ΕΘΝΙΚΟΝ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΝ ΑΘΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

ΕΘΝΙΚΟΝ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΝ ΑΘΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Ν. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ ΣΕ ΤΡΕΙΣ ΡΗΤΟΡΙΚΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΨΕΛΛΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΘΗΝΑ 2018

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Ν. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Α.Μ.: 1042 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ ΣΕ ΤΡΕΙΣ ΡΗΤΟΡΙΚΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΨΕΛΛΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: Θεοδώρα Αντωνοπούλου, Καθηγήτρια ΜΕΛΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ: Μαρίνα Λουκάκη, Καθηγήτρια Ιωάννης Δ. Πολέμης, Καθηγητής ΑΘΗΝΑ 2018 2

Copyright, Αλέξανδρος Ν. Παπαδόπουλος, 2018 Με επιφύλαξη παντός δικαιώματος. All rights reserved. Απαγορεύεται η αντιγραφή, αποθήκευση και διανομή της παρούσας εργασίας, εξ ολοκλήρου ή τμήματος αυτής, για εμπορικό σκοπό. Επιτρέπεται η ανατύπωση, αποθήκευση και διανομή για σκοπό μη κερδοσκοπικό, εκπαιδευτικής ή ερευνητικής φύσεως, υπό την προϋπόθεση να αναφέρεται η πηγή προέλευσης και να διατηρείται το παρόν μήνυμα. Οι απόψεις και οι θέσεις που περιέχονται σε αυτήν την εργασία εκφράζουν τον συγγραφέα και δεν πρέπει να ερμηνευθεί ότι αντιπροσωπεύουν τις επίσημες θέσεις του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. 3

Στους γονείς μου, Νικόλαο και Κατερίνα 4

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 6 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 8 Α. Μιχαήλ Ψελλός 11 1. Βίος 11 2. Έργο 16 Β. Λόγος εἰς τὸν βασιλέα κῦρ Κωνσταντῖνον τὸν Μονομάχον 21 1. Εισαγωγή 21 i. Χειρόγραφα 21 ii. Εκδόσεις 21 iii. Μεταφράσεις 21 iv. Περιεχόμενο 22 2. Νεοελληνική απόδοση 23 3. Πραγματολογικός σχολιασμός 35 Γ. Τοῦ αὐτοῦ, εἰς τὴν θυγατέρα Στυλιανὴν πρὸ ὥρας γάμου τελευτήσασαν 63 1. Εισαγωγή 63 i. Χειρόγραφα 63 ii. Εκδόσεις 63 iii. Μεταφράσεις 64 iv. Περιεχόμενο 64 2. Νεοελληνική απόδοση 65 3. Πραγματολογικός σχολιασμός 90 4. Πηγές 114 Δ. Ἐγκώμιον εἰς τὸν Μεταφραστὴν κῦρ Συμεὼν 120 1. Εισαγωγή 120 i. Χειρόγραφα 120 ii. Εκδόσεις 120 iii. Μεταφράσεις 120 iv. Περιεχόμενο 121 2. Νεοελληνική απόδοση 122 3. Πραγματολογικός σχολιασμός 134 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 147 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 149 5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Πριν από δύο χρόνια στο πλαίσιο του σεμιναρίου του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών σχετικά με τη βυζαντινή ρητορική του 12 ου αι., με διδάσκουσα την καθηγήτρια κυρία Μαρίνα Λουκάκη, γοητεύτηκα ιδιαίτερα από τη βυζαντινή επιδεικτική ρητορική και κυρίως από τα εγκώμια και τους θρηνητικούς λόγους (στην προκειμένη περίπτωση του Μιχαήλ Χωνιάτη). Η ηθελημένη αοριστία και ασάφεια, οι υπαινικτικές αναφορές σε πρόσωπα και γεγονότα καθώς και η γενικότερη προσπάθεια αποκωδικοποίησης των κρυφών νοημάτων κάθε ρητορικού λόγου αποτελούν αναμφίβολα ένα προκλητικό πεδίο έρευνας, έστω και εάν η προσπάθεια αυτή δυσχεραίνει εξαιτίας του υψηλού ύφους και της δυσκαμψίας της γλώσσας που κατά κανόνα ακολουθεί τις επιταγές του αττικισμού. Αφορμώμενος λοιπόν απ αυτήν την υποβλητική γοητεία αποφάσισα να καταπιαστώ με το συγκεκριμένο γραμματειακό είδος, εστιάζοντας ωστόσο όχι σε κάποιον ρήτορα του χρυσού αιώνα της ρητορικής (12 ος αι.), αλλά σε μία απ τις σπουδαιότερες πνευματικές προσωπικότητες της βυζαντινής λογοτεχνίας και αναμφισβήτητα στον κορυφαίο λόγιο του 11 ου αι.: τον Μιχαήλ Ψελλό. Έχω επιλέξει να ασχοληθώ με τρεις λόγους: (α) ένα εγκώμιο στον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Θ Μονομάχο (Or. pan. 1 στην έκδοση του Dennis), (β) τον επιτάφιο που αφιέρωσε στην κόρη του την Στυλιανή (Σάθας, ΜΒ, Ε ) και τέλος (γ) το εγκώμιο στον Συμεών τον Μεταφραστή (Or. hag. 7 στην έκδοση της Fisher). Ο τρόπος προσέγγισης των κειμένων πραγματοποιήθηκε από φιλολογική σκοπιά: κάθε λόγος περιλαμβάνει νεοελληνική απόδοση, λεπτομερή πραγματολογικό σχολιασμό και πηγές, αλλά μονάχα για τον επιτάφιο της Στυλιανής που δεν έχει τύχει ακόμη κριτικής έκδοσης. Οι μεταφράσεις που εμπεριέχονται αποτελούν οπωσδήποτε μία μικρή συμβολή στη μελέτη του Ψελλικού corpus, ώστε να γίνει ακόμα πιο προσιτός στο ελληνικό επιστημονικό κοινό και κυρίως σε φοιτητές που ίσως θελήσουν μελλοντικά να καταπιαστούν με το έργο του. Αρχικά, αναφορικά με το εγκώμιο στον Μονομάχο στόχος είναι να επισημανθούν αφενός ο τρόπος με τον οποίο ο Ψελλός εγκωμιάζει τον αυτοκράτορα όντας ο βασικός εγκωμιαστής του και αφετέρου ορισμένα κοινά θεματικά μοτίβα που χρησιμοποιεί συγκριτικά με τους υπόλοιπους βασιλικούς λόγους που αφιερώνει στον εν λόγω αυτοκράτορα. Ιδιαίτερη μέριμνα έχει δοθεί και στην παρουσίαση των γεγονότων της βασιλείας του παράλληλα όμως και με τη συνεξέταση και άλλων 6

ιστορικών πηγών ώστε να τονιστεί η διάκριση μεταξύ εγκωμίου και ιστορίας. Στη συνέχεια, στον λόγο για τη Στυλιανή προσπαθώ να αποσαφηνίσω με κριτική ματιά ορισμένα αμφιλεγόμενα σημεία, αποσκοπώντας στην αποκρυστάλλωση μίας όσο το δυνατόν περισσότερο ολοκληρωμένης εικόνας του λόγου με την προσδοκία ότι αυτή η μελέτη σε συνδυασμό με τις παρεχόμενες πηγές θα μπορούσε να αποδειχθεί χρήσιμη στον μελλοντικό εκδότη του επιταφίου. Κλείνοντας, στόχος της ενασχόλησής μου με το εγκώμιο στον Συμεών είναι να αναδειχθεί με ακόμη μεγαλύτερη ενάργεια η αυτοπροβολή του Ψελλού και ο βαθύτερος λόγος για τον οποίο επιλέγει να εγκωμιάσει τον Μεταφραστή. Επιπλέον, πραγματοποιούνται και ορισμένες νέες παρατηρήσεις σχετικά με τα αξιώματα που φαίνεται ότι κατείχε, όπως αυτά προκύπτουν μέσα απ τον λόγο. Σ αυτό το σημείο θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την καθηγήτρια κυρία Θεοδώρα Αντωνοπούλου, η οποία έχοντας την εποπτεία της μεταπτυχιακής μου διατριβής συνέβαλε με τις πολύτιμες υποδείξεις και το άμεσο ενδιαφέρον της στη βελτίωση και στην ολοκλήρωση του παρόντος πονήματος. Ανάλογες ευχαριστίες οφείλω να υποβάλω και στα άλλα δύο μέλη της επιτροπής, την καθηγήτρια κυρία Μαρίνα Λουκάκη και τον καθηγητή κύριο Ιωάννη Πολέμη. Τέλος, θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω ολόψυχα τους γονείς μου για την συνεχή ηθική υποστήριξη και την υπομονή τους. Η εργασία μου είναι αφιερωμένη σε εκείνους. 7

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ AC AnBoll AOC BA BBA BBOM BBOS BF BHG ΒΚΜ BMGS Bsl BT Byz BZ CFHB CPG CSHB DOP DOS DS ΕΕΒΣ ΕΕΦΣΠΘ EO ΕΦΣΚ L Antiquité Classique Analecta Bollandiana Archives de l Orient Chrétien Byzantinisches Archiv Berliner Byzantinistische Arbeiten Birmingham Byzantine and Ottoman Monographs Birmingham Byzantine and Ottoman Studies Byzantinische Forschungen F. Halkin, Bibliotheca Hagiographica Graeca, I-III, (SH, 8a), Bruxelles 1957 3 Βυζαντινὰ Κείμενα καὶ Μελέται Byzantine and Modern Greek Studies Byzantinoslavica Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana Byzantion Byzantinische Zeitschrift Corpus Fontium Historiae Byzantinae E. L. Leutsch F. G. Schneidewin, Corpus Paroemiographorum Graecorum, I-II, Göttingen 1839 1851 [ανατύπωση Hildesheim 1965] Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae Dumbarton Oaks Papers Dumbarton Oaks Studies Dictionnaire de Spiritualité: ascétique et mystique, doctrine et histoire, I-XVII, Paris 1937 1995 Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Échos d Orient Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως 8

GOTR GRBS ΘΗΕ JÖB ΜΒ MBM MEG ΝΕ ΟCP ODB PG PmbZ RE REB REG RSBN SC SO TIB The Greek Orthodox Theological Review Greek, Roman and Byzantine Studies Θρησκευτικὴ καὶ Ἠθική Ἐγκυκλοπαιδεία, I-XII, Αθήνα 1962 1968 Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik Κ. Ν. Σάθας, Μεσαιωνικὴ Βιβλιοθήκη (Bibliotheca Graeca Medii Aevi), I-VII, Αθήνα Παρίσι Βενετία 1872 1894 Miscellanea Byzantina Monacensia Medioevo Greco. Rivista di storia e filologia bizantina Νέος Ἑλληνομνήμων Orientalia Christiana Periodica A. P. Kazhdan et al. (εκδ.), The Oxford Dictionary of Byzantium, I-III, N. York Oxford 1991 Patrologiae cursus completus. Series Graeca, I-CLXI, J. P. Migne (εκδ.), Paris 1857 1866 Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit, Erste Abteilung (641 867), Prolegomena, vol. I-VI. Nach Vorarbeiten F. Winkelmanns erstellt von R.-J. Lilie et al., Berlin N. York 1998 2002. Prosographie der mittelbyzantinischen Zeit, Zweite Abteilung (867 1025), Prolegomena. Nach Vorarbeiten F. Winkelmanns erstellt von R.-J. Lilie et al., Berlin N. York 2009 Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft. Neue Bearbeitung. Unter Mitwirkung zahlreicher Fachgenossen hrsg. von G. Wissowa und W. Kroll, Stuttgart 1893- Revue des Études Byzantines Revue des Études Grecques Rivista di Studi Bizantini e Neoellenici Sources Chrétiennes Symbolae Osloenses Tabula Imperii Byzantini 9

TM TU VV WBS ZRVI Travaux et Mémoires Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur Vizantijskij Vremennik Wiener Byzantinistische Studien Zbornik Radova Vizantološkog Instituta 10

Α. ΜΙΧΑΗΛ ΨΕΛΛΟΣ 1. Βίος Ο Μιχαήλ Ψελλός (βαπτιστικό όνομα Κωνσταντίνος ή Κώνστας) 1 γεννήθηκε στη συνοικία τα Ναρσού της Κωνσταντινούπολης το 1018. Οι γονείς του κατάγονταν πιθανότατα απ τη Νικομήδεια 2 και ενώ για τη μητέρα του γνωρίζουμε αρκετά στοιχεία χάρη στον επιτάφιο που της αφιέρωσε και κυρίως τον καθοριστικό ρόλο που διαδραμάτισε στη μόρφωσή του, για τον πατέρα του δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα, ίσως επειδή δεν είχε κάτι επαινετικό να γράψει για εκείνον. Το μόνο που αναφέρει ήταν ότι καταγόταν από ύπατους και πατρίκιους, αλλά φαίνεται ότι ο ίδιος δεν είχε καταφέρει να αποκτήσει τέτοιους τίτλους ούτε διέθετε σημαντική περιουσία. 3 Επίσης, ο Ψελλός ήταν το τρίτο παιδί της οικογένειας, εφόσον είχε άλλες δύο μεγαλύτερες αδελφές, αλλά κανέναν αδελφό σε αντίθεση με τα όσα λανθασμένα έχουν υποστηριχθεί κατά καιρούς. 4 1 Ο Ψελλός αποστασιοποιείται απ τη συνήθη βυζαντινή πρακτική να επιλέγει κανείς το μοναστικό του όνομα με βάση το αρχικό γράμμα του βαπτιστικού του ονόματος. 2 G. Weiss, Oströmische Beamte im Spiegel der Schriften des Michael Psellos [MBM 16], München 1973, 10. Γενικά για τους πρόγονους του Ψελλού βλ. ό.π., 8-11. 3 D. R. Reinsch, Michaelis Pselli Chronographia, I [Millennium Studien 51], Berlin/Boston 2014, x (στο εξής: Reinsch, Chronographia). 4 Ο Gautier στα όσα αναφέρει σχετικά με την επιστολή του Θεοφύλακτου Αχρίδας (Πρὸς ἀδελφὸν τοῦ Ψελλοῦ θανόντος, βλ. P. Gautier (εκδ.), Theophylacti Achridensis Epistulae [CFHB 16/2], Thessalonique 1986, 589) τα οποία ομολογουμένως χρήζουν πολύ προσεκτικής ανάγνωσης εφόσον περιέχουν πολλές εσφαλμένες αναφορές και στοιχεία που δεν συνάδουν με τα πορίσματα της σύγχρονης έρευνας υποστηρίζει ότι δεν πρέπει να εγκαταληφθεί η ιδέα της ύπαρξης ενός αδερφού του Ψελλού, για τον οποίο ο τελευταίος δεν ενδιαφέρθηκε να μας μιλήσει βλ. ό.π., 113-116. Αρκετοί σύγχρονοι ερευνητές υιοθετούν την ίδια άποψη βλ. J.-C. Riedinger C. Jouanno, Michel Psellos: portraits de famille, Paris 2015, 179, υπ. 16 (στο εξής: Riedinger Jouanno, Portraits) και A. Kaldellis (with contribution by D. Jenkins and S. Papaioannou), Mothers and sons, fathers and daughters. The Byzantine family of Michael Psellos, Notre Dame (Indiana) 2006, 12 (στο εξής: Kaldellis, Mothers). Ο Ljubarskij υποστηρίζει ότι ο Θεοφύλακτος εννοεί κάποιον άλλον Ψελλό βλ. J. N. Ljubarskij, Η προσωπικότητα και το έργο του Μιχαήλ Ψελλού. Συνεισφορά στην ιστορία του βυζαντινού ουμανισμού, (μτφρ) Α. Τζέλεσι, Αθήνα 2004 2 [1 η έκδ.: 1978], 43, υπ. 7 (στο εξής: Ljubarskij, Προσωπικότητα), ενώ η Mullett μολονότι επισημαίνει την προβληματική που υπάρχει σχετικά με το ότι δεν προκύπτει από πουθενά αλλού ότι ο Ψελλός είχε κάποιον αδελφό, δεν προτείνει κάποια λύση βλ. M. Mullett, Theophylact of Ochrid. Reading the letters of a Byzantine Archbishop [BBOM 2], Aldershot 1997, 363. Κατά τη γνώμη μου η λέξη ἀδελφὸς δεν πρέπει να εκληφθεί με την κυριολεκτική της σημασία. Ο Ψελλός συνήθιζε να χρησιμοποιεί συγγενικούς όρους για να περιγράψει τις σχέσεις του με τους φίλους του. Για παράδειγμα, σε μία επιστολή του προς τον Ξιφιλίνο χρησιμοποιεί 7 φορές την προσφώνηση ἀδελφὲ βλ. U. Criscuolo (εκδ.), Michele Psello: epistula a Giovanni Xifilino [Byzantina et Neohellenica Neapolitana I], Napoli 1973. Με ανάλογο τρόπο χρησιμοποιούσε συχνά και τον όρο ἀνεψιὸς, για να απευθυνθεί στους γιους των καλύτερών του φίλων, όπως προκύπτει από το πλούσιο corpus των επιστολών του. Επίσης, θα προξενούσε μεγάλη εντύπωση εάν ο Ψελλός στο εγκώμιο της μητέρας του δεν επέλεγε να μιλήσει για τον αδερφό του, εφόσον πρόκειται για έναν λόγο που διακρίνεται για τον έντονο αυτοβιογραφικό του χαρακτήρα και όπου όλη η οικογένειά του είναι παρούσα. Επομένως, η λέξη ἀδελφὸς παραπέμπει σε κάποιον φίλο του και μάλιστα στενό. Σύμφωνα με τον Volk πρέπει να 11

Τα πρώτα γράμματα τα διδάχθηκε πιθανότατα στο σχολείο της μονής τα Ναρσού, 5 ενώ στη συνέχεια ξεκίνησε να εντρυφεί σε διάφορες επιστήμες και γνωστικά πεδία του καιρού του, ξεχωρίζοντας ωστόσο στη φιλοσοφία και στη ρητορική την οποία διδάχθηκε απ τον μετέπειτα μητροπολίτη Ευχαΐτων, Ιωάννη Μαυρόποδα. Σε ηλικία 16 ετών υπηρέτησε ως βοηθός κριτή στο θέμα Θρακησίων, ενώ αργότερα διετέλεσε επίσης κριτής στο ίδιο θέμα, στο θέμα Βουκελλαρίων και πιθανότατα στο θέμα Αρμενιακών. Στη συνέχεια θα ξεκινούσε μία νέα περίοδος στη ζωή του η οποία θα ήταν άμεσα συνυφασμένη με το αυτοκρατορικό περιβάλλον και την προσωπική του ανέλιξη. Αρχικά, φαίνεται πως εισήχθη στην αυτοκρατορική αυλή ως νοτάριος επί Μιχαήλ Δ Παφλαγόνα (στα τέλη της δεκαετίας του 1030) 6 και στη συνέχεια προήχθη στη θέση του πρωτασηκρήτη επί Μιχαήλ Ε, παραμένοντας εκεί μέχρι τα πρώτα χρόνια της αυτοκρατορίας του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου. 7 Από εκείνο το σημείο και έπειτα ο Ψελλός θα αρχίσει να αποκτά μεγάλη φήμη και η καριέρα του να βρίσκεται διαρκώς σε άνοδο. Απέκτησε τα υψηλά αξιώματα του βέστη και του βεστάρχη, υπήρξε σύμβουλος του Μονομάχου και ο βασικός εγκωμιαστής του, ενώ το 1047 έλαβε τον περίβλεπτο τίτλο του Υπάτου των φιλοσόφων. Εκτός από σπουδαία οικονομικά οφέλη, όπως δωρεές, προνόμια και χαριστίκια, 8 κατάφερε ακόμη να διευρύνει τη φήμη του ως διδάσκαλος αναπτύσσοντας πλούσια διδασκαλική δραστηριότητα στην Κωνσταντινούπολη, σε τέτοιο βαθμό, ώστε να προσέρχονται στις διαλέξεις του μαθητές όχι μόνο απ το Βυζάντιο, αλλά και από διάφορες άλλες πρόκειται για τον Ιωάννη Μαυρόποδα που πέθανε κατά τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Αλέξιου Α Κομνηνού, υπόθεση που δεν φαντάζει καθόλου αβάσιμη βλ. R. Volk, Der medizinische Inhalt der Schriften des Michael Psellos [MBM 32], München 1990, 5, υπ. 7 (στο εξής: Volk, Der medizinische Inhalt). 5 N. G. Wilson, Οι λόγιοι στο Βυζάντιο, (μτφρ) Ν. Κονομής, Αθήνα 2014 2 [1 η έκδ.: 1983], 193 και S. Papaioannou, Michael Psellos. Rhetoric and authorship in Byzantium, Cambridge 2013, 4 (στο εξής: Papaioannou, Rhetoric). Ωστόσο, ο Gautier θεωρεί ότι δεν μπορεί να υποστηριχθεί με βεβαιότητα ότι ο Ψελλός έλαβε εκεί το πρώτο μέρος της εκπαίδευσής του βλ. P. Gautier, «Précisions historiques sur le monastère de Ta Narsou», REB 34 (1976), 109-110. Επίσης, ο Joannou υποστηρίζει λανθασμένα ότι αυτή η μονή όπως και η μονή της Πηγής αποτελούσαν στην ουσία το ίδιο μοναστήρι βλ. P. Joannou, «Psellos et le monastère Τὰ Ναρσοῦ», BZ 44 (1951), 289-290. Γενικά για τη μονή βλ. R. Janin, La géographie ecclésiastique de l Empire byzantin. I. Le siège de Constantinople et le patriarcat œcuménique. III. Les églises et les monastères, Paris 1969 2, 360 (στο εξής: Janin, La géographie). 6 F. Lauritzen, «Psellos early career at court: a secretis and protoasekretis (1034 1042)», VV 68 (2009), 135 (στο εξής: Lauritzen, Early career). 7 ό.π., 139-140. 8 Η χαριστική δωρεά ήταν η παράδοση μοναστηριών κυρίως σε ιδιώτες για μία συγκεκριμένη χρονική περίοδο κατά την οποία ο χαριστικάριος είχε την επιστασία (δηλ. την οικονομική διαχείριση) και όχι την πλήρη ιδιοκτησία του μοναστηριού. Για τις μονές που είχε αναλάβει ο Ψελλός ως χαριστικάριος βλ. H. Ahrweiler, «Charisticariat et autres formes d attribution de fondations pieuses aux X e XI e siècles», ZRVI 10 (1967), 24-27. 12

περιοχές, όπως τουλάχιστον ισχυρίζεται ο ίδιος. 9 Συνεπώς, μέχρι τις αρχές του 1050 ο Ψελλός διαδραμάτιζε έναν σπουδαίο ρόλο στο παλάτι έχοντας μαζί του τρεις ακόμη σπουδαίες προσωπικότητες που είχαν ανελιχθεί μαζί του επί Μονομάχου και ευημερούσαν: τον πρώην δάσκαλό του Ιωάννη Μαυρόποδα (σύμβουλος του αυτοκράτορα), και τους στενούς του φίλους Ιωάννη Ξιφιλίνο (Νομοφύλαξ στο Διδασκαλείο των νόμων) και Κωνσταντίνο Λειχούδη (πρωθυπουργός/μεσάζων). Η κατάσταση όμως επρόκειτο να αλλάξει δραματικά. Προς τα τέλη της βασιλείας του Μονομάχου η «τετράδα των φιλοσόφων» είχε πέσει σε δυσμένεια. Αρχικά, ο Μαυρόπους αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Κων/πολη και παρά τη θέλησή του να γίνει επίσκοπος στη μακρινή μητρόπολη των Ευχαΐτων (πόλη του Πόντου, δυτικά της Αμάσειας). Στη συνέχεια ο Λειχούδης έχασε τη θέση του και εκάρη μοναχός σε κάποια μονή της πρωτεύουσας, όπως και ο Ξιφιλίνος, ο οποίος όμως επέλεξε να καταφύγει στον Όλυμπο της Βιθυνίας. Ο επόμενος που έμελλε να έχει ανάλογη μοίρα ήταν ο Ψελλός. Φαίνεται πως η πορεία του και οι παροχές που απολάμβανε είχαν προκαλέσει το μίσος και τον φθόνο των πολιτικών και όχι μόνο αντιπάλων του που δεν έχαναν ευκαιρία να τον κατηγορούν και να τον διαβάλλουν. Μάλιστα, κάποιοι κύκλοι που σχετίζονταν με την πιο ηγετική φυσιογνωμία της εκκλησίας εκείνη την περίοδο, τον πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριο, είχαν κατηγορήσει τον Ψελλό για ειδωλολατρία και για τη γενικότερη ενασχόλησή του με τον αποκρυφισμό, τη μαγεία και τους χαλδαϊκούς χρησμούς με αποτέλεσμα να κληθεί να δώσει ομολογία πίστεως ενώπιον του αυτοκράτορα. 10 Έτσι, αποφάσισε να εγκαταλείψει το παλάτι και να καρεί μοναχός αρχικά στη μονή τα Ναρσού και αργότερα στη μονή της Ωραίας Πηγής στον Βιθυνικό Όλυμπο (τέλη του 1054), ο οποίος θεωρούνταν τότε «το ιερώτερο άσυλο των κοσμικών ναυαγίων». 11 9 U. Criscuolo (εκδ.), Michele Psello: epistula a Michele Cerulario [Hellenica et Byzantina Neapolitana 15], Napoli 1990 2, 25, στ. 96-103: Ἀλλὰ Κελτοὺς μὲν καὶ Ἄραβας ἁλωσίμους ἡμῖν πεποιήκαμεν καὶ καταπεφοιτήκασι κατὰ κλέος ἡμέτερον κἀκ τῆς ἑτέρας ἠπείρου, καὶ ὁ μὲν Νεῖλος τὴν γῆν ἐπάρδει τοῖς Αἰγυπτίοις, ἡ δὲ ἐμὴ γλῶττα τὴν ἐκείνων ψυχήν κἂν πύθοιο τῶν Περσῶν κἂν τῶν Αἰθιόπων, ἐροῦσιν ὡς ἴσασί με καὶ τεθαυμάκασι καὶ τεθήρανται. Καὶ νῦν δέ τις ἐκ τῶν Βαβυλῶνος ὁρίων ὥστε πιεῖν τῶν ἐμῶν ναμάτων ἀσχέτοις ταῖς προθυμίαις ἐλήλυθε. 10 Την εξέδωσε ο A. Garzya, «On Michael Psellus admission of faith», ΕΕΒΣ 35 (1966 1967), 41-46. 11 Σάθας, ΜΒ, Δ, lxv. Γενικά για την πορεία αυτής της «φιλοσοφικής τετράδας» βλ. πρόχειρα Σ. Χονδρίδου, «Κωνσταντίνος Λειχούδης, Ιωάννης Μαυρόπους, Μιχαήλ Ψελλός, Ιωάννης Ξιφιλίνος: «η τετράς των σοφών». Η άνοδος και η πτώση της γύρω στα μέσα του 11 ου αιώνα», στο: Η αυτοκρατορία σε κρίση (;) Το Βυζάντιο τον 11 ο αιώνα (1025 1081), Β. Ν. Βλυσίδου (εκδ.), ΕΙΕ/ΙΒΕ [Διεθνή Συμπόσια 11], Αθήνα 2003, 409-423. Επίσης, σχετικά με την απόσυρση του Ψελλού στη Βιθυνία βλ. P. Gautier, «Éloge funèbre de Nicolas de la Belle Source par Michael Psellos moine à l Olympe», Βυζαντινά 6 (1974), 15-22 (στο εξής: Gautier, Éloge funèbre). 13

Ο Ψελλός σύντομα αποφάσισε να εγκαταλείψει τη μονή και να επιστρέψει στην πρωτεύουσα. Δεν γνωρίζουμε με σιγουριά τους λόγους που τον ώθησαν σε αυτήν την απόφαση. Είχε βαρεθεί να βρίσκεται σε ένα περιβάλλον από αμόρφωτους στην πλειοψηφία τους μοναχούς; Έπαιξε ρόλο η διατάραξη των σχέσεών του με τον Ξιφιλίνο; Επιθυμούσε να επιστρέψει στο παλάτι για να προσπαθήσει να αναζητήσει εκ νέου μία θέση έμπιστου συμβούλου στο πλάι της Θεοδώρας που στο μεταξύ είχε αναλάβει τα ηνία του κράτους; Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι. Ίσως ο συνδυασμός όλων αυτών των παραγόντων, άλλων περισσότερο και άλλων λιγότερο, να ήταν εκείνος που τον οδήγησε ξανά πίσω στην Κων/πολη. Μετά την επιστροφή του και αφού διευθέτησε με τη μεσολάβηση της Θεοδώρας μία δικαστική υπόθεση που αφορούσε τη διάλυση του αρραβώνα της θετής του κόρης, της Ευφημίας (1056), 12 άρχισε να δραστηριοποιείται και πάλι ενεργά στα σχετικά με το αυτοκρατορικό περιβάλλον. Πιο συγκεκριμένα, τοποθετήθηκε απ τον Μιχαήλ ΣΤ επικεφαλής μαζί με τον Κων/νο Λειχούδη και τον Θεόδωρο Αλωπό μίας πρεσβείας που στάλθηκε στον Ισαάκιο Κομνηνό που βρισκόταν στη Νικομήδεια, και η οποία τελικά οδήγησε τον Ισαάκιο στην άνοδό του στον θρόνο, ενώ παράλληλα πρωτοστάτησε στην καθαίρεση του Κηρουλάριου. Επί Ισαάκιου Α έγινε πρόεδρος της συγκλήτου και αργότερα έλαβε τον τίτλο του πρωτοπρόεδρου και του υπέρτιμου (πιθανότατα επί Κων/νου Ι Δούκα). 13 Μετά τον θάνατο του Ισαάκιου (1059), ο Ψελλός συνέβαλε στην άνοδο της οικογένειας των Δουκών στην εξουσία. Μάλιστα, αξίζει να αναφερθεί ότι είχε αναπτύξει στενή φιλία με τον καίσαρα Ιωάννη Δούκα, τον αδελφό του αυτοκράτορα, 12 Ο Ψελλός μετά τον θάνατο της κόρης του της Στυλιανής (πιθανότατα το 1052, βλ. και παρακάτω) προχώρησε στην υιοθεσία της Ευφημίας, την οποία φρόντισε να αποκαταστήσει γρήγορα αρραβωνιάζοντάς την με τον Ελπίδιο Κεγχρή. Ωστόσο, ο Ψελλός αποφάσισε να διαλύσει τον αρραβώνα όταν είδε αλλαγή συμπεριφοράς απ την πλευρά του γαμπρού και έλλειψη στοργής και αγάπης προς την κόρη του. Τελικά η Ευφημία παντρεύτηκε τον Βασίλειο Μαλέση, κριτή του θέματος Αρμενιακών και αργότερα Ελλάδας και Πελοποννήσου, με τον οποίο απέκτησε έναν γιο, γεγονός που χαροποίησε ιδιαίτερα τον Ψελλό βλ. E. de Vries-van der Velden, «Psellos et son gendre», BF 23 (1996), 124-125. Δεν γνωρίζουμε με σιγουριά τους λόγους που οδήγησαν τον Ψελλό στην υιοθεσία, αλλά είναι πιθανόν η παρηγοριά για την απώλεια της Στυλιανής, η εξασφάλιση της διαιώνισης της οικογένειας και κατ επέκταση, η διαχείριση της κληρονομικής περιουσίας να αποτελούσαν τις βασικότερες αιτίες. Γενικότερα γι αυτό το ζήτημα βλ. R. J. Macrides, «Kinship by arrangement: the case of adoption», DOP 44 (1990), 110-118. Τέλος, σχετικά με το όνομα της Ευφημίας αξίζει να αναφερθεί ότι μολονότι το ανέδειξε ο D. R. Reinsch, «Der Name der Adoptivtochter des Michael Psellos», MEG 8 (2008), 271-274, (στο εξής: Reinsch, Der Name) παρατήρησα ότι το όνομά της το είχε καταστήσει γνωστό ο Volk ήδη από το 1990, βλ. Volk, Der medizinische Inhalt, 24. 13 Ο Ψελλός εντάσσεται στις σπάνιες περιπτώσεις μοναχών που τα κατάφεραν παρά τη μοναχική τους ιδιότητα να επανακτήσουν υψηλές κοσμικές θέσεις, οι οποίες ωστόσο θεωρούνταν ιδιαίτερα επισφαλείς και αμφισβητούνταν από τους περισσότερους βλ. H.-G. Beck, Η βυζαντινή χιλιετία, (μτφρ) Δ. Κούρτοβικ, Αθήνα 2009 [1 η έκδ.: 1978], 287. 14

όπως διαπιστώνει κανείς εύκολα μέσα απ τον εγκάρδιο και πολύ προσωπικό τόνο που χαρακτηρίζει τις επιστολές του Ψελλού. 14 Επίσης, πρέπει να επισημανθεί ότι ο αυτοκράτορας του εμπιστεύτηκε τη διαπαιδαγώγηση του γιου του, του μετέπειτα αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ Παραπινάκη, για τον οποίο συνέθεσε μία σειρά από διδακτικά εγχειρίδια νομικής, ιστορικής, ρητορικής και επιστημονικής φύσεως. 15 Αργότερα, στα χρόνια της βασιλείας του Ρωμανού Δ Διογένη έπεσε σε δυσμένεια, ωστόσο μετά την πτώση του, ο Ψελλός υποστήριξε την ανάληψη της εξουσίας από τον μαθητή του, τον Μιχαήλ Ζ (1071), ο οποίος του απένειμε το αξίωμα του παραδυναστεύοντος, αν και λίγο αργότερα επισκιάστηκε απ τη δράση του Νικηφορίτζη και άρχισε να περιέρχεται σε αφάνεια. Τα συγγραφικά του ίχνη χάνονται μετά το 1076. 16 Ωστόσο, μία υπαινικτική αναφορά στην Ιστορία του Μιχαήλ Ατταλειάτη οδηγεί στην τοποθέτηση του θανάτου του γύρω στον Απρίλιο Μάιο του 1078. 17 Πάντως, η ημερομηνία θανάτου του Ψελλού είναι ένα ιδιαίτερα αμφιλεγόμενο ζήτημα που απασχολεί τους ερευνητές ήδη απ τα τέλη του 19 ου αι. μέχρι σήμερα χωρίς ωστόσο να έχει επέλθει ομοφωνία μεταξύ τους. 18 Τέλος, δεν είναι καθόλου απίθανο να έγινε πράξη η επιθυμία του και να θάφτηκε εν τέλει στη μονή της Ωραίας Πηγής στον Όλυμπο της Βιθυνίας. 19 14 Για τον καίσαρα Ιωάννη Δούκα βλ. D. I. Polemis, The Doukai: a contribution to Byzantine prosopography, London 1968, 34-41 και για τις φιλικές σχέσεις του με τον Ψελλό βλ. Ljubarskij, Προσωπικότητα, 111-119. 15 Αξίζει σ αυτό το σημείο να αναφερθεί ότι το μοναδικό πορτρέτο που διαθέτουμε σήμερα για τον Ψελλό συνδέεται με τον μαθητή του και πρόκειται για μία μικρογραφία που εμπεριέχεται στον ιστορημένο αθωνίτικο κώδικα της μονής Παντοκράτορος 234, f. 254 r (τέλη 12 ου αι.), όπου απεικονίζεται ο ρασοφόρος Ψελλός με τον Μιχαήλ Ζ βλ. I. Spatharakis, The portrait in Byzantine illuminated manuscripts [Byzantina Neerlandica 6], Leiden 1976, 232 και για τη μικρογραφία βλ. επίσης στο παράρτημα εικόνα n o 174. 16 Reinsch, Chronographia, xv Kaldellis, Mothers, 10. 17 A. Karpozilos, «When did Michael Psellus die? The evidence of the Dioptra», BZ 96/2 (2003), 671-677, όπου καταρρίπτει τα επιχειρήματα όλων των προηγούμενων απόψεων που είχαν εκφραστεί μέχρι τότε. 18 Για μία ενδελεχή επισκόπηση των διαφόρων απόψεων που είχαν εκφραστεί μέχρι και το 2003 και το παραπάνω άρθρο του Karpozilos σχετικά με τη χρονολόγηση του θανάτου του Ψελλού βλ. Ljubarskij, Προσωπικότητα, 58-63, ο οποίος τάσσεται υπέρ μίας μεταγενέστερης χρονολόγησης υποστηρίζοντας ότι μπορεί να έζησε μέχρι και το 1097. Από τότε μέχρι σήμερα έχουν εμφανιστεί δύο νέα άρθρα σχετικά μ αυτό το ζήτημα: το πρώτο είναι του Κaldellis, ο οποίος προσπαθεί να αποδείξει ότι ο Μιχαήλ Ψελλός και ο Μιχαήλ εκ Νικομηδείας στον Ατταλειάτη δεν αποτελούν το ίδιο πρόσωπο βλ. A. Kaldellis, «The date of Psellos death, once again: Psellos was not the Michael of Nikomedeia mentioned by Attaleiates», BZ 104/2 (2011), 651-664. Ωστόσο, ισχυρά αντεπιχειρήματα προέβαλε ο Papaioannou, Rhetoric, 13-14, υπ. 36. Το δεύτερο άρθρο είναι του Jeffreys, ο οποίος υποστηρίζει το 1078 ως πιθανό έτος θανάτου του Ψελλού επί τη βάσει όμως δύο επιστολών του και όχι στηριζόμενος στον Ατταλειάτη βλ. M. Jeffreys, «Psellos in 1078», BZ 107 (2014), 77-96 κυρίως 94. Με τα παρόντα δεδομένα και μέχρι να προκύψει εάν προκύψει κάποιο καινούργιο στοιχείο φαίνεται πως ο Ψελλός απεβίωσε τον Απρίλιο/Μάιο του 1078. 19 E. Kurtz F. Drexl (εκδ.), Michaelis Pselli Scripta Minora, II, Milano 1941, επ. 177, 199, στ. 16-22 (στο εξής: Kurtz Drexl, Scripta Minora II): εὖ οἶδα, ὅτι θεάσομαι καὶ αὖθις τὴν ἐμοὶ ποθουμένην 15

2. Έργο Ο Ψελλός κατά τη διάρκεια της ζωής του καταπιάστηκε με κάθε γνωστικό πεδίο της εποχής του. Ωστόσο, το δίπτυχο ρητορική φιλοσοφία, το οποίο σε συνδυασμό με την ενασχόλησή του με τα πολιτικά πράγματα αποτελούσε «το πεδίο δράσης ενός ολοκληρωμένου ανθρώπου», 20 κατέχει αναμφίβολα μία ξεχωριστή θέση στην κοσμοθεωρία του. Η φιλοσοφία ήταν απαραίτητη ώστε ο νους να μπορεί να παράγει υψηλές έννοιες οι οποίες μέσω της ρητορικής θα εκφράζονταν σε ένα υψηλό λεκτικό ύφος. 21 Ως προς τη ρητορική είχε επηρεαστεί ιδιαίτερα όπως άλλωστε και άλλοι ρήτορες απ τον Ερμογένη απ την Ταρσό, 22 ενώ το αξεπέραστο ρητορικό του πρότυπο ήταν αδιαμφισβήτητα ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός που συνδύαζε τα κλασικά πρότυπα ρητορικής με τη χριστιανική κοσμοθεωρία, ενώ ταυτόχρονα ενσάρκωνε το χριστιανικό μοντέλο για τον συνδυασμό φιλοσοφίας και ρητορικής. 23 Παρ όλα αυτά, ως ρήτορας και εγκωμιαστής του Μονομάχου συνέθεσε αρκετούς λόγους στους ὡραίαν Πηγήν. περιπτύξομαι τὸ θεῖον τοῦ νεὼ ἔδαφος. κυκλώσομαι πολλάκις τὸ μοναστήριον. ἀγχοῦ που τοῦ ἐμοῦ βιώσομαι τύμβου καὶ δάκρυα κενώσω τῶν ὀφθαλμῶν. εἴπω καὶ τἆλλα; ἀλλ ἔχε ἐν ψυχῇ. ποιήσω ἐπὶ τῇ μονῇ, ὁπόσα καὶ βούλομαι. συνδειπνήσω σοι, κἂν βούλῃ κἂν μὴ βούλῃ. καὶ τότε τεθναίην ό.π., επ. 228, 272, στ. 6-7: μὴ γὰρ γένοιτό μοι ἀλλαχόθι ἢ ἐν τῇ ὡραίᾳ τεθνάναι Πηγῇ. Η μονή αυτή είχε κτιστεί από κάποιον Νικόλαο που υπήρξε μοναχός στη μονή Στουδίου γύρω στο 1035 1045 και στον οποίο ο Ψελλός είχε αφιερώσει έναν εκτενή επιτάφιο βλ. Gautier, Éloge funèbre, 14-15 R. Janin, Les églises et les monastères des grands centres byzantins (Bithynie, Hellespont, Latros, Galèsios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique), Paris 1975, 191 (στο εξής: Janin, Les églises) και R. Morris, Monks and laymen in Byzantium, 843 1118, Cambridge 1995, 35. Για την πιο πρόσφατη έκδοση του λόγου βλ. I. Polemis (εκδ.), Michael Psellus Orationes Funebres, I, Berlin/Boston 2014, 211-244 (στο εξής: Polemis, Orationes Funebres). Ο Kaldellis υποστηρίζει λανθασμένα ότι ο Ψελλός θάφτηκε στη μονή της Θεοτόκου της Ζωοδόχου Πηγής, η οποία βρισκόταν έξω από τα τείχη της Κων/πολης βλ. Kaldellis, Mothers, 10. 20 H.-G. Beck, «Η ρητορική των Βυζαντινών ως έκφρασις του βυζαντινού πνεύματος», ΕΕΦΣΠΘ 9 (1965), 106 (στο εξής: Beck, Ρητορική). 21 Για τον τρόπο με τον οποίο ο Ψελλός συνδύασε αυτές τις δύο επιστήμες βλ. Papaioannou, Rhetoric, 29-39. Αναφορικά με τη γλώσσα, πρέπει να αναφερθεί ότι οι περισσότεροι λογοι του χαρακτηρίζονται από έναν έντονο κλασικισμό, όπως προκύπτει μέσα από το λεξιλόγιο, τη μορφή και τη σύνταξη που χρησιμοποιεί και προσιδιάζει στα κλασικά πρότυπα. Ο Ψελλός διακρίνεται για μία υψηλού επιπέδου αττικίζουσα χρήση της γλώσσας βλ. πρόχειρα R. Browning, «The language of Byzantine literature», στο: The Past in Medieval and Modern Greek Culture, Sp. Vryonis Jr (εκδ.) [Byzantina kai Metabyzantina 1], Malibu 1978, 119-120 G. Horrocks, Greek. A history of the language and its speakers, Chichester 2010 2 [1 η έκδ.: 1997], 235 και Ε. Κριαράς, «Ο Μιχαήλ Ψελλός», Βυζαντινά 4 (1972), 98 [το άρθρο αποτελεί μτφρ του αντίστοιχου λήμματος της RE, Suppl. XI (1968), στ. 1124-1182] (στο εξής: Κριαράς, Μιχαήλ Ψελλός) 22 Γενικά για τον Ερμογένη και την επίδραση που άσκησε σε αρκετούς λόγιους βυζαντινούς συγγραφείς βλ. G. L. Kustas, Studies in Byzantine rhetoric [Ανάλεκτα Βλατάδων 17], Θεσσαλονίκη 1973, 5-26. Φυσικά ο Ψελλός αν και έδειχνε ιδιαίτερη προτίμηση στον Ερμογένη, γνώριζε ωστόσο και τους υπόλοιπους κυριότερους εκπροσώπους της δεύτερης σοφιστικής, όπως για παράδειγμα τον Αίλιο Αριστείδη, τους οποίους χρησιμοποιούσε κάνοντας αντίστοιχες αναφορές στα έργα τους άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο συχνά βλ. C. Jouanno, «Les Byzantins et la Seconde Sophistique: étude sur Michael Psellos», REG 122 (2009), 115-121. 23 Για παράδειγμα οι περισσότεροι επιτάφιοι λόγοι του μαρτυρούν την ισχυρή επίδραση του Γρηγόριου του Θεολόγου βλ. G. A. Kennedy, Greek rhetoric and Christian Emperors, Princeton 1983, 305. 16

οποίους φρόντιζε τις περισσότερες φορές να παρεκκλίνει απ τους παραδεδομένους ρητορικούς κανόνες και να καινοτομεί ξεφεύγοντας από τις συμβάσεις ενός καθορισμένου είδους. Ως προς τη φιλοσοφία που ήταν και το βασικό πεδίο ενασχόλησής του άλλωστε ο ίδιος διακήρυσσε ότι περισσότερο απ ο,τιδήποτε άλλο ήταν φιλόσοφος ο Ψελλός ήταν θιασώτης της Νεοπλατωνικής φιλοσοφίας (με ιδιαίτερη προτίμηση στον Πρόκλο), ωστόσο είχε επίσης μελετήσει σε βάθος το έργο του αγαπημένου του Πλάτωνα καθώς και του Αριστοτέλη. 24 Χάρη στην έμφυτη κλίση του για μόρφωση, ο Ψελλός ασχολήθηκε επίσης και με πολλές ακόμα επιστήμες αφήνοντας πίσω του ένα πλούσιο συγγραφικό έργο. Ως φιλόσοφος άλλωστε, όπως συνήθιζε να αυτοπροβάλλεται, έπρεπε να δίνει την εικόνα μίας πολύπλευρης προσωπικότητας που να καλύπτει ένα ευρύ φάσμα επιστημών. 25 Πιο συγκεκριμένα, ασχολήθηκε με την ιστορία δημιουργώντας ένα από τα αριστουργήματα της βυζαντινής λογοτεχνίας, τη Χρονογραφία, όπου εκθέτει τα γεγονότα από τον Βασίλειο Β μέχρι και τον Μιχαήλ Ζ. Ωστόσο, αυτό που προκαλεί εντύπωση είναι ότι ο βασικός πρωταγωνιστής της ιστορίας μοιάζει να είναι ο ίδιος ο Ψελλός και ο έντονα προσωπικός/αυτοβιογραφικός χαρακτήρας του έργου ώθησε αρκετούς να χαρακτηρίσουν τη Χρονογραφία ως απομνημονεύματα. 26 Ένα άλλο έργο που του αποδίδεται είναι η Ιστορία Σύντομος, ένα σύντομο χρονικό Ρωμαίων και Βυζαντινών αυτοκρατόρων από την ίδρυση της Ρώμης και τον Ρωμύλο μέχρι και τον Βασίλειο Β. Ο διδακτικός τόνος κυριαρχεί δίνοντας την αίσθηση ότι πρόκειται 24 Για τον Ψελλό και τον ρόλο που διαδραμάτισαν αυτοί οι τρεις φιλόσοφοι στη διαμόρφωση της φιλοσοφικής του κοσμοθεωρίας βλ. A. Kaldellis, Hellenism in Byzantium. The transformations of Greek identity and the reception of the classical tradition, Cambridge 2007, 193-202 (στο εξής: Kaldellis, Hellenism). 25 P. Gautier (εκδ.), Michaelis Pselli Theologica, I [BT], Leipzig 1989, 445, στ. 2-8: Δεῖ τὸν φιλόσοφον παντοδαπὸν εἶναι καὶ φιλοτιμεῖσθαι μὴ μόνον ἐπιστήμας καὶ τέχνας εἰδέναι, ἐξ ὧν σοφία καὶ φρόνησις τὸ συναγόμενον πέφυκεν, ἀλλὰ καὶ ἱστορίαν συλλέγειν καὶ γεωγραφίας ἔχεσθαι καὶ τῆς ἄλλης μουσικῆς μὴ ἀπείρως ἔχειν μουσικὴν δέ φημι οὐ τὴν ἐν καθαπτοῖς ὀργάνοις μελοποιίαν καὶ χρῆσιν ἁπλῶς, ἀλλὰ πᾶσαν τὴν ἐκ λόγων συναγομένην ἱστορίαν τε καὶ παιδείαν καὶ τὴν ἄλλην ἁπλῶς εὐμάθειάν τε καὶ πολυμάθειαν. 26 M. Angold, «The autobiographical impulse in Byzantium», DOP 52 (1998), 235 και M. Hinterberger, Autobiographische Traditionen in Byzanz [WBS 22], Wien 1999, 343 βλ. επίσης E. Pietsch, Die Chronographia des Michael Psellos. Kaisergeschichte, Autobiographie und Apologie [Serta Graeca 20], Wiesbaden 2005, 14-20 (στο εξής: Pietsch, Chronographia). Σύμφωνα με την ίδια ερευνήτρια, μολονότι ο Ψελλός με τον αυτοβιογραφισμό του υπερβαίνει αρκετές φορές τα παραδεδομένα όρια της ιστοριογραφίας, στην πραγματικότητα ο συνειδητός και σκόπιμος τρόπος με τον οποίο τον χρησιμοποιεί για την επίτευξη των λογοτεχνικών του προθέσεων, μπορεί να αξιολογηθεί θετικά ως ιστοριογραφική καινοτομία, αντί να απορριφθεί ως παρεκτροπή. 17

περισσότερο για ένα κάτοπτρο ηγεμόνος, χωρίς ωστόσο να τηρεί απόλυτα όλες τις συμβάσεις αυτού του είδους, αλλά να διαφοροποιείται σε επιμέρους σημεία. 27 Ο Ψελλός ασχολήθηκε επίσης με τη νομική την οποία φρόντιζε να εξασκεί ενίοτε και στους ρητορικούς του λόγους, 28 τη θεολογία, τη φιλολογία, τη γραμματική, την ποίηση, τη λαογραφία, 29 τη μουσική, τα μαθηματικά, τη γεωμετρία, τη φυσική, την αστρολογία, την ιατρική, τη μετεωρολογία, την αλχημεία, τη δαιμονολογία και ορισμένες ακόμη επιστήμες. Σχετικά με τις απόκρυφες επιστήμες πρέπει να επισημανθεί ωστόσο ότι ο Ψελλός δεν αλλοίωνε το δόγμα και τα θρησκευτικά του πιστεύω, αλλά εντρυφούσε σ αυτά τα νέα πεδία γνώσης προβάλλοντας ως βασική αιτία την αγάπη του για φιλομάθεια. Ως λόγιος δεν μπορούσε να θέσει όρια στην ενασχόλησή του με όσο το δυνατόν περισσότερες επιστήμες τον γοήτευαν, μολονότι είχε πλήρη επίγνωση των κινδύνων που ελλόχευαν. 30 Επίσης, ασχολήθηκε και με την 27 R. Tocci, «Questions of authorship and genre in chronicles of the Middle Byzantine period: the case of Michael Psellos Historia Syntomos», στο: The Author in Middle Byzantine Literature. Modes, Functions and Identities [BA 28], A. Pizzone (εκδ.), Boston/Berlin 2014, 66. Κατά τη γνώμη μου δεν χωράει πλέον αμφιβολία ότι η Ιστορία Σύντομος είναι έργο του Μιχαήλ Ψελλού. Τα επιχειρήματα του Snipes σχετικά με το προοίμιο της Σύνοψις Ιστοριών του Ιωάννη Σκυλίτζη και την απόδοση του έργου στον Ψελλό (βλ. K. Snipes, «A newly discovered history of the Roman Emperors by Michael Psellos», JÖB 32/3 (1982), 53-61), οι αξιολογικές κρίσεις για διάφορα θέματα που κάνει ο συγγραφέας, όπου μεταξύ άλλων κατατάσσει τον Πρόκλο ανάμεσα στους κορυφαίους φιλοσόφους μονάχα πίσω απ τον Πλάτωνα καθώς και το προσωπικό ύφος που διατηρεί (βλ. J. N. Ljubarskij, «Some notes on the newly discovered historical work by Psellos», στο: ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ. Studies in honor of Speros Vryonis Jr., I, J. S. Langdon S. W. Reinert J. Stanojevic-Allen Ch. P. Ioannides (εκδ.), N. York 1993, 213-228), το γεγονός ότι το έργο φαίνεται να απευθύνεται σε έναν νεαρό αυτοκράτορα ή πρίγκιπα (κάτοπτρο ηγεμόνος), πιθανότατα στον Μιχαήλ Ζ (βλ. Ljubarskij, ό.π., 214 και Snipes, ό.π., 56), η μελέτη των Duffy Papaioannou πάνω στη γλώσσα, στο λεξιλόγιο και στον τρόπο γραφής της Ιστορίας Συντόμου, που θυμίζει έντονα εκείνον του Ψελλού όπως εμφανίζεται στα υπόλοιπα έργα του (J. Duffy E. Papaioannou, «Michael Psellos and the authorship of the Historia Syntomos: final considerations», στο: Βυζάντιο. Κράτος και Κοινωνία. Μνήμη Νίκου Οικονομίδη, Α. Αβραμέα Α. Λαΐου Ε. Χρυσός (εκδ.), ΕΙΕ/ΙΒΕ, Αθήνα 2003, 219-229) σε συνδυασμό με τη χειρόγραφη παράδοση, όπου το μοναδικό σωζόμενο χειρόγραφο (Sinaiticus gr. 1117 14 ος αι.) αποδίδει το έργο στον Μιχαήλ Ψελλό, δεν αφήνουν περιθώρια αμφισβήτησης περί της πατρότητας του έργου και της απόδοσής του στον Ψελλό ακυρώνοντας αυτόματα τα περί του αντιθέτου επιχειρήματα του εκδότη της Ιστορίας Συντόμου που προτείνει ως πιθανό συγγραφέα τον Ιωάννη Ιταλό βλ. W. J. Aerts (εκδ.), Michaelis Pselli Historia Syntomos [CFHB 30], Berlin N. York 1990, ix-xv. 28 βλ. για παράδειγμα τον έντεχνο και πλούσιο απ τη χρήση ρητορικών μέσων πειθούς τρόπο που χρησιμοποίησε ο Ψελλός προκειμένου να συντάξει το κατηγορητήριο του πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριου το 1058 βλ. G. T. Dennis, «A rhetorician practices law: Michael Psellos», στο: Law and Society in Byzantium: Ninth Twelfth Centuries, A. E. Laiou D. Simon (εκδ.), Washington D. C. 1994, 187-197. Έχει παρατηρηθεί άλλωστε ότι τα ρητορικά στοιχεία υπεισέρχονται σε όλα τα είδη της βυζαντινής λογοτεχνίας βλ. V. Katsaros, «Η ρητορική ως «θεωρία λογοτεχνίας» των Βυζαντινών», στο: Pour une «nouvelle» Histoire de la Littérature Byzantine. Problèmes, méthodes, approches, propositions. Actes du colloque international philologique, Nicosie Chypre 25 28 mai 2000, [Dossiers Byzantins 1], P. Odorico P. A. Agapitos (εκδ.), Paris 2002, 98. 29 Για τα λαογραφικά του ενδιαφέροντα βλ. κυρίως Γ. Α. Μέγας, «Ο Μιχαήλ Ψελλός ως λαογράφος», ΕΕΒΣ 23 (1953), 99-109 και Κριαράς, Μιχαήλ Ψελλός, 72-74. 30 βλ. επίσης J. Duffy, «Reactions of two Byzantine intellectuals to the theory and practice of magic: Michael Psellos and Michael Italikos», στο: Byzantine Magic, H. Maguire (εκδ.), Washington D. C. 1995, 94 P. Magdalino, «Occult science and imperial power in Βyzantine history and historiography 18

αγιολογία συνθέτοντας μεταξύ άλλων και τον βίο του Αγίου Αυξεντίου [BHG 199 203c], όπου πολλές απ τις πτυχές της ζωής του αγίου αντικατοπτρίζουν ορισμένες πλευρές της ίδιας της ζωής του Ψελλού. Φαίνεται λοιπόν ότι ο Ψελλός δεν δίστασε να υποδυθεί τον ρόλο ενός αγίου δημιουργώντας κατά κάποιον τρόπο μία αγιολογική αυτοβιογραφία. 31 Τέλος, μας έχει σωθεί και ένας μεγάλος αριθμός επιστολών (περίπου 515 αυθεντικές καθώς και ορισμένες εσφαλμένα αποδιδόμενες σ αυτόν) 32 που προσφέρουν άφθονες πληροφορίες πολιτιστικού ενδιαφέροντος, πληροφορίες σχετικά με τη βυζαντινή κρατική διοίκηση και γραφειοκρατία, καθώς επίσης και σημαντικές βιογραφικές λεπτομέρειες. Παράλληλα, είναι ενδεικτικές του ευρύτατου κοινωνικού πλέγματος και δικτύου σχέσεων που είχε αναπτύξει ο Ψελλός με άλλα άτομα της εποχής του. Όλος αυτός ο πολυδιάστατος χαρακτήρας του συγγραφικού του έργου προκάλεσε και τον θαυμασμό των μεταγενέστερων του για την έμφυτη πολυμάθεια, την οξύτητα πνεύματος και το ευρύ πλέγμα γνώσεων που διέθετε. 33 Κλείνοντας λοιπόν, θα υποστηρίζαμε ότι ο Ψελλός με την ανυπολόγιστη συμβολή του στον πολιτιστικό χώρο ως ένας άνθρωπος με απεριόριστη περιέργεια που προσπάθησε να (9 th 12 th centuries)», στο: The Occult Sciences in Byzantium, P. Magdalino M. Mavroudi (εκδ.), Geneva 2006, 139 και A. P. Kazhdan A. Wharton Epstein, Αλλαγές στον βυζαντινό πολιτισμό κατά τον 11 ο και τον 12 ο αιώνα, (μτφρ) Α. Παππάς, Αθήνα 2009 [1 η έκδ.: 1985], 245 (στο εξής: Kazhdan Epstein, Αλλαγές). 31 A. P. Kazhdan, «Hagiographical notes. An attempt at hagio-autobiography: the pseudo-life of Saint Psellus?», Byz 53 (1983), 546-556 και M. Hinterberger, «Autobiography and hagiography in Byzantium», SO 75 (2000), 147. Επίσης, για τον βίο του Αγίου Αυξεντίου απ τη σκοπιά της σύζευξης αγιολογίας και ρητορικής βλ. E. A. Fisher, «Michael Psellos on the rhetoric of hagiography and the Life of St Auxentius», BMGS 17 (1993), 43-55, ενώ απ τη σκοπιά του χώρου και των γεωγραφικών περιγραφών που χρησιμοποιεί ο Ψελλός στο πλαίσιο της ρητορικής πρακτικής βλ. της ιδίας, «Michael Psellos in a hagiographical landscape: the Life of St Auxentios and the encomion of Symeon the Metaphrast», στο: Reading Michael Psellos, Ch. Barber D. Jenkins (εκδ.) [The Medieval Mediterranean 61], Leiden Boston 2006, 57-71. 32 S. Papaioannou, «Fragile literature: Byzantine letter-collections and the case of Michael Psellos», στο: La face cachée de la littérature byzantine: le texte en tant que message immédiat. Actes du colloque international, Paris 5 7 juin 2008 [Dossiers Byzantins 11], P. Odorico (εκδ.), Paris 2012, 301. Ο ίδιος ερευνητής έχει αναλάβει και τη νέα κριτική έκδοσή τους βλ. J. Duffy, «Dealing with the Psellos corpus: from Allatius to Westerink and the Bibliotheca Teubneriana», στο: Reading Michael Psellos, Ch. Barber D. Jenkins (εκδ.) [The Medieval Mediterranean 61], Leiden Boston 2006, 12. Για την πρώτη και μοναδική μέχρι στιγμής λεπτομερή και συγκεντρωτική παρουσίαση των επιστολών του Ψελλού βλ. την πρόσφατη μελέτη των M. Jeffreys M. D. Lauxtermann (εκδ.), The letters of Psellos. Cultural networks and historical realities, Oxford 2017. 33 Επίσης, για τον τρόπο με τον οποίο ο Ψελλός επέδρασε σε μεταγενέστερους συγγραφείς του 12 ου αι. και κυρίως σε ορισμένους κύκλους λογίων με φιλολογικά, ρητορικά και φιλοσοφικά ενδιαφέροντα βλ. Papaioannou, Rhetoric, 245-249. Για παράδειγμα, η Άννα Κομνηνή γνώριζε πολύ καλά και εκτιμούσε ιδιαίτερα το έργο του Ψελλού. Ο Trapp διαπίστωσε μάλιστα και αρκετά λεξιλογικά δάνεια ανάμεσα στα δύο κορυφαία έργα τους, την Αλεξιάδα και τη Χρονογραφία, υποστηρίζοντας ότι ο Ψελλός λειτούργησε για την Κομνηνή ως ένα είδος προτύπου ή καλύτερα οδηγού ως προς τη χρήση σπάνιων λέξεων σε αττικίζουσα γλώσσα βλ. E. Trapp, «The role of vocabulary in Byzantine rhetoric as a stylistic device», στο: Rhetoric in Byzantium. Papers from the Thirty fifth Spring Symposium of Byzantine Studies (March 2001), E. Jeffreys (εκδ.), Aldershot 2003, 139. 19

αγκαλιάσει κάθε πεδίο γνώσης, όσο και με την καταστροφική πολιτική του δράση στα μέσα του 11 ου αι. αποτελεί αναμφίβολα την πιο χαρακτηριστική μορφή αυτής της περιόδου. Γενικά, ο Ψελλός υπήρξε ένας συγγραφέας από πολλές απόψεις πολύ μπροστά απ την εποχή του ως προς το έργο και την προσωπικότητά του: ήταν εκφραστής μίας βυζαντινής ανθρωποκεντρικής και αναγεννησιακής σκέψης που συνέβαλε με τη σειρά του στο να διατηρηθεί ζωντανή στο Βυζάντιο του 11 ου αι. η παράδοση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, φιλοσοφίας και σκέψης. 20

B. Λόγος εἰς τὸν βασιλέα κῦρ Κωνσταντῖνον τὸν Μονομάχον 1. Εισαγωγή i) Χειρόγραφα Parisinus graecus 1182, 34 ff. 109 r 111 v (τέλη 12 ου αι.) Barberinianus graecus 240, ff. 125 v 128 v (13 ος αι.) Laurentianus graecus 72, 26, ff. 79 r 82 r (13 ος αι.) Laurentianus graecus 57, 40, ff. 221 r 227 r (15 ος αι.) Athonensis Vatopedinus 259, σσ. 279 290 (18 ος αι.) Athonensis Xenophontos 84 (18 ος αι.) Athonensis Xeropotamou 258, ff. 190 r 198 r (18 ος αι.) ii) Εκδόσεις Κ. Ν. Σάθας (εκδ.), Μεσαιωνικὴ Βιβλιοθήκη (Bibliotheca Graeca Medii Aevi), Ε, Βενετία 1876, 106-117. G. T. Dennis (εκδ.), Michaelis Pselli Orationes Panegyricae, [BT], Stuttgart Leipzig 1994, 1-18 (Or. pan. 1). iii) Μεταφράσεις Ο F. Combefis τον 17 ο αι. πραγματοποίησε μία λατινική μετάφραση με σημειώσεις που βρίσκονται στο Παρίσι, Archives Nationales M 829, no. 1, dossier 5, σσ. 1-8. 34 O Parisinus gr. 1182 είναι το πιο σημαντικό χειρόγραφο όσον αφορά το συγγραφικό έργο του Μιχαήλ Ψελλού, καθώς περιέχει αποκλειστικά και μόνο έργα του βλ. κυρίως P. Gautier, «Deux manuscrits pselliens: le Parisinus graecus 1182 et le Laurentianus graecus 57-40», REB 44 (1986), 45-89 για μία εξαντλητική περιγραφή των κωδικολογικών χαρακτηριστικών, του περιεχομένου και της ιστορίας του παρισινού χειρογράφου καθώς και M. D. Spadaro, «Αlcune osservazioni sul Paris. Gr. 1182», Scriptorium 34/2 (1980), 253-261. Έχει υποστηριχθεί ότι αυτό το χειρόγραφο σχετίζεται είτε με τον Ευστάθιο Θεσσαλονίκης είτε με κάποιο μέλος που ανήκε στον φιλολογικό του κύκλο βλ. Papaioannou, Rhetoric, 259. 21

iv) Περιεχόμενο Η Or. pan. 1 είναι ένας απ τους συνολικά 20 πανηγυρικούς λόγους που συνέγραψε ο Ψελλός 35 και είναι αφιερωμένος στον Κωνσταντίνο Θ Μονομάχο (1042 1055). Όπως είναι φυσικό, ο λόγιος ρήτορας εγκωμιάζει τις αρετές του Μονομάχου (γενναιοδωρία, φιλανθρωπία, δικαιοσύνη, σύνεση, ευλάβεια, ταπεινότητα) χρησιμοποιώντας το κλασικό μοτίβο της παρουσίασης του αυτοκράτορα ως ήλιου που κυριαρχεί έντονα μέσα στον λόγο, ενώ παράλληλα τον εκθειάζει για το ενδιαφέρον που έδειξε για την ανάπτυξη του στόλου, για τη μέριμνά του ως προς την υλοποίηση ορισμένων έργων υποδομής και άρδευσης, καθώς και για την υποστηρικτική του στάση απέναντι στους μοναχούς. Επίσης, ο Μονομάχος παρουσιάζεται ως ο απόλυτος κυρίαρχος ολόκληρης της οικουμένης με τους υπόλοιπους λαούς να βρίσκονται υπό την εξουσία του και να του προσφέρουν ως ένδειξη υποταγής σπάνια δώρα, όπως για παράδειγμα εξωτικά ζώα. Τέλος, ένα μέρος του εγκωμίου αφιερώνεται και στην ενθύμηση του θανάτου της αυτοκράτειρας Ζωής με στόχο να τονιστεί το πένθος και η θλίψη που κατέβαλε τον Κων/νο Θ. Ο λόγος κλείνει με την προτροπή του Ψελλού προς τον αυτοκράτορα να αγαπήσει τη φιλοσοφία και έχοντάς την ως κορωνίδα να συνεχίσει να ασκεί την εξουσία του. 35 P. Moore, Iter Psellianum. A detailed listing of manuscript sources for all works attributed to Michael Psellos, including a comprehensive bibliography [Subsidia Medievalia 26], Toronto 2005, 371-380 [αρ. 947-966] (στο εξής: Moore, Iter Psellianum). 22

2. Νεοελληνική απόδοση Λόγος στον βασιλιά και κυρίαρχο Κωνσταντίνο Μονομάχο 36 Βασιλιά ήλιε! Και ποιος θα μπορούσε να με κατηγορήσει επειδή σου αποδίδω αυτήν την ταιριαστή ονομασία; Γιατί, δεν είσαι [2] εσύ ο ίδιος που καταφωτίζεις ολόκληρη τη γη με την κυκλική μορφή των αρετών σου και με τη γρήγορη περιστροφική κίνηση του νου σου, με το μεγαλείο της φύσης και με την ακτινοβολία της ομορφιάς σου; Ρίξε σήμερα τις συμμετρικές σου ακτίνες, σταμάτησε κατά το μεσημέρι, και φανερώσου κατά τη στιγμή που θα βρίσκεσαι πιο κοντά στη γη, αλλά μη γίνεις απρόσιτος απ τις λάμψεις του πρωινού φωτός, για να μην προκαλέσεις κατάπληξη εξαιτίας της υπερβολικής σου λαμπρότητας. Εσύ θα εμπνεύσεις μία δύναμη πιο θεϊκή και θα μας παρακινήσεις να ατενίζουμε κατά πρόσωπο με μεγαλύτερο θάρρος το απερίγραπτο φως σου. Γιατί εάν για τους λόγους που σου αφιερώνω, εσύ δεν με γεμίζεις εντελώς με μία θεόπνευστη ορμή και δεν με καθιστάς σαν να κατέχομαι απ τον Θεό διεγείροντας τους άδηλους πόνους της ψυχής, πώς θα μπορούσα να είμαι εμπνευσμένος απ τις αρετές σου, πώς με τις μικρές μου πράξεις θα μπορούσα να υπολογίσω τις δικές σου τις μεγάλες και πώς με έναν μικρό λόγο θα μπορούσα να εκτιμήσω το απέραντο μεγαλείο σου; Εσύ λοιπόν απ την μία πλευρά, καθώς βρίσκεσαι στο υψηλότερο σημείο των αρετών σου και καθώς ακτινοβολείς υπέρλαμπρα, κατέστησες τον εαυτό σου απλησίαστο και ως προς την ομορφιά και ως προς το μεγαλείο. Απ την άλλη, η φιλοσοφία, το δίκαιο και η ρητορική τέχνη, η μεν (φιλοσοφία) απ τον ουρανό ενώ οι άλλες από πολύ χαμηλές σφαίρες, σαν να συμφώνησαν μεταξύ τους, συγκλίνουν τώρα στο ίδιο σημείο για εσένα, όχι για να κρίνουν ή για να ελέγξουν τις πράξεις σου γιατί ποιος είναι πιο ευθύς απ τον κανόνα; αλλά για να τις δουν, να τις θαυμάσουν και να προσφέρουν ως δώρο τους λόγους σε εκείνον που τους εξυψώνει. Και στέκονται όπως βλέπεις έχοντας αγωνιστεί πολύ και βαριανασαίνοντας και μούσκεμα απ τον ιδρώτα και πριν τον αγώνα εγκαταλείπουν και υποδεικνύουν (δηλώνουν) την ήττα τους. Παρ όλα αυτά, [3] δεν άλλαξαν τον χαρακτήρα τους, αλλά η μεν φιλοσοφία εστιάζει στην εσωτερική ομορφιά και εκθέτει το νόημα του λόγου απ την άλλη, το δίκαιο στην υψηλή θέση που βρίσκεται κρατά ψηλά το 36 Η μετάφραση βασίζεται στην έκδοση του Dennis (βλ. παραπάνω). Οι αριθμοί στις αγκύλες σηματοδοτούν την αλλαγή σελίδας. 23

κεφάλι και καυχιέται που κουβαλά τις πλάκες του Δία. Η δε ρητορική είναι εύγλωττη, ευχάριστη και στολισμένη με κομψότητα επιδεικνύοντας τη μεγάλη της ικανότητα στο να γοητεύει και να κολακεύει με τα λόγια. Έτσι λοιπόν, εκείνη θα συνθέσει εύθυμους και όμορφους λόγους και αφού ανιχνεύσει το γενεαλογικό σου δέντρο και απ τις δύο μεριές, θα σε θαυμάσει και απ τα δύο μέρη. Θα συνεισφέρει στο εγκώμιο ξεκινώντας απ την πατρίδα. Θα σε επαινέσει ως προς την πρόοδο στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς σου και θα μείνει κατάπληκτη απ τα θαύματά σου σ αυτήν. Θα μιλήσει λίγο για την ομορφιά σου και τη λαμπρότητά της. Θα προσκολληθεί σ εσένα, στις πηγές του νου σου και στα ρεύματα της γλώσσας σου. Θα ασχοληθεί με ευχαρίστηση με τον χαρακτήρα και την αρμονικότητα του σώματός σου. Θα παρουσιάσει ως θέλημα Θεού τον πλούτο και το εύρος της ευτυχίας και την αφθονία της δύναμής σου. Και έπειτα τί; Θα σου προφητεύσει τα απόκρυφα, καλούς οιωνούς, άφατους χρησμούς, ξεκάθαρες προβλέψεις, απόκρυφες γνώσεις σχετικά με τη δύναμη της εξουσίας και σ αυτά θα προσθέσει το πιο σημαντικό απ όλα, αυτήν τη θεϊκή ανατολή της διακυβέρνησής σου. Αυτά λοιπόν ίσως και πολλά περισσότερα θα πει η ρητορική χωρίς τουλάχιστον να πει ψέματα για τη δύναμή της. Ωστόσο, η φιλοσοφία δεν ενσωματώνει αυτά τα στοιχεία στα έντεχνα προοίμιά της, επειδή δεν συνεισφέρουν στη δημιουργία μίας ζωντανής εικόνας της αρετής αντιθέτως χρησιμοποιεί άλλα, ώστε μιλώντας πολλές φορές να μη δίνει την αίσθηση ότι επαναλαμβάνει τα ίδια λόγια ούτε και να ανέχεται [4] να σε βλέπει τώρα σε κάποια άλλη θέση πέρα από εκείνη της βασιλείας. Γιατί, εσύ, θεϊκότατε αυτοκράτορα, απ τη στιγμή που ανέβηκες στο άρμα της εξουσίας σαν άστρο, 37 αμέσως όλα τα αστέρια που φαίνονταν κρύφτηκαν. Και πριν απ το να μας επιδείξεις τη δύναμή σου στην οδήγηση του άρματος (της αυτοκρατορίας), όπως ακριβώς ένας Ολυμπιονίκης στεφανώθηκες χάρη στις νίκες σου εναντίον όλων και σε όλα τα αγωνίσματα. Πράγματι, όπως ακριβώς ο ήλιος οδηγεί το άρμα του απ την ανατολή, εύλογα θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι τα υπόλοιπα αστέρια κατεβαίνουν απ το άρμα. Έτσι λοιπόν, απ τη στιγμή που εσύ ανέλαβες τα ηνία της εξουσίας, κανένας απ την αντίπαλη παράταξη δεν τόλμησε ούτε να τρέξει στην ίδια γραμμή μαζί σου ούτε εναντίον σου. Αλλά πέτυχες στο πένταθλο και το παγκράτιο τελείωσε, καθώς κανείς δεν δέχθηκε να κατέβει μαζί σου στην παλαίστρα. 37 Ιδιαίτερα συνηθισμένη εικόνα στη Χρονογραφία του Ψελλού βλ. A. R. Littlewood, «Imagery in the Chronographia of Michael Psellos», στο: Reading Michael Psellos, Ch. Barber D. Jenkins (εκδ.) [The Medieval Mediterranean 61], Leiden Boston 2006, 38-41 (στο εξής: Littlewood, Imagery). 24

Αυτή ήταν η απαρχή της δύναμής σου, η άνοδός σου στον θρόνο, ο πρόλογος στην τέχνη του βασιλεύειν. Έπειτα, προσφέροντας θυσία για τη νίκη, ξεπέρασες κατά πολύ τον Εμπεδοκλή χάρη στην πλούσια θυσία σου. Γιατί εκείνος, καθώς ήταν θιασώτης της Πυθαγόρειας κοσμοθεωρίας και απείχε απ τη ζωική διατροφή, δημιουργώντας ένα βόδι από αρωματικά φυτά και έπειτα τοποθετώντας το στη φωτιά γέμισε την Αττική γη με ινδικές μυρωδιές. Και τώρα ο φιλόσοφος στα ελληνικά τραγούδια έχει τη φήμη ενός πρωτότυπου θυσιαστή. Εσύ όμως συγκέντρωσες ολόκληρη την οικουμένη στον πανηγυρικό εορτασμό σου, προσέφερες στον Θεό ως πρώτη προσφορά της εξουσίας σου την ψυχή σου, [5] υποκαθιστώντας τον μόσχο τον σιτευτό, που θυσιάστηκε για εσένα, μία αναίμακτη σφαγή. Και πράγματι, αφού γιόρτασες μαζί με εκείνους που εισήλθαν στη γιορτή, όπως είναι φυσικό, ανοίγεις για όλους τις πηγές της ευδαιμονίας και κάνεις να εμφανιστούν όλες οι φλέβες χρυσού που ήταν χωμένες μέσα στη γη και παραμερίζεις τα φράγματα απ όλους τους ποταμούς κάνοντας να τρέξουν ήρεμα νερά απ τις πηγές της βασιλείας σου. Και ακολούθως όπως ο (προφήτης) Ηλίας διέταξε τα σύννεφα να αρχίσουν και πάλι να γονιμοποιούν τη γη, (έτσι και εσύ) άνοιξες τον ουρανό που ήταν κλειστός μέχρι τότε και απ τη στιγμή που δημιούργησες μία καινούργια θάλασσα καθάριων χαρίτων δεν υπάρχει κανένας που να μην τον εξάγνισες απ αυτά τα νερά. Έτσι λοιπόν, μετά το πέρας αυτής της εορτής στην οποία παρευρέθηκε όλος ο λαός, εν συνεχεία προσέφερες ως θυσία κρατήρες πολύ πιο μεγαλοπρεπείς (πολυτελείς) που περιείχαν πολύ νέκταρ, απ το οποίο και εγώ ο ίδιος ήπια με κορεσμό και συγκαταλέγομαι στους μακάριους. Θα δείξω με ποιον τρόπο. Υπήρχε παλιά η άποψη ότι η πηγή της ευτυχίας και της δυστυχίας προερχόταν απ την κληρονομιά και ότι τα παιδιά λάμβαναν απ τους γονείς τους τις διάφορες περιστάσεις της τύχης και τις μεταβίβαζαν στα εγγόνια. Αλλά εσύ ήσουν ο πρώτος που εξάλειψες αυτήν την κάκιστη κατανομή και αφού στάθμισες τη ζυγαριά της ευτυχίας περισσότερο σε σχέση με τη διαγωγή παρά με την καταγωγή, άλλαξες τους κλήρους που μας προσδιορίζουν. Και θα μπορούσε κανείς να δει πολλούς από εκείνους που κάποτε δεν είχαν φτερά, [6] να έχουν μόλις αποκτήσει και να πετούν πολύ κοντά στο φως σου. Γιατί δεν υπάρχει κανένας από εκείνους που διακρίνονται σε κάθε επιστήμη ή τέχνη ή οποιαδήποτε άλλη δεξιότητα που να μην έχεις τιμήσει. 25