ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΚΑΙ Δ ΤΑΞΗΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 25 ΜΑΪΟΥ 2012 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΚΕΙΜΕΝΟ Κωνσταντῖνος Καβάφης Μελαγχολία τοῦ Ἰάσωνος Κλεάνδρου ποιητοῦ ἐν Κομμαγηνῇ 595 μ.χ. Τό γήρασμα τοῦ σώματος καί τῆς μορφῆς μου εἶναι πληγή ἀπό φρικτό μαχαῖρι. Δέν ἔχω ἐγκαρτέρησι καμιά. Εἰς σέ προστρέχω Τέχνη τῆς Ποιήσεως, πού κάπως ξέρεις ἀπό φάρμακα νάρκης τοῦ ἄλγους δοκιμές, ἐν Φαντασίᾳ καί Λόγῳ. Εἶναι πληγή ἀπό φρικτό μαχαῖρι. Τά φάρμακά σου φέρε Τέχνη τῆς Ποιήσεως, πού κάμνουνε για λίγο νά μή νοιώθεται ἡ πληγή. (1921) ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Α1.Τρία από τα βασικά γνωρίσματα της ποίησης του Κ. Καβάφη είναι η πεζολογία, η ιδιότυπη γλώσσα και η χρήση συμβόλων. Για το κάθε ένα από τα παραπάνω γνωρίσματα να γράψετε ένα αντίστοιχο παράδειγμα από το ποίημα που σας δόθηκε. Μονάδες 15 Το ποίημα ανήκει στα φιλοσοφικά- διδακτικά ποιήματα του Καβάφη και συγκεντρώνει αρκετά χαρακτηριστικά της καβαφικής γραφής. Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμε ένα έντονα πεζολογικό ύφος που δομείται κυρίως από έναν λόγο λιτό σαν πεζογραφικό και από την περιορισμένη χρήση σχημάτων λόγου. Η κυριαρχία της δημοτικής, ο ανισοσύλλαβος και ανομοιοκατάληκτος στίχος καθώς και φράσεις που ανήκουν περισσότερο στον προφορικό, καθημερινό λόγο, όπως «κάπως ξέρεις», «για λίγο», δίνουν στο ποίημα έναν τόνο πεζολογικό, προσωπικό και οικείο.
Ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ποιητικής γραφής του Καβάφη είναι και η ιδιότυπη γλώσσα του, μείγμα δημοτικής και λόγιων, αρχαιοπρεπών εκφράσεων. Εύγλωττες αποδείξεις αυτής του της ιδιομορφίας αποτελούν οι τύποι : «ποιητού», «εν Κομμαγηνή», «εγκαρτέρησι», «εν Φαντασίᾳ και Λόγῳ», «Εις σε, κάμνουνε». Επιπλέον χαρακτηριστικό αποτελεί και η χρήση συμβόλων. Το ποίημα έχει τη μορφή ενός φανταστικού διαλόγου του γηρασμένου ποιητή με την Τέχνη της Ποιήσεως. Ο Καβάφης χρησιμοποιώντας την τεχνική της πλαστοπροσωπείας εντάσσει τους στίχους του σε ένα ψευδοїστορικό πλαίσιο, αυτό της Κομμαγηνής του 595 π.χ.. Πρόκειται για ένα κρατίδιο ελληνιστικό που βρισκόταν στα Β.Α. της Συρίας με πρωτεύουσα τα Σαμόσατα. Διαλύθηκε το 72 μ.χ. όταν υποδουλώθηκε στους Ρωμαίους, αργότερα περιήλθε στους Βυζαντινούς, για να περάσει τελικά στα χέρια των Αράβων το 638 μ.χ. Την εποχή που δίνει ο ποιητής, βρισκόταν ήδη σε παρακμή. Ανάγεται λοιπόν η Κομμαγηνή του 595 μ.χ. σε σύμβολο φθοράς. (Ενδεικτικά οι μαθητές θα μπορούσαν να αναφέρουν ως σύμβολα και τα εξής : μαχαίρι, Ιάσων Κλεάνδρου, πληγή, φάρμακα). Β1. Στο ποίημα, σύμφωνα με τον Στέφανο Διαλησμά, «έχουμε ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο (με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη, ώστε να προβάλλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται) που υποστηρίζει και συμπληρώνει ποικιλοτρόπως το ποίημα». Να τεκμηριώσετε την παραπάνω άποψη αιτιολογώντας τη επιλογή του τίτλου από τον ποιητή. Μονάδες 20 Αρχικά το ποίημα είχε τον μονολεκτικό τίτλο «Μαχαίρι». Ο τίτλος όμως που τελικά προτίμησε να δώσει ο Καβάφης είναι από τους μακροσκελέστερους που έχει δώσει ποτέ. Όπως υποστηρίζει ο
Τέλλος Άγρας, «οι τίτλοι στα ποιήματα του Καβάφη είναι, σχεδόν ανεξαίρετα, λόγιοι επιγραφικοί. Προσθέτουν κάτι στο νόημα γίνονται τμήμα του ποιήματος». Ο τίτλος, λοιπόν, αποτελεί οργανικό κομμάτι του ποιήματος δίνει το ψυχολογικό κλίμα (Μελαγχολία), τον πρωταγωνιστή (Ιάσωνος Κλεάνδρου), την ιδιότητά του (ποιητού), τον τόπο στον οποίο εξελίσσεται η δράση (εν Κομμαγηνή) και το χρόνο (595 μ.χ.), το ψευδοїστορικό πλαίσιο του ποιήματος. Το ιστορικό άλλοθι αυτού του εσωτερικού μονολόγου περιορίζεται στον τίτλο και έτσι η ταύτιση των δυο ποιητών γίνεται σχεδόν αναπόφευκτη. Πιο συγκεκριμένα: - Μελαγχολία: Από την πρώτη κιόλας στιγμή ο Καβάφης τονίζει το ψυχολογικό κλίμα που επικρατεί στο ποίημα, η μελαγχολία. Η συναισθηματική αυτή κατάσταση αντικατοπτρίζει και την ψυχολογία του ποιητή. - Ιάσωνος Κλεάνδρου: Επειδή ο Καβάφης δε θέλει να ταυτιστεί με τον ποιητή που μελαγχολεί, σπεύδει να αποδώσει τα συναισθήματα αυτά σε ένα φανταστικό πρόσωπο, τον Ιάσωνα Κλεάνδρου. Έχει επισημανθεί η σύνδεση του ονόματος του Ιάσωνα με τη λέξη «ίαση», θεραπεία, εφόσον η τέχνη της ποίησης για τον Ιάσωνα Κλεάνδρου είναι ένα είδος ίασης. - Εν Κομμαγηνή: Την εποχή στην οποία αναφέρεται ο ποιητής, η Κομμαγηνή, ένα άλλοτε ακμαίο κρατίδιο, βρισκόταν σε παρακμή. Στον τίτλο του ποιήματος χρησιμοποιείται ως σύμβολο της φθοράς που επιφέρει ο χρόνος. Την εποχή της παρακμής την τονίζει με την ύπαρξη της άνω τελείας. - 595 μ.χ.: Η χρονολογία αισθητοποιεί τη φθορά. Πρόκειται για λίγα χρόνια πριν από το τέλος του αιώνα, χρόνος εκ των πραγμάτων γηραιός και κουρασμένος. Παρότι το πλαίσιο του χρόνου είναι ψευδοїστορικό, θα μπορούσαμε να σημειώσουμε
επιπλέον ότι ο χρόνος που δίνεται είναι μια φάση μεταβατική, κατά την οποία νιώθει ότι έχει πλέον οριστικά εγκαταλείψει τη νεότητα ίσως και την ωριμότητα- (εξάλλου ορισμένοι μελετητές θεωρούν οτι πίσω από αυτή τη χρονολογία κρύβεται η ηλικία του ποιητή όταν έγραφε το ποίημα) και κατευθύνεται ολοταχώς στην οριστική και αμετάκλητη κατάσταση των γηρατειών. Έτσι, σύμφωνα με την άποψη του Στέφανου Διαλησμά, ο τίτλος με την έκτασή του και την προσεκτικά τοποθετημένη στίξη, ορίζει το ψευδοїστορικό πλαίσιο και τον αφηγητή και δίνει έτσι διαχρονική ισχύ στα λεγόμενά του. Αποστασιοποιεί τους υπόγειους διδακτικούς απόηχους και επιπλέον τονίζει πρωτότυπα την ανάγνωσή του. Β2. Να επισημάνετε στο ποίημα τέσσερα διαφορετικά εκφραστικά μέσα ( μονάδες 8 ) και να ερμηνεύσετε τη λειτουργία τους(μονάδες 12). Μονάδες 20 Το ποίημα του Καβάφη «Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου ποιητού εν Κομμαγηνή 595 μ.χ» παρότι εκφράζει τη συναισθηματική κατάσταση του ποιητή (Ιάσωνα Κλεανδρου), τα σχήματα λόγου είναι περιορισμένα και τα συναισθήματα προέρχονται ως απόρροια της προβολής του θέματος των γηρατειών. Επομένως, εμφανίζεται ένας συγκρατημένος λυρισμός και ο ποιητής θέλοντας να επικοινωνήσει με την τέχνη της Ποίησης που θα του προσφέρει την πρόσκαιρη ανακούφιση από τα γηρατειά χρησιμοποιεί συγκεκριμένους εκφραστικούς τρόπους: α) Την υπαλλαγή: «πληγή από φρικτό μαχαίρι» (αντί «φρικτή πληγή από μαχαίρι»), που εμπεριέχει και δύο μεταφορές : «πληγή», «μαχαίρι»( στιχ.2), θέλοντας να υποδηλώσει όχι μια απλή στενοχώρια ή μελαγχολία για τις αλλαγές που επιφέρει ο χρόνος, αλλά και ένα αίσθημα οδύνης και αβάσταχτου πόνου στην ψυχή. Το
φρικτό μαχαίρι είναι ο χρόνος και τα παρεπόμενα του δημιουργούν την πληγή στην οποία αναφέρεται ο ποιητής. Άλλωστε ο αρχικός τίτλος του ποιήματος ήταν «Μαχαίρι». β) Την αποστροφή : ο ποιητής επικαλείται σε β ενικό πρόσωπο την Τέχνη της ποίησης (στιχ.4) «Εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως» και (στίχ.8) «Τα φάρμακά σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως», κάνοντας ποιητική αποστροφή και δημιουργώντας θεατρικότητα, όπου η Ποίηση ως βουβό πρόσωπο έρχεται στο προσκήνιο και έτσι η ικεσία εκφράζει το κλίμα της οικειότητας του ποιητή προς αυτή. γ) Με τις επαναλήψεις: «Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι», «Τέχνη της Ποιήσεως», «φάρμακα», θέλοντας να δώσει έμφαση και ένταση στο τι πρ οκαλούν τα γηρατειά και στο ότι μόνο η τέχνη της ποίησης μπορεί να προσφέρει ανακούφιση.επιπλέον η πρώτη επανάληψη λειτουργεί συνδετικά ανάμεσα στις δύο στροφές του ποιήματος. δ) Με την εικόνα: ο γηρασμένος ποιητής με έντονα πάνω του τα σημάδια του γήρατος κάνει έναν φανταστικό διάλογο με την προσωποποιημένη Ποίηση. Αναφέρεται στην αλλοίωση που το σώμα παρουσιάζει με τα χρόνια, που παύει να είναι ακμαίο και σφριγηλό ( «Το γήρασμα του σώματος και της μορφής του - για λίγονα μη νοιώθεται η πληγή»), οπτική εικόνα που προσδίδει ζωντάνια,αμεσότητα, παραστατικότητα. Γ1. Να σχολιάσετε τους παρακάτω στίχους σε ένα κείμενο 100-120 λέξεων: Εἰς σέ προστρέχω Τέχνη τῆς Ποιήσεως, πού κάπως ξέρεις ἀπό φάρμακα νάρκης τοῦ ἄλγους δοκιμές, ἐν Φαντασίᾳ καί Λόγῳ. Μονάδες 25
Ο ποιητής, μην έχοντας πού αλλού να απευθυνθεί, κάνει επίκληση στην τέχνη της Ποίησης, την οποία προσωποποιεί. Το «εις σε», σε συνδυασμό με το α πρόσωπο του ρήματος «προστρέχω», καθιστά πιο έντονη την επικοινωνία μεταξύ ποιητή και ποίησης, εξασφαλίζοντας παράλληλα παραστατικότητα και θεατρικότητα. Επιπλέον, το ρήμα «προστρέχω» δηλώνει την έννοια της αναζήτησης της μνήμης και της παρηγοριάς. Εντούτοις, απευθυνόμενος ο Καβάφης στην τέχνη έχει επίγνωση ότι η θεραπεία που θα του προσφέρει είναι πρόσκαιρη. Το «κάπως» δηλώνει το γεγονός ότι η ποίηση δεν μπορεί να του προσφέρει μόνιμη ανακούφιση από το γήρας, αλλά παροδική που διαρκεί όσο και η διαδικασία δημιουργίας του ποιήματος. Όταν αυτό τελειώνει, παύει να υπάρχει και η ίδια η ανακούφιση. Εξάλλου, και ο επόμενος στίχος «νάρκης του άλγους δοκιμές» αναφέρεται σε απόπειρες να μετριαστεί, να κατευναστεί, να καταπραϋνθεί ο πόνος. Τα μέσα με τα οποία γίνεται αυτή η προσπάθεια είναι η Φαντασία και ο Λόγος, δυο ακόμη έννοιες που προσωποποιεί ο ποιητής. Η φαντασία του ποιητή είναι κυριότατα αναπλαστική (ανακαλεί δηλαδή και αναπλάθει εικόνες του παρελθόντος μέσω της επενέργειας της μνήμης), αλλά κάποτε και δημιουργική (δημιουργεί εικόνες και ιδέες). Με τη Φαντασία ο ποιητής συλλαμβάνει σκέψεις και ιδέες, τις οποίες μετουσιώνει σε ποίημα μέσω της βοήθειας του Λόγου, που δίνει υπόσταση λέξεων στις σκέψεις του ποιητή. Ο λόγος δηλαδή εκφράζει τη φαντασία και αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την πραγμάτωση του ποιήματος. Δ1. Να συγκρίνετε ως προς το περιεχόμενο το ποίημα του Κ. Καβάφη Μελαγχολία τοῦ Ἰάσωνος Κλεάνδρου ποιητοῦ ἐν Κομμαγηνῇ 595 μ.χ. με το παρακάτω ποίημα του Τ. Λειβαδίτη Αυτοβιογραφία, εντοπίζοντας (μονάδες 5) και σχολιάζοντας
(μονάδες 15) τρεις ομοιότητες και δύο διαφορές μεταξύ των δύο ποιημάτων. Μονάδες 20 Τάσος Λειβαδίτης Αυτοβιογραφία Ἄνθρωποι ποὺ δὲ γνώρισα ποτὲ μοῦ δώσαν τὸ αἷμα μου καὶ τ ὄνομά μου, στὴν ἡλικία μου χιονίζει, χιονίζει ἀδιάκοπα μιὰ κίνηση πάντα σὰ νἄθελα νὰ προφυλαχτῶ ἀπὄνα χτύπημα δίψασα γιὰ ὅλη τὴ ζωή, κι ὅμως τὴν ἄφησα γιὰ ν ἁρπαχτῶ ἀπ τὰ πελώρια ἀγκάθια τῆς αἰωνότητας, ἡ σάρκα μου ἕνας ἐπίδεσμος γύρω ἀπ τὸ αὐριανό μου τίποτα κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ μὲ βοηθήσει στὸν πόνο μου ἐκτὸς ἀπ τὸν ἴδιο μου τὸν πόνο εἶμαι ἐδῶ, ἀνάμεσά σας, κι ὁλομόναχος, κ ἡ ποίηση σὰ μιὰ μεγάλη ἀλήθεια, ποὺ τὴν ἀνακαλύπτεις ὕστερ ἀπὸ χρόνια, ὅταν δὲν μπορεῖ να σοῦ χρησιμέψει πιὰ σὲ τίποτα. Ἐπάγγελμά μου: τὸ ἀκατόρθωτο. Τάσος Λειβαδίτης, Ποίηση, τ. 1, Αθήνα, Εκδόσεις Κέδρος, 2003, σ. 429. Με τη συγκριτική εξέταση των ποιημάτων του Καβάφη «Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου» και του Τ. Λειβαδίτη «Αυτοβιογραφία» εντοπίζονται κάποιες ομοιότητες και διαφορές ως προς το περιεχόμενο. Αρχικά, και τα δυο ποιήματα αναφέρονται στο προχωρημένο της ηλικίας. Ο Λειβαδίτης γράφει χαρακτηριστικά «στην ηλικία μου χιονίζει αδιάκοπα», κάνοντας σαφή υπαινιγμό στο πέρασμα των χρόνων με την επανάληψη και τη μεταφορική χρήση του ρήματος «χιονίζει». Ο Καβάφης, από την άλλη, αναφέρει χωρίς υπαινιγμούς
από τον πρώτο στίχο την περασμένη ηλικία με τη φράση «το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου». Επιπλέον και τα δυο ποιήματα αναφέρονται στη σωματική και ψυχολογική φθορά που επιφέρουν τα γηρατειά. Ο Λειβαδίτης αναφέρει τη «σάρκα» του σαν ένα «επίδεσμο» «γύρω από το αυριανό» του «τίποτα», υπαινισσόμενος τη φθαρτότητα της υλικής υπόστασης του ανθρώπου, ενώ ο Καβάφης με τη σειρά του παρουσιάζει τα γηρατειά σαν «πληγή» από το «φρικτό μαχαίρι» του χρόνου. Τέλος, ομοιότητα αποτελεί η αναφορά και των δυο στην ποίηση (αυτοαναφορικά ποιήματα) και η προσπάθειά τους να ανιχνεύσουν το ρόλο της («εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως, /που κάπως ξέρεις από φάρμακα», «κ η ποίηση σα μια μεγάλη αλήθεια που την ανακαλύπτεις / ύστερ από χρόνια»). Ωστόσο, υπάρχει διαφοροποίηση μεταξύ τους, αφού στο καβαφικό ποίημα, ο ποιητής έχει επίγνωση της παροδικής επίδρασης - επενέργειας της ποιητικής τέχνης στο παρόν, ενώ ο Λειβαδίτης συνειδητοποιεί ότι δεν μπορεί να επιδράσει αυτή με κανέναν τρόπο στο παρόν του, αλλά τη μεγάλη δύναμή της την αντιλαμβάνεται κανείς στο μέλλον. Μια ακόμη διαφορά εντοπίζεται στο χωρίο «είμαι εδώ, ανάμεσά σας κι ολομόναχος». Ο Τάσος Λειβαδίτης αποδίδει την αίσθηση της μοναξιάς που βιώνει ανάμεσα στους ανθρώπους, οι οποίοι δεν μπορούν να τον βοηθήσουν να απαλλαγεί από τον πόνο. Στο καβαφικό ποίημα ο πόνος πηγάζει από το γήρασμα του σώματος και της μορφής, χωρίς ωστόσο να θίγεται το ζήτημα της μοναξιάς. Ο ποιητής αναζητά από την Τέχνη της Ποίησης πρόσκαιρη ανακούφιση από τον πόνο, απευθύνεται σε αυτήν προσωποποιώντας την και αναπτύσσοντας διάλογο μαζί της.