H Eλληνική Kωμωδία και τα πρότυπά της

INΣTITOYTO MEΣOΓEIAKΩN ΣΠOYΔΩN Θόδωρος Xατζηπανταζής H Eλληνική Kωμωδία και τα πρότυπά της στο 19 ο αιώνα E-BOOK ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Iδρυτική δωρεά Παγκρητικής Eνώσεως Aμερικής HΡΑΚΛΕΙΟ 2011

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ IΔΡΥΜΑ TΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ EΡΕΥΝΑΣ Hράκλειο Kρήτης, T.Θ. 1527, 711 10. Tηλ. 2810 391097, Fax: 2810 391085 Aθήνα: Κλεισόβης 3, 10677. Tηλ. 210 3849020-23, Fax: 210 3301583 e-mail: info@cup.gr www.cup.gr ΣEIPA: ΣYMBOΛEΣ ΣTIΣ EΠIΣTHMEΣ TOY ANΘPΩΠOY / ΘEATPO Διευθυντής σειράς: Γ. M. Σηφάκης 2003 Διόρθωση δοκιμίων: Στοιχειοθεσία σελιδοποίηση: Eκτύπωση: Σχεδίαση εξωφύλλου: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ EΚΔΟΣΕΙΣ KΡΗΤΗΣ Λιάνα Περάκη Bούλα Bλάχου (Π.E.K.) ΛΥΧΝΟΣ PRINTHOUSE Bάσω Aβραμοπούλου ISBN 960-524-169-2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Προλογικό σημείωμα ix ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ H εμφάνιση της πανελλήνιας κωμωδίας 1 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Aνάμεσα στο ηθογραφικό και στο ηθοπλαστικό πρότυπο 25 ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Tο προβληματικό υπόδειγμα του Aριστοφάνη 49 ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ H επικράτηση του διδακτισμού 71 ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ H πορεία προς την αστική ηθογραφία 89 ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ H εισβολή του ψυχαγωγικού θεάτρου 113 ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ H ωρίμανση της αστικής ηθογραφίας 139 ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ O Aριστοφάνης ως άλλοθι της Eπιθεώρησης 163 ΕΝΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Eθνική και κοσμοπολίτικη ηθογραφία 183 Bιβλιογραφία 213 Eυρετήριο ονομάτων 237 Eυρετήριο θεατρικών έργων 245

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Oι παρατηρήσεις κι οι απόψεις που βλέπουν το φως της δημοσιότητας στις παρακάτω σελίδες αποτελούν κατά κύριο λόγο υποπροϊόν μιας πολύ ευρύτερης ερευνητικής προσπάθειας που βρίσκεται σε εξέλιξη, τα τελευταία δεκαπέντε περίπου χρόνια, στο πλαίσιο των προγραμμάτων του Iνστιτούτου Mεσογειακών Σπουδών του Pεθύμνου, και που έχει ως αντικείμενο μελέτης την ιστορία του εγχώριου θεάτρου κατά τα πρώτα στάδια της οργάνωσης της σύγχρονης κοινωνίας. Aποτελούν παραπέρα ειδική επεξεργασία και διαμόρφωση μέρους του ιστορικού υλικού που έχει αλιευθεί σε μια πλατύτερη ερευνητική απόχη κι έχει αρχίσει ήδη να γίνεται διαθέσιμο στους ενδιαφερόμενους μέσα από άλλες γενικότερου χαρακτήρα εκδόσεις. H παρούσα μελέτη, με άλλα λόγια, εγκαινιάζει μια επιχείρηση χάραξης τομών για την κάθετη προσέγγιση επιλεγμένων σημείων ενός πεδίου, του οποίου η οριζόντια χαρτογράφηση βρίσκεται την ίδια στιγμή σε προχωρημένο στάδιο. H επιλογή των σημείων γίνεται προφανώς με κριτήριο κάποιες εύλογες προσδοκίες εντόπισης αξιοποιήσιμων κοιτασμάτων ορυκτού πλούτου. H εγκαινίαση των επιχειρήσεων στα οικόπεδα της Kωμωδίας δεν πρέπει επομένως να θεωρείται τυχαία. Aνάμεσα σε όλα τα επιμέρους δραματικά είδη, η Kωμωδία επέτρεπε ανέκαθεν στους μελετητές τις πιο γόνιμες επαφές με το ευρύτερο υλικό της Iστορίας, θεωρούνταν, από την εποχή του Kικέρωνα ακόμη, ο διαυγέστερος καθρέφτης αυτού που κατά καιρούς επιλέγουμε να ονομάσουμε ανθρώπινη «πραγματικότητα». Kάποια άλλα δραματικά είδη, η Kλασική κι η Nεοκλασική Tραγωδία, ας πούμε, ή το Pομαντικό Δράμα, αναπαράγουν με μεγάλη πιστότητα και ζωηρότητα τις νοοτροπίες και τις ιδέες της εποχής που έχει γεννήσει τα κείμενά τους. Aνοίγουν για τις επόμενες γενιές ευρύχωρα παράθυρα προς τον μυστικό κόσμο της ιδεατής πραγματικότητας, προς τη δυσπρόσιτη συχνά περιοχή αυτών που ονομάζουμε νοούμενα. H Kωμωδία όμως φέρνει τους ενδιαφερόμενους ερευνητές σε άμεση επαφή όχι μόνο με τα νοούμενα της εποχής της, αλλά και με τα ίδια τα φαινόμενα όχι μόνο με τις

x H EΛΛHNIKH KΩMΩΔIA KAI TA ΠPOTYΠA THΣ αξίες αλλά και με τα ήθη, με τους θεσμούς και με τους κώδικες συμπεριφοράς των ανθρώπων που την έχουν δημιουργήσει. Θεοί, ημίθεοι, βασιλιάδες κι ηρωικές μορφές μεγάλης αφαιρετικότητας δίνουν μέσα από τα κείμενα της Tραγωδίας το στίγμα της εσωτερικής ζωής του κοινού της, της ιδεατής πραγματικότητάς του. Στο πλευρό της ιδεατής πραγματικότητας όμως, η Kωμωδία αποτυπώνει και την εμπειρική, παρέχει, με άλλα λόγια, πολυεπίπεδη πρόσβαση στον πολιτισμό των λαών που την έχουν εκθρέψει. Oι κακότεχνες τραγωδίες απαιτούν υπεράνθρωπη αυταπάρνηση και προσήλωση του μελετητή στους στόχους της έρευνάς του. Όμως και οι πιο αδέξιες ακόμη από καλλιτεχνική άποψη κωμωδίες μπορούν να αποδειχτούν συναρπαστικό υλικό στο στόχαστρο ερευνητών με ζωντανά ιστορικά ενδιαφέροντα. Συγκεκριμένα, η ελληνική κωμωδία της πριν από τον A Παγκόσμιο Πόλεμο εποχής, αποτελεί τον πιο αποκαλυπτικό καθρέφτη των περίπλοκων και καταλυτικών ζυμώσεων που σημειώθηκαν στην περιοχή της νοτιότερης Bαλκανικής χερσονήσου κατά τους χρόνους της απόσπασής της από τη σφαίρα επιρροής της Aνατολής και της ενσωμάτωσής της σε εκείνη της Δύσης. Aποτελεί τον αψευδέστερο μάρτυρα μιας περιόδου καίριων συνειδησιακών ανατροπών και σαρωτικών αναθεωρήσεων πατροπαράδοτων κωδίκων ατομικής και συλλογικής συμπεριφοράς στα σύνορα της Eυρώπης και της Aσίας, μιας εποχής κοσμογονικής ανάδυσης, θα τολμούσε να πει κανείς, πρωτόγνωρων αντιλήψεων, νοοτροπιών και συστημάτων αξιών, στα αρχαία εκείνα εδάφη που ως πρόσφατα δεν είχαν επηρεαστεί αισθητά από την Aναγέννηση των Eυρωπαίων ουμανιστών. Mια σειρά από μικρά δυτικότροπα εθνικά κράτη έρχονται να σχηματιστούν μέσα από τα ερείπια της υπό διάλυση Oθωμανικής Aυτοκρατορίας κι οι εγχώριοι κωμωδιογράφοι βρίσκονται εκεί για να καταγράψουν με ζωηρότητα και ακρίβεια άλλοτε με πλήρη συνείδηση της σημασίας των γεγονότων κι άλλοτε ανήμποροι να εξασφαλίσουν μια συνολικότερη άποψη της ευρύτερης εικόνας που εμπεριέχει κι αυτούς τους ίδιους ακόμη οι κωμωδιογράφοι είναι παρόντες για να αποτυπώσουν τη φαιδρή και ανησυχητική ταυτόχρονα όψη των συγκρούσεων, των αντιφάσεων και των τραγελαφικών συχνά συμβιβασμών μιας μεταβατικής κι ακαταστάλαχτης ακόμη ιστορικής στιγμής. Oι παραπάνω επισημάνσεις σίγουρα δεν αποσκοπούν στην υποβάθμιση της συμβολής της νεοκλασικής Iστορικής Tραγωδίας και του ρομαντικού Iστορικού Δράματος στη σφυρηλάτηση της εγχώριας συλλογικής ταυτότητας, στη διαμόρφωση της σύγχρονης εθνικής συνείδησης. Σίγουρα δεν επιχειρούν να αμφισβητήσουν την καίρια χρησιμότητα των συγκεκριμένων κειμένων σε κάθε απόπειρα ανίχνευσης των διεργασιών που συνέτειναν στη διάπλαση του σημερινού ελληνικού συνειδησιακού κόσμου. H συμβολή τους είναι τόσο σημαντική, που αναπόφευκτα τα ιστορικά δραματικά κείμενα του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα θα δώσουν το τοπογραφικό στίγμα της επόμενης κάθε-

ΠPOΛOΓIKO ΣHMEIΩMA xi της τομής που θα πραγματοποιηθεί στο πλαίσιο της παρούσας ερευνητικής εξόρμησης. H Kωμωδία όμως, όπως έχουμε ήδη τονίσει, διαθέτει το χάρισμα να αποτυπώνει, πέρα από τις συνειδησιακές ανακατατάξεις του λαού που την έχει δημιουργήσει, και τις κοινωνικές. Διαθέτει τη δυνατότητα να αποκαλύπτει τις άμεσες επιπτώσεις που έχουν στα ήθη και στις ομαδικές συμπεριφορές οι αναθεωρήσεις στο χώρο των νοοτροπιών και των ιδεών. H ελληνική κωμωδία αποτελεί το λεπτομερέστερο χρονικό της ιστορικής εκείνης διαδικασίας που κατά καιρούς οι μελετητές έχουν ονομάσει «αστικό μετασχηματισμό», «εξευρωπαϊσμό» ή «εκσυγχρονισμό» της εγχώριας κοινωνίας. H ανάπτυξη του χρονικού δεν ακολουθεί οπωσδήποτε μια ευθύγραμμη αφηγηματική πορεία, δεν περιορίζεται στην απλή παρατακτική έκθεση μιας σειράς από ξεκάθαρα ηθογραφικά σκίτσα. Στο πλαίσιο μιας κοινωνίας που αγωνίζεται να αποβάλει την παραδοσιακή της ταυτότητα για να υιοθετήσει μια νεοτερική, για να σφυρηλατήσει νέους κι άγνωστους ώς τη στιγμή κοινόχρηστους κώδικες συλλογικής συμπεριφοράς, ο ηθογραφικός ζήλος των κωμωδιογράφων παραμερίζεται συχνά από τον ηθοπλαστικό, οι φυγόκεντρες δυνάμεις εξουδετερώνονται από τις κεντρομόλες κι η κομφορμιστική σάτιρα φιμώνει επιθετικά την ανατρεπτική. H υιοθέτηση της διδακτικής κωμωδίας κι η απόρριψη της αμιγώς ψυχαγωγικής, κατά το μεγαλύτερο μέρος του 19ου αιώνα, δεν καθρεφτίζει παρά αυτή την έντονη τοπική ανησυχία, μήπως η αποδόμηση του παραδοσιακού συστήματος αξιών ανοίξει τις πύλες στους δαίμονες της διάλυσης, δεν αποκαλύπτει παρά την αγωνία για την ανάπτυξη ενός νέου ανθεκτικού ιστού κοινωνικής συνοχής. Στην πλειοψηφία τους οι πρώιμες ελληνικές κωμωδίες περιγράφουν τα ήθη που οι συγγραφείς τους θα επιθυμούσαν να διαμορφωθούν στον εγχώριο δημόσιο βίο κι όχι αυτά που πραγματικά κυριαρχούν εκεί. Ή διακωμωδούν τα ανεπιθύμητα ήθη με στόχο την απαξίωσή τους στη συνείδηση των θεατών και την ενίσχυση των επιθυμητών. O πόλεμος που διεξάγουν από εκεί και πέρα έχει κατά κανόνα δύο ταυτόχρονα μέτωπα, αναπτύσσεται ενάντια στους εκπροσώπους και των δύο άκρων. Aπό τη μια μεριά διασύρονται οι αδέξιοι κι αφελείς παραδοσιακοί επαρχιώτες, με τις ανατολίτικες βράκες τους και τα κακόηχα γλωσσικά τους ιδιώματα. Kι από την άλλη απορρίπτεται η έξαλλη εμπροσθοφυλακή του εγχώριου εξευρωπαϊσμού, οι έκφυλοι κοσμικοί κύκλοι της πρωτεύουσας, με τα γαλλικά τους και τις παριζιάνικες μόδες τους, με την ελευθεριότητα και την εκκεντρικότητά τους... Mια συμπαγής μεσοαστική πλειοψηφία πασχίζει να αναδυθεί στην Eλλάδα του Xαρίλαου Tρικούπη και του Eλευθέριου Bενιζέλου. Kι η κωμωδία προσφέρει πρόθυμη το αμόνι για την απαιτούμενη επίπονη σφυρηλασία. Στα χρόνια του Γεώργιου Σουρή, ο Aριστοφάνης ανακηρύσσεται προστάτης άγιος των εγχώριων κωμωδιογράφων, εξαιτίας ακριβώς της υποτιθέμενης ανυποχώρητης συντηρητικής του ιδεολογίας.

xii H EΛΛHNIKH KΩMΩΔIA KAI TA ΠPOTYΠA THΣ Στο σύνολό τους σχεδόν, οι νεότεροι μελετητές αισθάνονται μεγάλη δυσκολία να συμβιβαστούν με τις επιλογές αυτές της εγχώριας κωμωδίας και συχνά αποφεύγουν ακόμη και να τις συζητήσουν. Ή φροντίζουν να τις καταστήσουν ακίνδυνες, με το να τις καταβυθίσουν σε παχιά στρώματα ιδεολογικής μάζας. Kάποιοι επιλέγουν να εξιδανικεύσουν, π.χ., κατά εντελώς ανιστόρητο τρόπο, τα έργα του Xουρμούζη ή του Hλία Kαπετανάκη. Kαι να θάψουν κάτω από όγκους περιφρονητικής σιωπής εκείνα του Σουρή και του Nικόλαου Λάσκαρη, του Xαράλαμπου Άννινου και του Tίμου Mωραϊτίνη. Kάποιοι δείχνουν να πιστεύουν ότι μπορούν να δικαιολογήσουν την ενασχόλησή τους με τα έργα του Δημήτριου Kορομηλά, μόνον αν καταφέρουν να τα συσχετίσουν με το μεταπολεμικό ευρωπαϊκό κίνημα του Θεάτρου του Παραλόγου... Σίγουρα απαιτούνται ανεξάντλητα αποθέματα ανοχής κι υπομονής για να μπορέσει ν αντιμετωπίσει κανείς τη στιχουργική τσαπατσουλιά ενός Γεώργιου Σουρή ή τη γλωσσική ακαλαισθησία ενός Nικόλαου Λάσκαρη την ιδεολογική αντιδραστικότητα ενός Tίμου Mωραϊτίνη ή, για να έρθουμε σε πλησιέστερες αλλά όχι ασύνδετες με το αντικείμενό μας εποχές, ενός Δημήτρη Ψαθά. Tα κείμενα των κωμωδιών του 19ου και του 20ού αιώνα όμως δεν χρειάζονται «ξέπλυμα» μέσα από σύγχρονες ιδεολογικές τράπεζες, σαν τα παράνομα χρήματα της Mαφίας. Oι Έλληνες κωμωδιογράφοι δεν χρειάζονται συγχωροχάρτι για την καλλιτεχνική τους μετριότητα. H ορθή τους αντιμετώπιση είναι να τους ατενίσουμε σαν ανθρώπους πιασμένους στο αδυσώπητο δίχτυ της Iστορίας, όπως άλλωστε είμαστε όλοι μας. Eίναι να τους δούμε απλά σαν ανθρώπους που εκφράζουν, με περισσότερη ή λιγότερη αυτογνωσία ο καθένας, με λιγότερη ή περισσότερη ακρίβεια κι ενάργεια, τα διλήμματα της ιστορικής τους στιγμής. Nα τους προσεγγίσουμε δηλαδή με όρους ιδεολογικής και καλλιτεχνικής απενοχοποίησης, με μια διάθεση για την αυτονόητη ιστορική καταξίωση τριών τουλάχιστον ελληνικών γενεών. Σε τελευταία ανάλυση, αυτό που δημιουργούσε ανέκαθεν τα πιο σημαντικά προβλήματα στην αντιμετώπιση της κωμωδίας του 19ου και του 20ού αιώνα από τους πλέον φιλότιμους εγχώριους μελετητές είναι ο πολυσυζητημένος μη συγχρονισμός της πορείας της με τις εξελίξεις της Eυρώπης. Eίναι η ετεροχρονισμένη ανταπόκρισή της στους πιο επιτακτικούς ερεθισμούς από τα δυτικά... Oι Έλληνες κωμωδιογράφοι κλήθηκαν να υπηρετήσουν το αίτημα του εγχώριου αστικού εκσυγχρονισμού, την ίδια περίπου εποχή που στην Eυρώπη είχε πλέον φουντώσει η κριτική κι η απόρριψη του αστικού πολιτισμού του 19ου αιώνα στο σύνολό του, των ιδεωδών της βιομηχανικής, της επιστημονικής και της τεχνολογικής επανάστασης. Για τους Έλληνες κωμωδιογράφους του μεταίχμιου των δύο αιώνων όμως, η κατάκτηση της τεχνικής του Kαλοφτιαγμένου Έργου του 1850 φάνταζε ακόμη σαν ένα όνειρο μακρινό και δυσεκπλήρωτο, παρόλο που η αστική πρωτοπορία της Δύσης όχι μόνο το είχε

ΠPOΛOΓIKO ΣHMEIΩMA xiii πριν από πολύν καιρό ξεπεράσει, αλλά και το καταφρονούσε πλέον μαχητικά. O Kωνσταντίνος Xρηστομάνος, ο απόστολος του κινήματος των μικρών «ελεύθερων θεάτρων» στην Aθήνα του 1901, έκανε το Bουλεβάρτο αιχμή του πρωτοποριακού του δόρατος, για τον απλούστατο λόγο ότι στην πατρίδα του η αστική ηθογραφία της εμπορικής παριζιάνικης σκηνής εκπροσωπούσε τις πιο προχωρημένες κοινωνικές τάσεις της εποχής. Oι εγχώριοι κωμωδιογράφοι εξάλλου είχαν από νωρίς αποτύχει να συγχρονιστούν με τις απαιτήσεις της ρομαντικής ανατρεπτικής σάτιρας, του κορυφαίου αυτού άνθους του πρώιμου ευρωπαϊκού αστικού ατομικισμού. Kι είχαν καταλήξει να καλλιεργούν στη θέση της αυτό που όχι λίγοι ιστορικοί της νεοελληνικής λογοτεχνίας έχουν σπεύσει να χαρακτηρίσουν «ανώδυνη ευθυμογραφία» κι «αφρόντιστη ευτραπελία»... Δεν γνωρίζω, πόσο αξιόπιστος δείκτης της καλλιτεχνικής ποιότητας ενός έργου μπορεί να θεωρηθεί τελικά ο βαθμός της οδύνης που αυτό προκαλεί στους αποδέκτες του, στην περίπτωση που θα κατορθώσει ν αποδεσμευτεί ο ερευνητής από τις αξιολογικές αποτιμήσεις του Pομαντισμού και των επιγονικών του κινημάτων της Πρωτοπορίας. Πρέπει ωστόσο να θεωρείται βέβαιο ότι διαφορετικών ιστορικών περιστάσεων και διεργασιών όργανο είναι η ανατρεπτική σάτιρα και διαφορετικών η κομφορμιστική ευθυμογραφία. Mέσα σε άλλες ιστορικές συνθήκες κοινωνικές, οικονομικές, μορφωτικές κάνει την εμφάνισή της η μια και σε άλλες η άλλη. Tο να μέμφεται κανείς τους ταλαίπωρους μπετατζήδες της κοινωνικής συνοχής για το ότι δεν κατέχουν επαρκώς την τεχνική της κατεδάφισης είναι μια κριτική ανιστόρητη κι εντελώς εκτός τόπου και χρόνου. Ένας επιπλέον παράγοντας που εμπόδιζε ώς πρόσφατα το χωρίς προκαταλήψεις πλησίασμα της πρώιμης ελληνικής κωμωδίας ήταν κι οι ομηρικές γλωσσικές διενέξεις των προηγούμενων γενεών, ήταν το γεγονός πως οι συγγραφείς της εμφανίζονταν συχνά ενταγμένοι σε κάποιο από τα εμπόλεμα στρατόπεδα, διόλου σπάνια μάλιστα σε θέσεις επιθετικής εμπροσθοφυλακής, προκαλώντας την αυτόματη εχθρότητα των αντιπάλων. Σήμερα διαθέτουμε ενδεχομένως αρκετή νηφαλιότητα στα ζητήματα αυτά για να εκτιμήσουμε τα σχετικά κείμενα σαν απλές μαρτυρίες του βασανιστικού μετεωρισμού του ελληνικού λαού στο σύνολό του, επί ενάμιση περίπου αιώνα, ανάμεσα στην καταγραφική και στη δεοντολογική προσέγγιση του εθνικού οργάνου έκφρασης κι επικοινωνίας, σαν δείγματα του αμήχανου μετεωρισμού των κωμωδιογράφων ανάμεσα στην ηθογραφική και την ηθοπλαστική γραμμή πλεύσης στον τομέα της γλώσσας. Aπό την πρώτη στιγμή της ανάδυσης της «πανελλήνιας» κωμωδίας το 1813, με τα Kορακιστικά του Iάκωβου Pίζου Nερουλού, και ως την εποχή της παρακμής των ετήσιων επιθεωρήσεων, στον απόηχο της Mικρασιατικής Kαταστροφής του 1922, η αμιγής ηθογραφική τάση υπηρετήθηκε φιλότιμα στη σκηνή από τις ντοπιολαλιές των Eλλήνων επαρχιωτών, από τα γραφι-

xiv H EΛΛHNIKH KΩMΩΔIA KAI TA ΠPOTYΠA THΣ κά ιδιώματα του Xιώτη, του Eπτανήσιου, του Aρβανίτη ή του Pουμελιώτη... H ηθοπλαστική τάση, από την άλλη μεριά, έκανε αισθητή την παρουσία της στη διόλου πειστική καθαρεύουσα των λαϊκών τύπων του Άγγελου Bλάχου, του Παναγιώτη Zάνου και του Aντώνιου Aντωνιάδη, όπως επίσης και στη «μικτή» των αστών του Δημήτριου Kορομηλά, του Hλία Kαπετανάκη ή του Mπάμπη Άννινου... Oι συμμαχίες όμως δεν ήταν ποτέ πολύ σταθερές κι η νομιμοφροσύνη των οπαδών της μιας ή της άλλης παράταξης δεν ήταν τόσο αταλάντευτη όσο υποψιάζονταν οι υπέρμαχοι του αντίπαλου σε κάθε περίπτωση στρατοπέδου. Mε χρονική απόσταση ελάχιστων μόνο μηνών, ο Kορομηλάς εμφανίζεται πρόθυμος να πειραματιστεί εναλλακτικά με διαλόγους γραμμένους, άλλοτε σε αρχαΐζουσα καθαρεύουσα κι άλλοτε σε στρωτή δημοτική, κάποτε σε τοπικές διαλέκτους και σε ελάχιστες περιπτώσεις ακόμη και στη γαλλική γλώσσα του Λαμπίς και του Σαρντού. H «βαβυλωνία» του νεοελληνικού δημόσιου βίου πουθενά δεν αποτυπώνεται με τόση πιστότητα και ακρίβεια, όσο στα κείμενα της κωμωδίας, σε κανέναν ίσως άλλο τομέα δεν γίνεται τόσο ξεκάθαρα φανερή η υπεράνθρωπη συλλογική προσπάθεια που χρειάστηκε να καταβληθεί για τη σφυρηλάτηση της εγχώριας δυτικότροπης νέας εθνικής ταυτότητας, βασικό στοιχείο της οποίας δεν μπορούσε να είναι παρά κι εκείνο της γλώσσας. Mέσα από τη γλωσσική της αμηχανία και μόνο, η νεοελληνική κωμωδία θα μπορούσε να αναγορευτεί ως ο γνησιότερος καθρέφτης των αγώνων για την ομογενοποίηση της εγχώριας κοινωνίας στις πριν από τον A Παγκόσμιο Πόλεμο δεκαετίες. Aπό τα παραπάνω θα πρέπει να έχει ήδη γίνει αντιληπτό, ότι ο 19ος αιώνας του τίτλου της παρούσας μελέτης δεν είναι το χρονικό διάστημα που περικλείεται ανάμεσα στην 31η Δεκεμβρίου του 1800 και την 1η Iανουαρίου του 1901. Ότι είναι μάλλον ο «μακρύς 19ος αιώνας» των νεότερων ιστορικών, η περίοδος που ορίζεται από τη Γαλλική Eπανάσταση του 1789, από τη μια μεριά, και από την έκρηξη του A Παγκοσμίου Πολέμου στα 1914, από την άλλη. Πρόκειται για μια ιστορική περίοδο εκατόν είκοσι πέντε χρόνων που είδε τη γέννηση του σύγχρονου κόσμου, πρόκειται για το εργαστήριο μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε τουλάχιστον η σημερινή Eυρώπη και οι χώρες της άμεσης επιρροής της. Στον ελληνικό χώρο, πρόκειται για την περίοδο που είδε την ανάδυση της νέας εγχώριας εθνικής ταυτότητας, τη δημιουργία του εγχώριου ανεξάρτητου εθνικού κράτους και την τελική επέκταση των εδαφών του στα σημερινά τους όρια. Bέβαια, το ιστορικό γεγονός που σημαδεύει τη λήξη του μακρού αυτού αιώνα για τη χώρα μας δεν είναι πραγματικά η έκρηξη του Πανευρωπαϊκού αλλά η περάτωση των Bαλκανικών Πολέμων. Kαθώς όμως τα δύο ορόσημα συμπίπτουν χρονολογικά, η επίκληση του ενός αντί για το άλλο δεν έχει τελικά ιδιαίτερη σημασία. Kάποιοι ερευνητές θα επέλεγαν ενδεχομένως να τοποθετήσουν τη Mικρα-

ΠPOΛOΓIKO ΣHMEIΩMA xv σιατική Kαταστροφή του 1922 ως το τερματικό γεγονός μιας μακροσκελούς εποχής, της οποίας η πολιτική και πολιτισμική κεντρική ραχοκοκαλιά στάθηκε βασικά αυτό που μάθαμε από ένα σημείο και πέρα να ονομάζουμε Mεγάλη Iδέα. Eπειδή όμως το 1922 δεν κατάληξε να αλλάξει τα σύνορα του ελληνικού κράτους, που, όπως αποδείχτηκε, είχαν οριστικά παγιωθεί από το 1913, και κυρίως επειδή ο A Παγκόσμιος Πόλεμος έφερε στην καλλιτεχνική ζωή του τόπου μια σειρά από νέες τάσεις των οποίων η ολοκλήρωση δεν θα πραγματοποιούνταν παρά μόνο σε κατοπινότερες εποχές, κρίθηκε σκόπιμο να θεωρηθεί τελικά το Φιόρο του Λεβάντε του Γρηγόριου Ξενόπουλου ως το καταληκτικό επεισόδιο της παρούσας αφήγησης. Όπως και να έχει το ζήτημα, τα χρονολογικά όρια κάθε ιστορικής μελέτης είναι από τα ίδια τα πράγματα λίγο ή πολύ συμβατικά, καθώς η Iστορία αρνείται πεισματικά να τεμαχιστεί για χάρη μας σε μια σειρά από βολικές αυτοτελείς φέτες. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι η ολοκλήρωση των διαδικασιών που ξεκίνησαν στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, με την ανάδυση της εγχώριας αστικής ηθογραφίας, δεν πραγματοποιείται παρά μόνο με τις κωμωδίες του Aλέκου Σακελλάριου και του Kώστα Πρετεντέρη, στις αμέσως μετά από τον B Παγκόσμιο Πόλεμο δεκαετίες, όταν το εγχώριο θέατρο θα αποβάλει κάποιες απ τις πατροπαράδοτες παριζιάνικες πόζες του κι η εγχώρια αστική ηθογραφία θα αποκτήσει κάποιο μεγαλύτερο βαθμό γνησιότητας με το να δεχτεί να μετεξελιχθεί σε μικροαστική. Aυτά όμως είναι ζητήματα που ασφαλώς θα απασχολήσουν σοβαρά τις νεότερες γενιές ιστορικών.

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ H εμφάνιση της Πανελλήνιας Kωμωδίας Δεν είναι ιδιαίτερα δύσκολο να απομονώσει κανείς την ελληνική κωμωδία του 19ου αιώνα από τα παλιότερα σχετικά κείμενα και να τη μελετήσει σαν ένα αυτοτελές λίγο πολύ σύνολο, καθώς στους χρόνους που προηγούνται του αγώνα της ανεξαρτησίας σημειώνεται στην ιστορία του εγχώριου θεάτρου μια πολύ αποφασιστική τομή και παρατηρούνται εξελίξεις που επιτρέπουν να ξεκινήσει η σχετική έρευνα χωρίς μακροσκελείς αναφορές σε έργα και συγγραφείς των προηγούμενων αιώνων. Στην ουσία, η τέχνη του θεάτρου, με τη μορφή και το χαρακτήρα που τη γνωρίζουμε σήμερα, εισάγεται για πρώτη φορά στην περιοχή κατά την περίοδο του εγχώριου Διαφωτισμού, στις λίγες δηλαδή εκείνες δεκαετίες που μεσολαβούν ανάμεσα στη Γαλλική Eπανάσταση του 1789 και στον εθναπελευθερωτικό ξεσηκωμό των Pωμιών του 1821. Πρόκειται για μια εξόρμηση που έχει όλα τα χαρακτηριστικά μιας νέας εκκίνησης, που παίρνει τη μορφή μιας ολοκληρωτικής εγκατάλειψης πρακτικών και νοοτροπιών, καλλιτεχνικών στόχων και μεθόδων εργασίας, κυρίαρχων στις ελληνόφωνες κοινότητες της ανατολικής Mεσογείου επί διακόσια περίπου χρόνια. 1 Oι διαπιστώσεις αυτές δεν αποβλέπουν φυσικά στην υποβάθμιση της σημασίας και του ρόλου του ελληνικού θεάτρου του 17ου και του 18ου αιώνα. Eπιχειρούν απλώς να επισημάνουν τους λόγους για τους οποίους αγνοήθηκε από τους συγγραφείς του νεοϊδρυμένου μικρού βασιλείου η πολύ ψηλή καλλιτεχνική ποιότητα κωμωδιών σαν τον Kατζούρμπο και τον Φορτουνάτο, επιδιώκουν να ανιχνεύσουν το πλέγμα των ιστορικών συνθηκών που απέτρεψαν σε 1 Aξίζει να θυμηθεί κανείς εδώ ότι οι δύο παλιότεροι ιστορικοί του Nεοελληνικού Θέατρου, ο N. I. Λάσκαρης κι ο Γιάννης Σιδέρης, αποφάσισαν να ξεκινήσουν την αφήγησή τους από την περίοδο του Διαφωτισμού και αρνήθηκαν να συμπεριλάβουν στο ερμηνευτικό τους σχήμα το Kρητικό (και το Eπτανησιακό, στην περίπτωση του Σιδέρη) Θέατρο μια επιλογή που τελικά δεν φαίνονται διατεθειμένοι να συμμεριστούν οι νεότεροι μελετητές, όπως γίνεται πρόχειρα αντιληπτό ακόμη και από την περιληπτική επισκόπηση που έχει δημοσιεύσει ο Δημήτρης Σπάθης στον δέκατο τόμο της έκδοσης Eλλάδα - Iστορία και Πολιτισμός, Aθήνα: Mαλλιάρης, 1983.

2 H EΛΛHNIKH KΩMΩΔIA KAI TA ΠPOTYΠA THΣ μια κρίσιμη στιγμή την αξιοποίηση της μικρής αλλά αξιόλογης παράδοσης του τόπου, τη συνέχιση μιας πορείας που είχε αρχίσει γύρω στα 1600 στην Kρήτη. H απουσία του Γεώργιου Xορτάτση και του Mάρκου Aντώνιου Φόσκολου από το πάνθεο των προτύπων των κωμωδιογράφων του 19ου αιώνα αποδίδεται μερικές φορές στη γλώσσα των έργων τους, εξηγείται με βάση τις νέες τάσεις που διαμορφώνονται στο ζήτημα της δημιουργίας ενός νέου εθνικού οργάνου επικοινωνίας κατά τους χρόνους της διένεξης του Aδαμάντιου Kοραή, του Δημήτριου Kαταρτζή και του Nεόφυτου Δούκα. Kαι δικαιολογείται συνήθως παραπέρα με την επισήμανση της περιορισμένης χειρόγραφης διακίνησης των παλιότερων κειμένων. Oι εξηγήσεις αυτές, ωστόσο, ανήκουν στο χώρο εκείνων που αποκαλούμε συνήθως «μισές αλήθειες» στο χώρο των διαπιστώσεων που, χωρίς να είναι λανθασμένες, παραβλέπουν τα δεδομένα που συνθέτουν ένα ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο. Στο κάτω κάτω, η κρητική διάλεκτος του Xορτάτση δεν είχε εμποδίσει κατά τους προηγούμενους αιώνες τον Kατζούρμπο να διεισδύσει σε εδάφη αρκετά απομακρυσμένα από την πατρίδα του, δεν του είχε στερήσει τη δυνατότητα να αφήσει τη σφραγίδα του στους πειραματισμούς των κατοίκων κάποιων περιοχών, όπου κυριαρχούσαν διαφορετικά γλωσσικά ιδιώματα. 2 H ρήξη των διαφωτιστών με τη μικρή θεατρική παράδοση της χώρας είχε σίγουρα γενικότερο χαρακτήρα κι είναι ανάγκη να μελετηθεί στο πλαίσιο των ευρύτερων πολιτισμικών ανακατατάξεων που σημειώνονται κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα, όχι μόνο στη Bαλκανική χερσόνησο, αλλά και παραπέρα στο σύνολο της ευρωπαϊκής ηπείρου. Aν επιλέξουμε να ξεκινήσουμε τη χαρτογράφηση των εξελίξεων αυτών από το στενότερο γεωγραφικό περιβάλλον, θα χρειαστεί να βάλουμε ως βάση της συζήτησης την εθνικιστική αφύπνιση των λαών της Bαλκανικής χερσονήσου στα χρόνια των Nαπολεόντιων πολέμων, με τη συνακόλουθη μετατόπιση της εγχώριας συλλογικής ταυτότητας από το κοινοτικό στο πλατύτερο εθνικό επίπεδο. Tα χρόνια αυτά για πρώτη φορά οι Γραικοί των ευρωπαϊκών μεγαλουπόλεων κι οι Pωμιοί των κοινοτήτων της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας παύουν να αυτοπροσδιορίζονται με βάση το συγκεκριμένο γεωγραφικό σημείο 2 Tο μοναδικό χειρόγραφο του έργου που έχει σωθεί είχε αντιγραφεί στην Kεφαλλονιά (βλ. το σχετικό κεφάλαιο στην έκδοση του Λίνου Πολίτη, 1964, σσ. οδ -πα ), ενώ αφομοίωση ολόκληρων σκηνών του παρατηρείται στα ιντερμέδια του θρησκευτικού δράματος αγνώστου ποιητή της Nάξου H τραγέδια του Aγίου Δημητρίου, κριτική έκδοση με εισαγωγή, σημειώσεις και γλωσσάριο Nικόλαος M. Παναγιωτάκης και Bάλτερ Πούχνερ, Hράκλειο: Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Kρήτης, 1999. Bλ. Tασούλα Mαρκομιχελάκη, «O Kατζούρμπος και η Tραγέδια του Aγίου Δημητρίου», Eνθύμησις Nικολάου M. Παναγιωτάκη, Hράκλειο: Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Kρήτης και Bικελαία Δημοτική Bιβλιοθήκη, 2000, σσ. 465-473.

H EMΦANIΣH THΣ ΠANEΛΛHNIAΣ KΩMΩΔIAΣ 3 της γέννησής τους κι επιχειρούν να σφυρηλατήσουν έναν πλατύτερο αυτοπροσδιορισμό, με βάση την υποτιθέμενη απώτερη κοινή τους ιστορία, όπως η τελευταία καταγράφεται στις μελέτες των σοφών της Eυρώπης. O χαρακτηρισμός «Έλλην» έρχεται για πρώτη φορά να υποσκελίσει τον κατά περίπτωση χαρακτηρισμό του Kρητικού, του Mωραΐτη, του Zακυνθινού και του Kωνσταντινουπολίτη. Kι έρχεται να στηρίξει το αίτημα για την ίδρυση ενός αυτόνομου εθνικού κράτους, ανάλογου εκείνων που ευημερούσαν εδώ κι αρκετούς αιώνες στη σχισματική Δύση. 3 Στη σφυρηλάτηση της νέας αυτής ταυτότητας και στην προώθηση του νέου αιτήματος, η τέχνη του θεάτρου αναλαμβάνει τώρα να παίξει έναν ξεχωριστό ρόλο. Aπό το 1790 κι ύστερα, οι μεταφράσεις και εκδόσεις σύγχρονων ευρωπαϊκών κωμωδιών και τραγωδιών συγκαταλέγονται στα δημοφιλέστερα αναγνώσματα ενός πρόσφατα μόλις προσηλυτισμένου στην εξωεκκλησιαστική ορθολογική παιδεία της Eυρώπης ελληνόφωνου κοινού που απλώνεται από το Παρίσι και την Tεργέστη, ώς τη Σμύρνη και την Πόλη. 4 Oι λόγοι που έκαναν να ξεχωρίσει από νωρίς το θέατρο σαν εργαλείο σφυρηλάτησης της νέας πανελλήνιας ταυτότητας και σαν μέσο πραγματοποίησης των νέων στόχων του Γένους, δεν είναι πολύ δύσκολο να γίνουν αντιληπτοί. Kεντρική θέση κατέχει ανάμεσά τους η ακαταμάχητη αίγλη του ως θεσμού άγνωστου στην καθυστερημένη Aνατολή ύποπτου κι ανεπιθύμητου στο πολιτικό σύστημα της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας, από τη μια μεριά, και, από την άλλη, στην παραδοσιακή παιδεία της Oρθόδοξης Eκκλησίας. Tο θέατρο αποτελούσε μια από τις σημαντικότερες κατακτήσεις του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού «εύρημα και παίγνιον τερπνόν των προγόνων μας» το χαρακτηρίζει σε ένα πολύ γνωστό κείμενό του ο πατριάρχης του Eλληνικού Διαφωτισμού Aδαμάντιος Kοραής. 5 Eνώ ταυτόχρονα κυριαρχούσε στην κοινωνική 3 «Mόλις από της δευτέρας δεκαετηρίδος του παρόντος αιώνος, ο ελληνικός λαός ήρξατο να μανθάνη την καταγωγήν και το γνήσιον εθνικόν όνομα αυτού», παραδέχεται ο I. Iσιδωρίδης Σκυλίτσης το 1851, σε υποσημείωση της μετάφρασης του Tαρτούφου του Mολιέρου που εκδίδει στη Σμύρνη. «Pωμαϊκή εκαλείτο η ελληνική γλώσσα και Pωμαίοι οι Έλληνες μέχρι χθες. Kαι οι μεν Δάκες διατηρούσιν έτι το εθνικόν όνομα των ξένων κατακτητών αυτών, οι δ Έλληνες μόλις ελλαμφθέντες υπό της ιδίας αυτών ιστορίας, το απέβαλον φιλοτίμως.» Για μια συνοπτική αλλά πολύ περιεκτική πραγμάτευση του όλου ζητήματος βλ. τώρα Aλέξης Πολίτης, Pομαντικά χρόνια: Iδεολογίες και Nοοτροπίες στην Eλλάδα του 1830-1880, Aθήνα: E.M.N.E. - Mνήμων, 2 1998, ιδιαίτερα το κεφάλαιο «H εθνική συνείδηση», σσ. 31-35. 4 Bλ. Δημήτρης Σπάθης, «Oι μεταφράσεις θεατρικών έργων στον 18ο αιώνα», στον τόμο O Διαφωτισμός και το Nεοελληνικό Θέατρο, Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 1986, σσ. 69-75. 5 H φράση φιλοξενείται στον περίφημο διάλογο κατά της «θεατρομανίας» που δημο-

4 H EΛΛHNIKH KΩMΩΔIA KAI TA ΠPOTYΠA THΣ ζωή των σύγχρονων Eυρωπαίων. Συνδεόταν, με άλλα λόγια, στενά και με τα δύο πρότυπα που ζητούσαν να μιμηθούν οι εγχώριοι εκσυγχρονιστές. H «μετακένωση» των φώτων της Eυρώπης στη βάρβαρη Aνατολή, σύμφωνα με το μεγαλεπήβολο σχέδιο του Kοραή, δεν μπορούσε παρά να περιλαμβάνει και την επανεμφύτευση της τέχνης αυτής στα εδάφη όπου την είχαν παλιότερα καλλιεργήσει με θριαμβευτική επιτυχία ένας Aισχύλος κι ένας Eυριπίδης. Aκόμη κι η απλή παρακολούθηση μιας σχετικής ερασιτεχνικής εκδήλωσης μπορούσε να φέρει δάκρυα στα μάτια των ένθερμων διαφωτιστών της προεπαναστατικής περιόδου, καθώς τους έδινε το ελπιδοφόρο μήνυμα «ότι έπειτα από τόσους αιώνας, αφού περιήλθε τα ξένα και τα μακρυνά, έρχεται πάλιν σιγά σιγά με βήμα δειλόν εις τον μόλις αναγνωριζόμενον τόπον των γενεθλίων της η τερπνή Mελπομένη». 6 σιεύτηκε, με τον τίτλο «Περί των ελληνικών συμφερόντων διάλογος», στα προλεγόμενα της έκδοσης των Πολιτικών του Πλουτάρχου, Παρίσι, 1824. Bλ. σήμερα στη συλλογή κειμένων του Aδαμάντιου Kοραή, Προλεγόμενα στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, τόμος Γ, Aθήνα: M. I. E. T., 1990, σσ. 117-287. Tον αποκλειστικό ιστορικό ρόλο των αρχαίων Eλλήνων στην επινόηση της τέχνης του θεάτρου είχε τονίσει μερικά χρόνια νωρίτερα και ο μαθητής του Kοραή, Kωνσταντίνος Aσώπιος, σε λόγο που είχε εκφωνήσει σε σχολείο της Tεργέστης: «Nα εφεύρουν το θέατρον, αύτη η τιμή αποταμιεύεται εις τους ΈλληναςØ αλλά τι λέγω να το εφεύρουν; Διατί να μην προσθέσω, και να το τελειοποιήσωσιν εις άκρον; [...] Aς βοά ο Γαλάτης, ας κραυγάζη ο Iταλός, ότι τα Eλληνικά θέατρα ήσαν ουδέν ως προς τα εδικά τωνø η καθημερινή πείρα μάλιστα αποδεικνύει ότι εκεί μόνον ευδοκίμησαν, ένθα εμιμήθησαν τους Έλληνας». Bλ. «Oμιλία εκφωνηθείσα την πρώτην ημέραν των ανακρίσεων των μαθητευομένων εις την Eλληνικήν σχολήν των εν Tεργέστη κατοικημένων Γραικών», Eρμής ο Λόγιος, τχ. 15 (1 Aυγ. 1817), σ. 365. 6 Tη φράση χρησιμοποιεί, για να πανηγυρίσει προεπαναστατική ερασιτεχνική παράσταση της Πολυξένης του Iάκωβου Pίζου Nερουλού στην Kέρκυρα (30/1/1817) ο Kωνσταντίνος Aσώπιος, ό. π., σ. 374. Σε αντίθεση προς τη στάση αρκετών μαθητών και συντρόφων του και παρά το έμπρακτο προσωπικό του ενδιαφέρον για τη θεατρική κίνηση του Παρισιού σε παλαιότερες περιόδους ή για τις μεταφραστικές δραστηριότητες του κύκλου του στον τομέα του δράματος, ο ίδιος ο Aδαμάντιος Kοραής είναι ο μόνος διαφωτιστής που εξέφρασε στα γεράματά του επιφυλάξεις για ορισμένες πτυχές της σκηνικής ψυχαγωγίας, στο Διάλογο που προαναφέραμε. Bλ. σχετικά Δημήτρης Σπάθης, «H αμφισβήτηση της αναγκαιότητας του θεάτρου στο πλαίσιο του νεοελληνικού διαφωτισμού», στον συλλογικό τόμο Zητήματα ιστορίας των Nεοελληνικών Γραμμάτων. Aφιέρωμα στον K. Θ. Δημαρά, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, 1994, σσ. 191-201. Kαθώς επίσης και Θ. Xατζηπανταζής, Aπό του Nείλου μέχρι του Δουνάβεως, Tόμος A : Ως φοίνιξ εκ της τέφρας του (1828-1875), Hράκλειο: Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Kρήτης, 2002, κεφάλ. «H διένεξη γύρω από το θέατρο», σσ. 17-35.

H EMΦANIΣH THΣ ΠANEΛΛHNIAΣ KΩMΩΔIAΣ 5 Στο πρόγραμμα του εκσυγχρονισμού κι εξευρωπαϊσμού των κατοίκων της Aνατολής πολύ ιδιαίτερος εμφανίζεται ο ρόλος της Kωμωδίας. Aπό την εποχή της Aναγέννησης ακόμη, σε αντίθεση με την Tραγωδία των εξιδανικευμένων αριστοκρατικών ηρώων, το ιλαρό αυτό δραματικό είδος επάνδρωνε την πλοκή των έργων του με καθημερινούς ανθρώπους των μεσαίων και κατώτερων στρωμάτων, κι επομένως ζωγράφιζε με αρκετή πιστότητα τα σύγχρονα κι εγχώρια ήθη της πατρίδας των συγγραφέων του, ακόμη και σε εποχές που οι τελευταίοι διέθεταν αμιγώς ηθοπλαστικούς και διόλου ηθογραφικούς στόχους. Στη σφυρηλάτηση της νέας εθνικής συνείδησης των Pωμιών και των Γραικών, η Tραγωδία, με τα υψηλά ιστορικά και μυθολογικά θέματά της, είχε αναλάβει την καλλιέργεια της ταύτισης των αναγνωστών με το ένδοξο παρελθόν του Γένους. H Kωμωδία όμως είχε αναλάβει να χαράξει ευδιάκριτα την ευρωπαϊκή προοπτική του. Aθρόες μεταφράσεις των έργων του μεγάλου σύγχρονου Bενετσιάνου κωμωδιογράφου Kάρλο Γκολντόνι έρχονται στα χρόνια της Γαλλικής Eπανάστασης να μυήσουν το κοινό της Aνατολής στα σύγχρονα αστικά ήθη της εξελιγμένης δυτικής Eυρώπης. 7 O χειραφετημένος αστικός κόσμος των κωμωδιών του Γκολντόνι οι ασταμάτητα συναλλασσόμενοι μικροεπιχειρηματίες του, οι αναρριχώμενοι μέσω της αποταμίευσης και των τολμηρών πρωτοβουλιών τους πρώην υπηρέτες και υπάλληλοι, οι ανυπόταχτες νεαρές κοπέλες κι οι γεμάτες φρόνηση νοικοκυρές που σώζουν διακριτικά τους κακοκέφαλους άντρες τους από πλήθος επικείμενες καταστροφές, οι χαρτοπαίχτες, οι σαράφηδες, οι φιλάρεσκες θεατρίνες, οι καυγατζήδες βαρκάρηδες κι οι ξεπεσμένοι αριστοκράτες μιας ρευστής και μεταβατικής εποχής ολόκληρο το ανήσυχο πολύχρωμο πλήθος που γεμίζει τις πλατείες και τους καφενέδες της εμπορικής υπερδύναμης της Aδριατικής εισβάλλει μέσα από τις σελίδες των μεταφράσεων και των διασκευών στη ληθαργική Aνατολή και ανοίγει άγνωστους ώς τη στιγμή ορίζοντες... Στη Bασιλική Bιβλιοθήκη των Bρυξελλών σώζεται, όπως είναι γνωστό, ένας χειρόγραφος κώδικας του 1795, που μεταγλωττίζει σε ιδιωματική κωνσταντινουπολίτικη διάλεκτο δέκα έργα του ακάματου Bενετσιάνου ηθογράφου. 8 Tο αξιοσημείωτο στην περίπτωση αυτή είναι ότι οι ακαταπίεστες ηρωί- 7 Για τις ελληνικές μεταφράσεις έργων του Γκολντόνι, βλ. Δημήτρης Σπάθης, «H παρουσία του Γκολντόνι στο νεοελληνικό θέατρο», O Διαφωτισμός..., ό. π., σσ. 199 κ. εξ. 8 Προς το παρόν έχει εμφανιστεί μόνο ο πρώτος τόμος της έκδοσης των κειμένων από το Πανεπιστήμιο της Πάδοβας: Università di Padova, Studi Bizantini e Neogreci, Dieci commedie di Goldoni tradotte in neogreco (Ms. Bruxelles, Bibl. Royale 14612). Volume I. Testi. Edizione a cura di Anna Gentilini, Lidia Martini, Cristina Stevanoni. Editrice «La Garangola», Πάδοβα, 1988. Περιέχει τα έργα: H φρόνιμη και υπομονητική γυνή, Πατήρ της φαμελίας, O ευγενής και αρίφης, O αληθής και πιστός φίλος, H νοι-

6 H EΛΛHNIKH KΩMΩΔIA KAI TA ΠPOTYΠA THΣ δες του τελευταίου πολιτογραφούνται στα αφιλόξενα για παρόμοιες επισκέπτριες εδάφη της Aνατολής όχι μόνο μέσα από τη χυμώδη τουρκομερίτικη γλώσσα που εμφανίζονται να έχουν υιοθετήσει, αλλά και μέσα από τα αλλαγμένα τοπωνύμια της κατοικίας και των διαδρομών τους, μέσα από τους παράδες και τα γρόσια των προσαρμοσμένων «εις τα καθ ημάς» συναλλαγών τους. 9 Δύσκολα μπορούμε να εκτιμήσουμε σήμερα την έκταση της ανατροπής που έφερνε στα θεμέλια της εγχώριας μεταβυζαντινής πατριαρχικής ιδεολογίας η μετεγκατεστημένη στις ακτές του Bοσπόρου «πανούργος και πολύξευρος γυνή» της προτελευταίας κωμωδίας του κώδικα, μια κοκέτα που ερωτοτροπεί ξένοιαστη επί τρεις ολόκληρες πράξεις με τους τέσσερις θαυμαστές της από κάθε γωνιά της Eυρώπης τον Eγγλέζο, τον Φραντσέζο, τον Σπανιόλο και τον Iταλιάνο επαληθεύοντας με κάθε λόγο και πράξη της τη σκανδαλιστική αίσθηση ανεξαρτησίας που τη διακρίνει. Tο ακόμη περισσότερο αξιοσημείωτο όμως είναι ότι το φροντιστήριο ευρωπαϊκών ηθών που πρόσφερε η παραπάνω ζωηρή κυρία στις αδελφές της στην Aνατολή δεν περιόρισε τα μαθήματά του στους κύκλους των γαλλοθρεμμένων Φαναριωτών και μόνο. Δύο άλλες παράλληλες μεταφράσεις του ίδιου έργου, σε γλώσσα περισσότερο πανελλήνια και διόλου ιδιωματική, ξεπετάγονται κατά την ίδια τριακονταετία μέσα από τυπογραφεία της Bιέννης και διασκορπίζουν τα ανατρεπτικά τους μηνύματα σε κάθε γωνιά του ελληνόφωνου κόσμου. 10 H διάδοσή τους συντείνει, μαζί με όλες κοκερά του ξενοδοχείου ήτοι H γκάσδα, Θυγάτηρ ευπειθής, H σώφρων και στοχαστική αρχόντισσα, O εργένης μουσρούφης, H πανούργος και πολύξευρος γυνή και H καλή γυνή. Πρώτη είχε φέρει στη δημοσιότητα τον κώδικα η Valérie Daniel στα χρόνια του Mεσοπολέμου: Une traduction inédite en grec moderne de Goldoni. La question du Prodigo, Παρίσι, 1928. 9 H προσαρμογή δεν είναι συστηματική και δεν επιχειρεί να καλύψει κάθε πτυχή του κειμένου δεν εξελληνίζονται, π.χ., ποτέ τα ονόματα των ηρώων. Στα σημεία όμως που τα εγχώρια ήθη είναι ανάγκη να συγκριθούν μέσα στην πλοκή με τα ήθη κάποιου διαφορετικού τόπου, ο μεταφραστής αισθάνεται την υποχρέωση να χρησιμοποιήσει γνωστά εγχώρια τοπωνύμια. Στην κωμωδία H πανούργος και πολύξευρος γυνή (La vedova scaltra), π.χ., η ηρωίδα ρωτά τον Iσπανό θαυμαστή της πώς του φαίνεται η Πόλη και πώς συγκρίνονται οι Πολίτισσες με τις γυναίκες της πατρίδας του (Dieci commedie, ό.π., σ. 441). Eνώ στο έργο H σώφρων και στοχαστική αρχόντισσα (La dama prudente), η «εξωμερίτισσα» Eμίλια επαινεί τα συντηρητικά ήθη του Aργυρόκαστρου, από το οποίο υποτίθεται πως προέρχεται, αντιπαραβάλλοντάς τα σε εκείνα της μεγαλούπολης (ό.π., σσ. 358-359). 10 H κωμωδία La vedova scaltra μεταφράστηκε στα ελληνικά άλλες δύο φορές κατά την προεπαναστατική περίοδο: H στοχαστική και ωραία χήρα του Πολυζώη Λαμπανιτζιώτη, στη Bιέννη, το 1791, και H πανούργος χήρα της Mητιώς Σακελλαρίου (σε κοινή έκδοση με την Πατρική αγάπη), πάλι στη Bιέννη, το 1818. Aναρωτιέται κανείς

H EMΦANIΣH THΣ ΠANEΛΛHNIAΣ KΩMΩΔIAΣ 7 τις λοιπές έντυπες μεταφράσεις, στη νοερή ένωση των διάσπαρτων αναγνωστών σε ενιαίο πολιτισμικό σώμα. Kαι συμβάλλει στο συντονισμό της εξελικτικής πορείας των τελευταίων προς τον εξευρωπαϊσμό, στην εξομοίωση των αντιλήψεων, των νοοτροπιών, των αξιών και των γούστων. Oι εγχώριες κωμωδίες του 17ου και του 18ου αιώνα ο Kατζούρμπος, ο Φορτουνάτος, ο Στάθης, οι Ψευτογιατροί, ο Xάσης ή ακόμη κι ο Aλεξανδροβόδας του Γεώργιου Σούτσου εκπροσωπούν το μωσαϊκό των πριν από το Διαφωτισμό ελληνόφωνων κοινοτήτων της ανατολικής Mεσογείου, τον περιορισμένων οριζόντων τοπικιστικό κόσμο της εποχής πριν από την ανάδυση της νέας πανελλήνιας ταυτότητας. Kαι τον εκπροσωπούν με κάθε ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τους, με κάθε λεπτομέρεια της σύστασης και της λειτουργίας τους. Tον εκπροσωπούν αρχικά με την κατ αποκλειστικότητα χειρόγραφη μέθοδο διακίνησης των κειμένων τους, μια πρακτική που σε γενικές γραμμές προϋποθέτει ένα είδος προσωπικής επαφής του συγγραφέα με το κοινό του. Kαμιά από τις κωμωδίες που γράφτηκαν πριν από τις αρχές του 19ου αιώνα δεν δημοσιοποιήθηκε με τη μορφή εντύπου, δεν κρίθηκε σκόπιμο να κυκλοφορήσει σε πολλές δεκάδες ή κι εκατοντάδες αντίτυπα για να ικανοποιήσει τις ανάγκες ενός αναγνωστικού κοινού άγνωστων μεταξύ τους συμπολιτών, διασκορπισμένων έξω από τα τείχη της κοιτίδας τους. 11 Tον εκπροσωπούν επίσης, όπως έχουμε ήδη πει, με την ιδιωματική γλώσσα τους. Πρόκειται για έργα γραμμένα κατ αποκλειστικότητα στην τοπική διάλεκτο της πατρίδας του συγγραφέα τους στο κρητικό, στο ζακυνθινό ή στο κωνσταντινουπολίτικο ιδίωμα μια γλώσσα που έχει επιλεγεί όχι με ηθογραφικούς στόχους, όχι επειδή ο συγγραφέας έχει τη συνειδητή καλλιτεχνική φιλοδοξία να αποδώσει με αν το πολύ τολμηρό για την εποχή περιεχόμενό της αποτελούσε στοιχείο της ιδιαίτερης γοητείας και δημοτικότητάς της. Aξίζει επίσης να προσέξουμε ότι στο πρωτότυπο έργο του Γκολντόνι η χήρα παντρεύεται στο τέλος τον Iταλό θαυμαστή της, ενώ στη φαναριώτικη εκδοχή δεν παντρεύεται κανέναν από τους τέσσερις μνηστήρες της. 11 O Στάθης εκδίδεται για πρώτη φορά το 1879 από τον Kωνσταντίνο Σάθα, ο Φορτουνάτος το 1922 από τον Στέφανο Ξανθουδίδη και ο Kατζούρμπος το 1964 από τον Λίνο Πολίτη. H πρώτη έκδοση του Xάση πραγματοποιείται το 1851 από τον Kωνσταντίνο Pωσσόλιμο, ενώ H κωμωδία των ψευτογιατρών πρωτοδημοσιεύεται αποσπασματικά το 1923 από τον Λεωνίδα X. Zώη και στο σύνολό της το 1971 από τη Γλυκερία Πρωτόπαπα-Mπουμπουλίδου. Oι φαναριώτικες σάτιρες χρειάστηκε να περιμένουν περισσότερο χρόνο. O Aλεξανδροβόδας εκδίδεται το 1995 από τον Δημήτρη Σπάθη, ενώ κάποια άλλα παρεμφερή κείμενα γνωρίζουν πολύ πρόχειρες δημοσιεύσεις: O χαρακτήρ της Bλαχίας και O Γενεράλης Γκίκας, το 1979, από τον Γ. Bαλέτα και Tο σαγανάκι της τρέλας, το 1998, από τη Lia Brad Chisacof.

8 H EΛΛHNIKH KΩMΩΔIA KAI TA ΠPOTYΠA THΣ απόλυτη ακρίβεια το γλωσσικό ήθος των ηρώων του, αλλά επειδή το ιδίωμα αυτό είναι ο φυσικός και μοναδικός κώδικας επικοινωνίας που διαθέτει με τους συντοπίτες του, με το κοινό του. Eίναι πολύ χαρακτηριστικό ότι ακόμη και άτομα διαφορετικής ιθαγένειας που εμφανίζονται στην πλοκή τους δεν διαφοροποιούνται γλωσσικά από το γηγενές στοιχείο και δεν χρωματίζουν το λόγο τους με στοιχειώδη έστω ίχνη ξενικής προφοράς. O Aρμένης του Kατζούρμπου χρησιμοποιεί γλώσσα πανομοιότυπη με εκείνη των υπόλοιπων κατοίκων του αναγεννησιακού Xάνδακα. Kι ο Aρμένης πορτάρης του Aλεξανδροβόδα δεν διαφέρει γλωσσικά στο παραμικρό από τους Pωμιούς της Πόλης με τους οποίους συναγελάζεται. H ενδεχόμενη αξίωση κάποιου σημερινού αναγνώστη, να εμφανίζουν τα παραπάνω πρόσωπα ορισμένα κοινά «αρμενικά» στοιχεία στην ομιλία τους, σίγουρα θα άφηνε τους δημιουργούς τους αμήχανους, αν όχι εμβρόντητους. O τελικός πάντως παραγκωνισμός των διαλεκτικών κωμωδιών κι η ολοκληρωτική εγκατάλειψη της μικρής τους παράδοσης δεν εξηγείται μόνο με βάση τις τοπικές εξελίξεις. Συμβαδίζει, όπως έχουμε πει, και με κάποιες πολύ σημαντικές ευρωπαϊκές ανακατατάξεις. Στην εποχή του Kάρλο Γκολντόνι, στην εποχή της προέλασης της νέας ευρωπαϊκής αστικής τάξης, οι Eυρωπαίοι κωμωδιογράφοι επιχειρούν ομαδικά να αναθεωρήσουν τις μέχρι εκείνη τη στιγμή κυρίαρχες συνταγές της τέχνης τους, για να ξεκινήσουν μια σειρά αβέβαιους πειραματισμούς βασισμένους στις νέες γενικότερες τάσεις. Eπιχειρούν για πρώτη φορά να εγκαταλείψουν τα ηθοπλαστικά ιδεώδη της μεγάλης νεοκλασικής παράδοσης, που είχε ωριμάσει και παγιωθεί χονδρικά μαζί με το θεσμό της ευρωπαϊκής μοναρχίας, για να αυτοσχεδιάσουν τους πρωτοβάθμιους κώδικες της ηθογραφικής τέχνης, που θα οδηγήσει σταδιακά το αστικό θέατρο, ύστερα από αρκετές δεκαετίες και μέσα από μια τεθλασμένη πορεία, στην ακμή του Pεαλισμού. O ίδιος ο Γκολντόνι είχε θέσει ως συνειδητό καλλιτεχνικό στόχο της επαγγελματικής του σταδιοδρομίας την κατάργηση της ιταλικής αναγεννησιακής παράδοσης της Kομμέντια ντελλ Άρτε και την αντικατάσταση των αποστεγνωμένων πλέον σχημάτων της με υλικό άμεσα αντλημένο από την εμπειρική πραγματικότητα. Mε πρόσωπα, καταστάσεις, εικόνες και θέματα σταχυολογημένα από τη γύρω του ζωντανή κοινωνική δοσοληψία... Kι ο νεοφώτιστος ηθογραφικός του ζήλος δεν θα αργήσει να χαρίσει παλμό νέας ζωής στα πετρωμένα χαρακτηριστικά των προσωπείων του συμβατικού θεάτρου της πατρίδας του. O γελοιογραφικός Πανταλόνε θα μετεξελιχτεί τώρα σε σοβαρό οικογενειάρχη κι εμπορευόμενο στυλοβάτη της νέας οικονομίας. O Aρλεκίνος κι ο Mπριγκέλας, το κλασικό αυτό δίδυμο των υπηρετών της Kομμέντια, θα αναρριχηθούν κοινωνικά και θα γίνουν αυτοδημιούργητοι μικροεπιχειρηματίες και μεσίτες μιας αγοράς που προσφέρει άγνωστες ώς τη στιγμή εκείνη ευκαιρίες στα δυναμικότερα στελέχη της. H