν ἐνεργείᾳ πριν ξεκινήσει η κίνηση 9. Ο J. L. Acrill 10 επικαλείται την άποψη του W. D. Ross σημειώνοντας ιδιαίτερα πως το δυνάμει το οποίο είναι ικανό να πραγματωθεί ως τέτοιο, ως δυνάμει δηλαδή, είναι στην πραγματικότητα το ατελές (imperfect) δυνάμει. Πιο συγκεκριμένα, παραθέτει το σχόλιο του W. D. Ross σύμφωνα με το οποίο Ένα σύνολο τούβλων, λίθων κτλ, μπορεί να θεωρηθεί 1. ως πολλά τούβλα και πέτρες κτλ, 2. ως δυνάμει σπίτι, 3. ως δυνάμει ευρισκόμενα σε στάδιο προετοιμασίας, σε πορεία διαμόρφωσής τους σε σπίτι. Η κίνηση της οικοδόμησης είναι, όπως σημειώθηκε προηγούμενα, η πραγματοποίηση όχι 1. των υλικών ως υλικών, ούτε όμως και η πραγματοποίηση 2. της δυνατότητάς τους ως 9 Βλ. W.D. Ross, Aristotle s Physics, (Oxford, 1936), σ. 537. 10 J. L. Ackrill, Aristotle s Distinction between ENERGEIA and KINESIS, στο New Essays on Plato and Aristotle, R. Bambrough (ed.), London, 1965, σσ. 121-141. σ.139-140. 26

σπίτι (το σπίτι είναι η πραγματοποίηση αυτού), αλλά 3. της δυνατότητάς τους να διαμορφωθούν σε σπίτι. Αντίστοιχα κάθε κίνηση είναι η πραγμάτωση του δυνάμει η οποία είναι ένα στάδιο προς την περαιτέρω πραγμάτωση του δυνάμει, και υπάρχει μόνο ενόσω το περαιτέρω δυνάμει δεν έχει ακόμη πραγματωθεί 11. Υπό αυτή την έννοια είναι ατελής και ενώ είναι κατά μια έννοια ενέργεια, ωστόσο είναι διακριτέα από μια ενέργεια με την πιο στενή σημασία της κατά την οποία κανένα δυνάμει στοιχείο δεν μπορεί να είναι παρόν. Επομένως κατά τον J. L. Acrill, το ερώτημα εάν το δυνάμει είναι ατελές ταυτίζεται με το ερώτημα του κατά πόσο είναι το είδος του δυνάμει που πραγματώνεται vâ toiou=ton, θεωρημένο δηλαδή ως δυνάμει. Το παραπάνω σχόλιο του W. D. Ross θα παραθέσει και ο L. A. Kosman 12 καθώς πραγματεύεται το συγκεκριμένο ζήτημα και επιχειρεί να δώσει μια απάντηση στο ερώτημα τι προσθέτει η φράση vâ toiou=ton στον Αριστοτελικό ορισμό και ποια είναι η σημασία και η βαρύτητά της. Όπως σημειώνει, η κίνηση κατά τον Αριστοτέλη είναι η εντελέχεια ενός πράγματος που είναι δυνάμει, θεωρημένου όχι ως (qua) αυτό που είναι το συγκεκριμένο πράγμα τη συγκεκριμένη στιγμή ἐν ἐνεργείᾳ, αλλά θεωρημένου ως αυτό που είναι δυνάμει. Σύμφωνα με τον L. A. Kosman εδώ υπάρχει ο κίνδυνος να οδηγηθεί κανείς όχι στη διαδικασία κτισίματος (ακολουθώντας το Αριστοτελικό παράδειγμα), αλλά στο κτίσμα που είναι το αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας. Κατά την άποψή του το σχόλιο του W. D. Ross, που παρατέθηκε προηγούμενα, και το οποίο είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον και ευφυές, έρχεται ως μια προσπάθεια 11 every kinesis is an actualization-of-a-potentiality which is a stage on the way to a further actualization of potentiality, and only exists while the further potentiality is not yet actualized. 12 L. A. Kosman, Aristotle s Definition of Motion, Phronesis, vol. 14(1969), σσ.40-62, σσ.43-45. 27

να δοθεί λύση στην δυσκολία αυτή. Η προσπάθεια, όμως, του W. D. Ross να βρει ερείσματα της θέσης αυτής στo τέλος του Κεφαλαίου στο οποίο ορίζεται η κίνηση (Φυσικὰ 201b9 κ.ε.), δεν βρίσκει τον L. A. Kosman σύμφωνο. Ο τελευταίος υποστηρίζει, μάλιστα, πως η υπόδειξη ότι η κίνηση της οικοδόμησης είναι η πραγματοποίηση της δυνατότητας των οικοδομητών να διαμορφωθούν σε σπίτι, δεν βρίσκει επαρκή τεκμηρίωση στο Αριστοτελικό κείμενο. Επανέρχεται στην ανάλυση του ίδιου του Σταγειρίτη αναφορικά με τη φράση vâ toiou=ton, όπου γίνεται η διάκριση ανάμεσα στον χαλκό α. θεωρημένο ως δυνάμει άγαλμα και β. θεωρημένο ως χαλκό και υποστηρίζει πως όταν ο φιλόσοφος καταλήγει στο συμπέρασμα πως h( tou= dunatou=, vâ dunato/n, e)ntele/xeia fanero\n oàti ki nhsi j e)stin 13 αναφέρεται ξεκάθαρα στο χαλκό θεωρημένο ως δυνάμει άγαλμα και όχι ως δυνάμενο να διαμορφωθεί σε άγαλμα (being made into a statue). Ένα τέτοιο ενδεχόμενο δεν αναφέρεται πουθενά. Κατά τον Kosman η φράση vâ toiou=ton δείχνει πως στον Αριστοτελικό ορισμό γίνεται αναφορά στη συναπαρτίζουσα, συστατική και όχι στη στερητική ἐν ἐνεργείᾳ πραγματικότητα (εντελέχεια) 14. Η κίνηση, με άλλα λόγια δεν είναι η ενέργεια του δυνάμει με την έννοια της ενέργειας ή πραγματικότητας που είναι αποτέλεσμα του δυνάμει, αλλά με την έννοια της ενέργειας η οποία είναι δυνάμει στη συνολική της εκδήλωση. 15 Πιο συγκεκριμένα, κατά τον 13 Φυσ. 201b4-5. 14 (the phrase as such signals that it is the constitutive and not the deprivative actuality which is reffered to in Aristotle s definition), L. A. Kosman, Aristotle s Definition of Motion, Phronesis, vol. 14(1969), σ. 50. 15 (motion is not the actuality of a potentiality in the sense of an actuality which results from a potentiality, but rather in the sense of an actuality which is a potentiality in its full manifestation) L. A. Kosman, Aristotle s Definition of Motion, Phronesis, vol. 14(1969), σ. 50. 28

Kosman, ο Αριστοτέλης σημειώνει πως μόνο όταν κτίζονται τα τούβλα και οι λίθοι, βρίσκονται στην πλήρη εκδήλωση του δυνάμει τους να γίνουν σπίτι, θεωρημένο ως δυνάμει 16. Μόνο τότε η συναπαρτίζουσα (constitutive) ενέργεια του δυνάμει να γίνουν σπίτι πραγματώνεται, πριν τη γένεση της στερητικής ενέργειας του δυνάμει, η οποία συμβαίνει όταν τα τούβλα και οι πέτρες θεωρημένα ως οικοδομητά εξαφανιστούν και αντικατασταθούν από το σπίτι από πέτρες και τούβλα που έχει ήδη χτιστεί. O Joseph Owens 17 θα προβάλει αντιρρήσεις αναφορικά με τη θέση του Kosman ότι το να μιλούμε για την ενέργεια του δυνάμει ως δυνάμει σημαίνει πως η ενέργεια είναι συστατική και όχι στερητική 18. Αντίθετα, κατά την άποψή του, η φράση vâ dunato/n, φαίνεται να είναι εφαρμοστέα τόσο όπου η ενέργεια (actuality) είναι στερητική όσο και όπου είναι συστατική, καθώς η τελική ἐν ἐνεργείᾳ πραγματικότητα είναι η μορφή η οποία ήταν απούσα όταν η κίνηση άρχισε και αυτή ακριβώς η απουσία είναι κατά τον Joseph Owens η στέρηση από την οποία η κίνηση αρχίζει. Παρεμφερής με τη θέση του W. D. Ross σχετικά με την ερμηνεία της φράσης vâ toiou=ton είναι η άποψη του F. Solmsen, ο οποίος επισημαίνει τη δυσκολία που παρουσιάζει η απόδοση ή ερμηνεία του Αριστοτελικού ορισμού κυρίως αναφορικά με την φράση vâ toiou=ton και τονίζει πως η δυσκολία αυτή έγκειται και στο γεγονός ότι η 16 oàtan ga\r to\ oi¹kodomhto/n, vâ toiou=ton au)to\ le/gomen eiånai, e)ntelexei # vå, oi¹kodomeiítai, kaiì eãstin tou=to oi¹kodo/mhsij h( de\ tou= duna/mei oãntoj <e)ntele/xeia>, oàtan e)ntelexei # oän e)nergv= ou)x vâ au)to\ a)ll' vâ kinhto/n, ki nhsi j e)stin (Φυσ. 201a16-29). 17 Joseph Owens, Aristotle- Motion as Actuality of the Imperfect, Paideia: Special Aristotle Issue (1978), σσ. 120-132, σσ.130-131, σημ. 20. 18 to speak of the actuality of a potentiality qua potentiality is to signal that the actuality is constitutive and not deprivative βλ. L.A. Kosman, ό.π., σ. 50. 29

συγκεκριμένη φράση είναι επιδεκτική διαφορετικών ερμηνειών. Ωστόσο, ο ίδιος προτιμά όχι την ερμηνεία η εντελέχεια του δυνάμει ως τέτοιου, δηλαδή ως δυνάμει, αλλά η εντελέχεια του δυνάμει από τη σκοπιά που αυτό είναι δυνάμει, ή, με άλλα λόγια από την άποψη κατά την οποία αυτό είναι δυνάμει. Αυτό σημαίνει από την άποψη που αυτό είναι επιδεκτικό αλλαγής. Όπως ο ίδιος σημειώνει η θέση του αυτή επεξηγείται και διαφωτίζεται από τα παραδείγματα τα οποία δίνονται από τον Αριστοτέλη αμέσως μετά τη διατύπωση του ορισμού 19. Αντίστοιχη προσέγγιση της φράσης vâ toiou=ton προτείνει ο Joseph Owens 20 αποδίδοντας τον Αριστοτελικό ορισμό της κίνησης ως εντελέχειας αυτού που υπάρχει δυνάμει, στο μέτρο που υπάρχει κατ αυτόν τον τρόπο. Η φράση στο μέτρο που είναι δυνάμει υποδηλώνει ότι το υποκείμενο της αλλαγής πραγματώνεται από τη σκοπιά κατά την οποία είναι ικανό να συνεχίζει προς μια περαιτέρω ἐν ἐνεργείᾳ πραγματικότητα 21. Η συζήτηση σχετικά με το θέμα αυτό και η προσπάθεια των μελετητών να αποδώσουν, να ερμηνεύσουν και να αναλύσουν την Αριστοτελική φράση καταδεικνύει τόσο την δυσκολία στην προσέγγιση της όσο και τη σημασία της και τον σημαντικό ρόλο της προκειμένου να καταστεί δυνατή η ερμηνεία και η κατανόηση του Αριστοτελικού ορισμού της κίνησης. Οι ερμηνευτικές προτάσεις των σύγχρονων μελετητών είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικές, στηρίζονται σε μεγάλο βαθμό 19 Βλ. Friedrich Solmsen, Aristotle's System of the Physical World. (Ithaca, New York: Cornell University Press, 1960) σ. 186, σημ. 49. 20 Joseph Owens, Aristotle- Motion as Actuality of the Imperfect, Paideia: Special Aristotle Issue (1978), σσ. 120-132, σσ.123-124. 21 Joseph Owens, Aristotle- Motion as Actuality of the Imperfect, Paideia: Special Aristotle Issue (1978), σσ.123-124. 30

στο Αριστοτελικό κείμενο και στα παραδείγματα που ο ίδιος ο φιλόσοφος παραθέτει και φαίνεται να συγκλίνουν ως προς το γενικό τους πλαίσιο, παρά τις κάποιες επιμέρους διαφορές τους, κυρίως αναφορικά με την επιχειρηματολογία στήριξης της θέσης τους. Επισημαίνουν, ορθώς, πως η φράση vâ toiou=ton δηλώνει με σαφήνεια ότι η κίνηση είναι η ενέργεια του δυνάμει ως δυνάμει, ή αλλιώς από τη σκοπιά ή στο μέτρο που είναι δυνάμει και δεν έχει γίνει ἐν ἐνεργείᾳ. Εξαιρετικά, όμως, σημαντικές, ενδιαφέρουσες και απαραίτητες για την προσέγγιση της σημασίας της φράσης vâ toiou=ton είναι και οι ερμηνευτικές προτάσεις των υπομνηματιστών του Αριστοτέλη, οι οποίες μας βρίσκουν σύμφωνους. Συγκλίνουν στο ότι η φράση προσετέθη από τον Σταγειρίτη προκειμένου να καταστήσει σαφές ότι το δυνάμει παραμένει, σώζεται καθ όλη τη διάρκεια της κίνησης και δεν χάνεται όσο η κίνηση διαρκεί. Η εντελέχεια, επομένως, του δυνάμει δεν καταργεί το δυνάμει, καθώς αυτό είναι θεωρημένο στην καθαρή δυνάμει ύπαρξή του 22. Από την ανάλυση που προηγήθηκε γίνεται σαφές ότι, αναφορικά με την κίνηση, όπως δεν ενδιαφέρουν τα πάσχοντα καθαυτά (για παράδειγμα ο χαλκός στην περίπτωση του αγάλματος ή τα τούβλα ή οι λίθοι στην περίπτωση του σπιτιού), κατά τον ίδιο τρόπο δεν ενδιαφέρει και η ἐν ἐνεργείᾳ κατάσταση στην οποία απολήγει η κίνηση, για παράδειγμα το ἐν ἐνεργείᾳ σπίτι. Κίνηση μπορεί να είναι η οικοδόμηση, η ενέργεια, με άλλα λόγια, του οικοδομητού θεωρημένου ως τέτοιου, δηλαδή ως οικοδομητό. Από τη στιγμή που υπάρχει ἐν ἐνεργείᾳ σπίτι δεν μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει κάτι οικοδομητό και επομένως δεν μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει ακόμη κίνηση. 22 Φιλόπονος, ό.π., Θεμίστιος, ό.π. 31

kaiì h( tou= oi¹kodomhtou= e)ne/rgeia, vâ oi¹kodomhto/n, oi¹kodo/mhsi j e)stin (hä ga\r oi¹kodo/mhsij h( e)ne/rgeia [tou= oi¹kodomhtou=] hä h( oi¹ki a: a)ll' oàtan oi¹ki a vå, ou)ke/t' oi¹kodomhto\n eãstin: oi¹kodomeiítai de\ to\ oi¹kodomhto/n: a)na/gkh ouån oi¹kodo/mhsin th\n e)ne/rgeian eiånaiÿ: h( d' oi¹kodo/mhsij ki nhsi j tij. (Φυσ. 201b9-13) Συνεπώς αυτό που έχει εξαιρετική σημασία και ενδιαφέρει αναφορικά με την κίνηση είναι η ενέργεια του δυνάμει ως δυνάμει, αυτού δηλαδή που είναι δυνάμει σπίτι και όχι ἐν ἐνεργείᾳ σπίτι. Ο ορισμός της κίνησης συλλαμβάνει το αντικείμενο σε όλες του τις στιγμές κατά την μετάβαση από μια δυνάμει κατάσταση χ στην ἐν ἐνεργείᾳ κατάσταση ψ, αλλά εξαιρεί τη στιγμή κατά την οποία κάτι είναι πλέον ἐν ἐνεργείᾳ ψ 23. Κατά την άποψη της Gill, θα μπορούσε να υπάρξει ο ισχυρισμός πως ο ορισμός της κίνησης εξαιρεί βέβαια την ἐν ἐνεργείᾳ κατάσταση στην οποία απολήγει η κίνηση, δεν φαίνεται όμως να εξαιρεί και την αρχική κατάσταση στην οποία βρίσκεται το υποκείμενο της αλλαγής πριν αυτή ξεκινήσει. Επίσης, θα μπορούσε κάποιος να προβάλει την άποψη πως ο ορισμός δεν φαίνεται να συλλαμβάνει την κίνηση στη δυναμική της συνέχεια, αντιθέτως φαίνεται να απομονώνει το υποκείμενο της αλλαγής στην αρχική του κατάσταση και σε κάθε στάδιο της μετάβασής του από τη δυνάμει στην ἐν ἐνεργείᾳ κατάσταση. Πως μπορεί ο Αριστοτέλης να συλλάβει την κίνηση ή τη μεταβολή ως ένα δυναμικό σύνολο εξαιρώντας τόσο την αρχική όσο και την τελική κατάσταση του υποκειμένου της μεταβολής; Η απάντηση στις παραπάνω παρατηρήσεις 23 Βλ. Mary Louise Gill, Aristotle s Distinction between Change and Activity, στο Axiomathes 14: 3-22, 2004. σ. 10. (2003 Kluwer Academic Publishers. Printed in the Netherlands.) 32