ΑΡΧΕΙΟ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΛΥΚΟΥΡΓΟΥ (1827-1875), ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΣΥΡΟΥ, ΤΗΝΟΥ ΚΑΙ ΜΗΛΟΥ

ΑΡΧΕΙΟ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΛΥΚΟΥΡΓΟΥ (1827-1875), ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΣΥΡΟΥ, ΤΗΝΟΥ ΚΑΙ ΜΗΛΟΥ Εισαγωγή, αναλυτικές περιλήψεις και σχόλια ΤΟΜΟΣ Α

ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΘΗΝΩΝ ΚΕΝΤΡΟΝ ΕΡΕΥΝΗΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΝΕΩΤΕΡΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗ, ΦΩΤΕΙΝΗ ΑΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΑΡΧΕΙΟ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΛΥΚΟΥΡΓΟΥ (1827-1875) ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΣΥΡΟΥ, ΤΗΝΟΥ ΚΑΙ ΜΗΛΟΥ Εισαγωγή, αναλυτικές περιλήψεις και σχόλια ΤΟΜΟΣ Α ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΜΙΧΑΗΛ Β. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ ΑΘΗΝΑ 2013

ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΘΗΝΩΝ ΚΕΝΤΡΟΝ ΕΡΕΥΝΗΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΝΕΩΤΕΡΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ISBN:

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Κάθε φορά που ο Αλέξανδρος Λυκούργος έμενε στην Αθήνα κατέλυε στο σπίτι της αδελφής του Κλεοπάτρας Βασιλείου Μαργέλου στην οδό Τριπόδων 3, ιδιοκτησίας Πωλίνας Σταύρου. Εκεί βρισκόταν το Αρχείο του και άλλα προσωπικά του είδη. Στο ίδιο σπίτι πέθανε. Αμέσως μετά τον θάνατό του ο φίλος του Εμμανουήλ Κόκκινος προσφέρθηκε να τακτοποιήσει το Αρχείο του, αλλά πήρε το θάρρος να σχίζει έγγραφα που θεώρησε ότι δεν είχαν σημασία. Τότε παρενέβη η κόρη της Κλεοπάτρας, Ειρήνη, 27 ετών, η οποία αναχαίτισε τον Κόκκινο και μάζεψε όλα τα σκισμένα χαρτιά. Κληρονόμος του Αλέξανδρου Λυκούργου ήταν η πρεσβύτερη αδελφή του Διαμαντούλα (1814-1896), σύζυγος του Γ. Σταυρινίδη. Επειδή η Διαμαντούλα δεν έμενε στην Αθήνα, αλλά στα Σώκια, στα παράλια της Μικράς Ασίας, το Αρχείο του Αλέξανδρου Λυκούργου, καθώς και τα αρχεία των άλλων μελών της οικογένειας Λυκούργου, έμειναν στο σπίτι της οικογένειας Μαργέλου. Το 1880 η Διαμαντούλα παρέδωσε όλα τα οικογενειακά αρχεία στην ανιψιά της Ειρήνη Μαργέλου. Η Ειρήνη έμεινε άγαμη και είχε τον καιρό να ασχολείται με αυτά τα αρχεία και ιδιαίτερα με το Αρχείο του θείου της Αλέξανδρου. Η Ειρήνη φιλοξενήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα στο σπίτι της αδελ φής της Ελένης και του γαμβρού της Κίτσου Μακρυγιάννη, στην οδό Φαλήρου 3 (σήμερα Στρατηγού Μακρυγιάννη). Το 1916, όταν το σπίτι αυτό κατεδαφίστηκε για να ανεγερθεί στη θέση του ένα νεότερο κτήριο, η Ειρήνη μετοίκησε. Η νέα της κατοικία βρισκόταν κοντά στο Μακρυγιαννέικο, στη γωνία Παρθενώνος και Σεβαστής Καλλισπέρη. Εκεί την εγνώρισα, μικρός τότε, ίσως το 1922. Ο πατέρας μου με οδηγούσε στο σπίτι της θείας του Ειρήνης κάθε φορά που την επισκεπτόταν. Μαζί μας, ίσως μετά το 1925, ερχόταν και ο αδελφός μου Γιώργος. Για να φθάσουμε στο σπίτι της θείας Ειρήνης διασχίζαμε την Πλάκα περνώντας πάντα από την οδό Τριπόδων, όπου ο πατέρας μου μας επαναλάμβανε ότι εκεί βρισκόταν το σπίτι της οικογένειας Μαργέλου. Η επίσκεψη στη θεία Ειρήνη, ντρέπομαι να το πω, μου φαινόταν καταθλιπτική. Ήταν πολύ γερασμένη και μας δεχόταν πάντα καθισμένη στο κρεβάτι. Εξάλλου το περιβάλλον ήτανε φτωχικό και τα έπιπλα γερασμένα. Η θεία ζούσε τότε με τη σύνταξη του πατέρα της, αξιωματικού, και τα αρκετά κουτσουρεμένα εισοδήματα από το κτήμα της, και αυτό κληρονομιά του πα-

x ΑΡΧΕΙΟ ΛΥΚΟΥΡΓΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΣΥΡΟΥ τέρα της. Ορισμένες φορές παραπονιόταν για το πρόσωπο που είχε αναλάβει ως μισακάρης την καλλιέργεια. Κάθε χρόνο αυτός έβρισκε κάποια δικαιολογία για να εξηγήσει την πενιχρότητα του εισοδήματος. Τη μια φορά ήταν ο περονόσπορος που είχε πέσει την άνοιξη, την άλλη η ξαφνική καλοκαιριάτικη μπόρα που μούσκεψε τη σταφίδα την εποχή που ξεραινόταν απλωμένη στ αλώνια και, τέλος, ήταν ο ποταμός που ξεχείλισε και παρέσυρε τη σοδιά μέσα από την αποθήκη. Μα όταν συζητούσε για τον Αλέξανδρο Λυκούργο, τον οποίον λάτρευε, γινόταν εντυπωσιακή. Τότε το ύφος της έπαιρνε κάποια επισημότητα, υποβοηθούμενο από τη χρήση μιας αυστηρής καθαρεύουσας. Μιλούσε με θαυμασμό για τον θείο της. Λυπάμαι που το άωρο της ηλικίας μου δεν μου επέτρεψε να συγκρατήσω όσα έλεγε. Η θεία Ειρήνη πέθανε το καλοκαίρι του 1929. Το φθινόπωρο του 1929 είδα τον πατέρα μου να φέρνει στο σπίτι μας, στην οδό Ασκληπιού 70, νεόδμητο τότε, δύο ή τρεις μικρές κασέλες που περιέκλειαν το Αρχείο του Αλέξανδρου Λυκούργου, καθώς και τα αρχεία του πατέρα του Γεωργίου Λογοθέτη Λυκούργου, της μητέρας του Πουλουδίτσας, του αδελφού του Ιπποκράτη και άλλων μελών της οικογένειας, συμπεριλαμβανομένου και του αρχείου της Ειρήνης Μαργέλου. Όπως είδα, όταν αργότερα διάβασα το αρχείο της θείας Ειρήνης, αυτή εξέφρασε γραπτώς την επιθυμία της να περιέλθουν όλα αυτά τα αρχεία στον γιο της αδελφής της Μαρίας, τον Βασίλειο Μ. Σακελλαρίου. Το αρχείο της θείας Ειρήνης δείχνει ότι δεν υπήρξε απλός φύλακας των αρχείων της οικογένειας Λυκούργου, αλλά και ότι ασχολήθηκε εκτενώς, ιδιαίτερα με το Αρχείο του Αλέξανδρου Λυκούργου. Αντέγραψε πολλές επιστολές του προς διάφορα πρόσωπα. Αποπειράθηκε μάλιστα να βιογραφήσει τον θείο της. Με αυτό το σκοπό, προφανώς, φρόντισε να συγκεντρώσει πληροφορίες από πρόσωπα με τα οποία είχε σχετιστεί ο Αλέξανδρος Λυκούργος. Παρακολούθησα την εργασία του πατέρα μου για την ταξινόμηση του Αρχείου Αλέξανδρου Λυκούργου, που κράτησε περίπου δύο χρόνια, από το 1929 έως το 1931, και μάλιστα μου δόθηκε η ευκαιρία να διαβάσω το μεγαλύτερο μέρος. Ο πατέρας μου εργαζόταν μετά το καθημερινό δείπνο έως τις πρώτες μεταμεσονύκτιες ώρες, καθώς και όλες τις αργίες. Σε ορισμένες περιπτώσεις η εργασία βραδυπορούσε, κυρίως με τα σχισμένα έγγραφα. Ο πατέρας μου συγκέντρωσε χωριστά αυτά τα σχισμένα έγγραφα και στη συνέχεια ασχολήθηκε με το να βρει ανάμεσα σε όλον αυτόν τον σωρό εκείνα τα σπαράγματα που απάρτιζαν ένα έγγραφο. Η εργασία ήταν συναρπαστική και για τους δυο μας, τολμώ όμως να πω ότι για μένα ήταν ακόμα πιο ενδιαφέρουσα, γιατί ανακάλυπτα θέματα ιστορικά που με προκαλούσαν να ασχοληθώ με αυτά. Επειδή ήμουν ακόμα φοιτητής ανέβαλα για το μέλλον την πραγματοποίηση των νεανικών φιλοδοξιών μου. Ωστόσο παρακινήθηκα να παρουσιάσω στο φροντιστήριο του Νίκου Βέη μια εργασία με θέμα τη δράση του Αλέξανδρου Λυκούργου κατά του Πανσλαβισμού την οποία ο Νίκος Βέης θεώρησε άξια να δημοσιεύσει στο περιοδικό του, δυστυχώς χωρίς να με ενημερώσει. Λυπήθηκα και εξακολουθώ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ xi να λυπάμαι γιατί έτσι δεν μπόρεσα να τη διορθώσω λιγάκι από άποψη ύφους. 1 Ο πατέρας μου παραιτήθηκε από τη δουλειά που χρειαζόταν για να ταξινομήσει όσα έγγραφα είναι σχέδια και μάλιστα αχρονολόγητα. Αυτή η εργασία οδηγήθηκε σε ευτυχές τέλος από τις εκδότριες αυτού του έργου. 2 Όταν πήρα το πτυχίο μου διερεύνησα το Αρχείο με τον σκοπό να επιλέξω μέσα σε αυτό τα πρώτα θέματα στα οποία θα μπορούσα να επιδοθώ με επάρκεια. Γρήγορα όμως εγκατέλειψα αυτό το σχέδιο γιατί πρόβλεψα ότι, σε ενδεχόμενη υποψηφιότητα μου για μια θέση στο Πανεπιστήμιο, θα ήταν δυνατόν κάποιος από τους κριτές να θεωρήσει ως αρνητικό στοιχείο το γεγονός ότι εργαζόμουν βάσει αρχειακού υλικού που βρισκόταν μέσα στο σπίτι μου και έτσι ήμουν σε πλεονεκτική θέση απέναντι στους άλλους υποψήφιους. Λίγο αργότερα η στροφή μου προς την Αρχαία Ιστορία είχε ως συνέπεια να μην ασχοληθώ πια με το Αρχείο Αλέξανδρου Λυκούργου, με εξαίρεση κάποια διαλείμματα. Έχω και αλλού εκφράσει τη λύπη μου ότι παραμέλησα για πολύ καιρό το καθήκον μου να φροντίσω για τη δημοσίευσή του. Το έτος 2001 παρουσίασα σχετική ανακοίνωση στην Ακαδημία Αθηνών και στη συνέχεια υπέβαλα στην Εφορευτική Επιτροπή του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών την πρόταση περί εκδόσεως των εγγράφων. 3 Χαίρω που η πρόταση αυτή άρχισε να πραγματοποιείται με την παρουσίαση αυτού του τόμου που επιμελήθηκαν η Δρ. Ελισάβετ Κοντογιώργη, κύρια ερευνήτρια του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών και υπεύθυνη του εκδοτικού προγράμματος, και η Δρ. Φωτεινή Ασημακοπούλου, επίκουρη καθηγήτρια στο ΤΕΑΠΗ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου. Σε συνδυασμό με τη δημοσίευση αναλυτικών περιλήψεων του περιεχομένου των εγγράφων του Αρχείου Αλέξανδρου Λυκούργου, η Δρ. Ελισάβετ Κοντογιώργη συνέταξε και δημοσίευσε συνθετικές εργασίες βασιζόμενες σε αυτό το υλικό. 4 Η δημοσίευση αυτού του τόμου θα αποκαλύψει τη μεγάλη αξία των εγγράφων που περιέχονται σε αυτό το Αρχείο ως πηγών για τη μελέτη ιδιαιτέρως της διεξαγωγής διαλόγου μεταξύ του Αλέξανδρου Λυκούργου και 1. Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου, «Ὁ Ἀλέξανδρος Λυκοῦργος καὶ ἡ κατὰ τοῦ Πανσλαβισμοῦ δράσις αὐτοῦ», Byzantinisch-Neugriechische Jahrbücher, 8 (1931), σ. 245-260. 2. Βλ. Εισαγωγή, σ. 1-9. 3. Μ. Β. Σακελλαρίου, «Ἀρχεῖο Ἀλεξάνδρου Λυκούργου», Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Αθηνῶν, 76 (2001), σ. 87-103. 4. Ελισάβετ Κοντογιώργη, «Η προσέγγιση της Αγγλικανικής με την Ελληνική Ανατολική Εκκλησία κατά την περίοδο του Βουλγαρικού Ζητήματος. Η συμβολή του Αρχιεπισκόπου Σύρου και Τήνου Αλέξανδρου Λυκούργου», Νεοελληνικά Ιστορικά, 1 (2008), σ. 35-109. Elisabeth Kontogiorgi, «Religious Innovation or Political Strategy? The Rapprochements of the Archbishop of Syros, Alexandros Lykourgos (1827-1875), towards the Anglican Church», στο Trine Stauning Willert, Lina Molokotos-Liederman (επιμ.), Innovation in the Orthodox Christian Tradition? The Question of Change in Greek Orthodox Thought and Practice, Λονδίνο, Ashgate Publishing Group, 2012, σ. 73-97.

xii ΑΡΧΕΙΟ ΛΥΚΟΥΡΓΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΣΥΡΟΥ της Αγγλικανικής Εκκλησίας, καθώς και για την αντιμετώπιση της ιδρύσεως αυτόνομης Βουλγαρικής Εκκλησίας, μέσα στα πλαίσια του ελληνοβουλγαρικού ανταγωνισμού για τα μακεδονικά και θρακικά εδάφη, στην οποία το Πατριαρχείο απάντησε με την κήρυξη της Βουλγαρικής Εκκλησίας ως σχισματικής. Η συμβολή του Αλέξανδρου Λυκούργου στην υιοθέτηση αυτής της λύσης υπήρξε αποφασιστική. Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ι. ΤΟ ΑΡΧΕΊΟ ΤΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΌΠΟΥ ΣΎΡΟΥ ΚΑΙ ΤΉΝΟΥ, ΑΛΈΞΑΝΔΡΟΥ ΛΥΚΟΎΡΓΟΥ. Η διάσωση του Αρχείου Το Αρχείο του αρχιεπισκόπου Σύρου και Τήνου, Αλέξανδρου Λυ κούρ γου, βρίσκεται σε ψηφιοποιημένη μορφή στο Κέντρο Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών (ΚΕΙΝΕ). Είναι το προσωπικό αρχείο του Αλέξανδρου Λυκούργου και αποτελεί οργανικό κομ μάτι του αρχείου της οικογένειας του Γεωργίου Λογοθέτη Λυκούργου και των απογόνων του. 1 Το ψηφιοποιημένο Αρχείο του Αλέξανδρου Λυκούργου περιήλθε στο ΚΕΙΝΕ από δωρεά του ακαδημαϊκού καθηγητή Μιχαήλ Βασι λείου Σακελλαρίου, ο οποίος είχε αποκτήσει το διασωθέν οικογενειακό αρχείο από κληρονομιά. Σήμερα το οικογενειακό αρχείο είναι στην κυριότητα του ανιψιού του, καθηγητή Μιχαήλ Γεωργίου Σακελλαρίου. Το Αρχείο Αλέξανδρου Λυκούργου (ΑΑΛ) έχει ακραία χρονολογικά όρια 1815-1901, και απαρτίζεται από 4.000 περίπου ψηφιοποιημένα τεκμήρια πολλών σελίδων (πρωτότυπα, αντίγραφα και σχέδια) τα οποία έχουν ταξινομηθεί σε 48 φακέλους. 2 Πρόκειται για αρχειακή μονάδα που μας παρέχει πληροφορίες για σημαντικά και ποικίλα θέματα της νεοελληνικής ιστορίας του 19ου αιώνα. Συγκροτείται κυρίως από την αλληλογραφία του Λυκούργου, αλλά περιέχει και τεκμήρια που αφορούν στην προσωπική ζωή, τις σπουδές, την πανεπιστημιακή καριέρα και τη δράση του ως αρχιεπισκόπου, όπως σημειώσεις θεολογικού, φιλοσοφικού και άλλου περιεχομένου, πανεπιστημια- 1. Το οικογενειακό αρχείο περιλαμβάνει τις ακόλουθες ενότητες: α) τα κατάλοιπα του Γεωργίου Λογοθέτη Λυκούργου (1772-1850), β) το Αρχείο του Αλέξανδρου Λυκούργου (1827-1875), γ) τα κατάλοιπα του Ιπποκράτη Λυκούργου (1818-1857), δ) το Αρχείο της Πουλουδίτσας Γεωργιάδη (1792-1854), συζύγου του Γ. Λογοθέτη Λυκούργου, ε) το Αρχείο Μιχαήλ Γεωργίου Σακελλαρίου (1846-1919), νομικού, κτηματία και δημοσιογράφου, συζύγου της Μαρίας Μαργέλου, εγγονής του Γεώργιου Λογοθέτη Λυκούργου, στ) το Αρχείο του καπετάν Σταμάτη Γεωργιάδη, αδελφού της Πουλουδίτσας, ζ) το Αρχείο του ποιητή Γεώργιου Αναγνώστη Κλεάνθη (1801-1839), ανιψιού του Γ. Λογοθέτη Λυκούργου, και η) το Αρχείο της Ειρήνης Μαργέλου (1850-1928), κόρης της Κλεοπάτρας και του Βασιλείου Μαργέλου. 2. Το υπηρεσιακό Αρχείο του αρχιεπισκόπου Σύρου Αλέξανδρου Λυκούργου αποτελεί τμήμα του Αρχείου της Μητρόπολης Σύρου και του Αρχείου της Ιεράς Συνόδου.

2 ΑΡΧΕΙΟ ΛΥΚΟΥΡΓΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΣΥΡΟΥ κές σημειώσεις, πτυχία, τιμητικούς τίτλους. Επίσης, περιέχει και κείμενα άλλης μορφής: διαθήκες, πληρεξούσια, αποδείξεις πληρωμής ή παραλαβής χρημάτων. Τα τεκμήρια είναι χειρόγραφα, εκτός από ελάχιστα, που είναι έντυπα. Μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου Λυκούργου, το Αρχείο του περιήλθε στην κατοχή της αδελφής του Κλεοπάτρας, που είχε παντρευτεί τον αξιωματικό του ελληνικού στρατού Βασίλειο Μαργέλο (1799-1859). 3 Διασώθηκε από την κόρη τους, Ειρήνη Μαργέλου, 4 η οποία μετά τον θάνατο του θείου της συγκέντρωσε όλα τα κατάλοιπά του και μερίμνησε για τη διαφύλαξή τους. Η Ειρήνη Μαργέλου εκτιμούσε βαθύτατα τον θείο της, με τον οποίο ήταν στενά συνδεδεμένη, και ασχολήθηκε συστηματικά με το Αρχείο του και την αποκατάσταση ικανού αριθμού εγγράφων που βρέθηκαν σχισμένα. Τα συγκεκριμένα έγγραφα, σύμφωνα με πληροφορία του ακαδημαϊκού Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου, είχε επιχειρήσει να καταστρέψει με την αιτιολογία ότι δεν ήταν σημαντικά ο φίλος της οικογένειας και ιδιαιτέρως του Αλέξανδρου Λυκούργου καθηγητής του Πανεπιστημίου Εμμανουήλ Κόκκινος, στον οποίο η Κλεοπάτρα Μαργέλου είχε εμπιστευτεί το Αρχείο του αδελφού της. Η Ειρήνη Μαργέλου αναζήτησε, επίσης, τις πρωτότυπες επιστολές του Αλέξανδρου Λυκούργου, ώστε να τις εντάξει στο Αρχείο του, όπως διαπιστώθηκε από τη μελέτη του προσωπικού της αρχείου και την αλληλογραφία της με τους παραλήπτες των επιστολών του Λυκούργου. 5 Η Ειρήνη δεν φαίνεται να επιχείρησε να ταξινομήσει το Αρχείο περιορίστηκε στην αντιγραφή των επιστολών του θείου της και ίσως απέβλεπε να τις δημοσιεύσει ή να γράψει τη βιογραφία του. Μετά τον θάνατο της Ειρήνης Μαργέλου, η οποία ήταν άγαμη, όλα τα αρχεία της οικογένειας Γεωργίου Λογοθέτη Λυκούργου και των κατιόντων του, τα οποία είχε κληρονομήσει, περιήλθαν, σύμφωνα με την επιθυμία της, στον έναν από τους τρεις κληρονόμους της, τον ανιψιό της Βασίλειο Σακελλαρίου (1880-1963), γιο του δημοσιογράφου Μιχαήλ Σακελλαρίου και 3. Τα σχετικά με τη διάσωση και τις περιπέτειες του Αρχείου βασίζονται κυρίως στις πληροφορίες που μας έδωσαν οι Μιχαήλ B. Σακελλαρίου και Μιχαήλ Γ. Σακελλαρίου και δευτερευόντως στην πρώτη βιογράφο του Λυκούργου, Felicia Mary Frances Skene. Η Skene αναφέρει ότι ορισμένες επιστολές από το Αρχείο του Αλέξανδρου Λυκούργου που της έστειλε η Κλεοπάτρα Μαργέλου με το πλοίο Trinacria στην Αγγλία για να τη διευκολύνει στη συγγραφή της βιογραφίας του αδελφού της χάθηκαν σε ναυάγιο του πλοίου το 1876, βλ. F.M.F. Skene, The Life of Alexander Lycurgus, Archbishop of the Cyclades, εισαγωγή Lord Bishop of Lincoln, Λονδίνο, Οξφόρδη και Καίμπριτζ, Rivingtons, 1877, σ. 87. 4. Η Ειρήνη Μαργέλου (1848-1929) είχε φοιτήσει στη Σχολή Χιλλ, ήταν φίλη της Σεβαστής Καλλισπέρη και υπήρξε αντιπρόεδρος του Τμήματος Νοσηλείας και Υγιεινής της Ενώσεως Ελληνίδων. 5. Ο φάκελος 44, του ψηφιοποιημένου ΑΑΛ, περιέχει τις επιστολές του Αλέξανδρου Λυκούργου που αντέγραψε η Ειρήνη Μαργέλου. Επίσης στον φάκελο 20 τοποθετήθηκαν αντίγραφα των επιστολών του Λυκούργου προς τον Αθανάσιο Βερναρδάκη από το χέρι της Ειρήνης.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 3 της αδελφής της Μαρίας Β. Μαργέλου. Ο Βασίλειος Σακελλαρίου, ο οποίος παρέλαβε το Αρχείο του Αλέξανδρου Λυκούργου αταξινόμητο σε κιβώτια, επιχείρησε να εντοπίσει τα έγγραφα που είχαν μια σχέση «ἀρχειακοῦ δεσμοῦ» και συγκρότησε τους 48 φακέλους από τους οποίους συνίσταται το Αρχείο. Ο Β. Σακελλαρίου ταξινόμησε το Αρχείο με κριτήριο είτε τα θέματα των εγγράφων είτε τη σχέση του Λυκούργου με διάφορα πρόσωπα, λαϊκούς, κληρικούς ή συγγενείς. Πολλά όμως έγγραφα, που ήταν αντίγραφα ή σχέδια επιστολών και ως επί το πλείστον αχρονολόγητα, παρέμειναν αταξινόμητα (π.χ. οι δύο ογκώδεις φάκελοι 42 και 43 που περιλαμβάνονται στην έκδοση). Ο Β. Σακελλαρίου χρονολόγησε αρκετά από τα αταξινόμητα έγγραφα και σημείωσε το όνομα του παραλήπτη ή τα θέματά τους, προφανώς με την πρόθεση να τα ταξινομήσει αργότερα. Οι 48 φάκελοι του Αρχείου του Αλέξανδρου Λυκούργου που συγκρότησε ο Β. Σακελλαρίου ψηφιοποιήθηκαν και περιέχονται σε 11 CD με τις ακόλουθες ενδείξεις: 1) Αρχείο Αγγλίας (CD 1, Φάκ. 1-3 και 48) 2) Αρχείο Αγίου Όρους (CD 2, Φάκ. 8-15) 3) Αρχείο Αρχιερέων (CD 3, Φάκ. 4-7) 4) Αρχείο προσώπων (CD 4, Φάκ. 16-20) 5) Αρχείο Μιχαήλ Γεωργίου Σακελλαρίου (CD 5, Φάκ. 31-33) 6 6) Αρχείο συγγενών (CD 6, Φάκ. 21-30) 7) Αρχείο αταξινόμητων (CD 7, Φάκ. 34-41) 8) Αρχείο αταξινόμητων (CD 8, Φάκ. 42-43) 9) Αρχείο μεταγραφών Ειρήνης Μαργέλου (CD 9, Φάκ. 44) 10) Πρόσθετα (CD 10, Φάκ. 45) και 11) Αρχείο Αρχιερέων (CD 11, Φάκ. 46 και 47). Η έκδοση Η μέθοδος της εργασίας μας Από την πρώτη φάση της μελέτης των ψηφιοποιημένων τεκμηρίων του Αρχείου για την προετοιμασία της έκδοσης άρχισαν να διαφαίνονται διάφορα προβλήματα, τα οποία δεν σχετίζονταν μόνο με τις συνήθεις δυσκολίες της έκδο- 6. Σύμφωνα με πληροφορία του ακαδημαϊκού Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου το αρχείο του νομικού και δημοσιογράφου Μιχαήλ Γεωργίου Σακελλαρίου, από το οποίο έχουν ψηφιοποιηθεί και ενσωματωθεί στο ΑΑΛ οι Φάκ. 31, 32, 33, κατείχε και ταξινόμησε ο γιος του Βασίλειος Σακελλαρίου αρκετό καιρό προτού παραλάβει τα έγγραφα του Αλέξανδρου Λυκούργου από τη θεία του Ειρήνη Μαργέλου. Έτσι θα πρέπει να αποκλειστεί η περίπτωση να αποτελούσαν οι τρεις παραπάνω φάκελοι οργανικό κομμάτι του Αρχείου του Αλέξανδρου Λυκούργου, έστω εν μέρει. Ωστόσο, επειδή οι συγκεκριμένοι φάκελοι περιέχουν την αλληλογραφία του νεαρού τότε δημοσιογράφου με τον Αλέξανδρο Λυκούργο ψηφιοποιήθηκαν με πρωτοβουλία του ακαδημαϊκού Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου και εντάχθηκαν στο ΑΑΛ που φυλάσσεται στο ΚΕΙΝΕ της Ακαδημίας Αθηνών.

4 ΑΡΧΕΙΟ ΛΥΚΟΥΡΓΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΣΥΡΟΥ σης χειρόγραφων αρχείων, δηλαδή το δυσανάγνωστο της γραφής ή την καταστροφή που υφίστανται τα έγγραφα από τις περιπέτειες ενός αρχείου μέσα στον χρόνο. Επειδή οι επιστολές και οι σημειώσεις του Λυκούργου είναι, ως επί το πλείστον, αντίγραφα και σχέδια, δεν έχουν πλήρη στοιχεία της ταυτότητάς τους. Πολλά από αυτά τα «εξερχόμενα» έγγραφα είναι αχρονολόγητα. Στα σχέδια των επιστολών του Λυκούργου, που στην πλειονότητά τους έχουν γραφεί από τον εκάστοτε γραμματέα καθ υπαγόρευσή του, υπάρχουν πολλές διαγραφές και επαναδιατυπώσεις σε ορισμένα ετερόγραφα σχέδια υπάρχουν στα περιθώρια ιδιόγραφες διορθώσεις και προσθήκες του Λυκούργου, αρκετές φορές δυσανάγνωστες. Μια δυσκολία για την κατανόηση των θεμάτων που αναπτύσσονται ή θίγονται στα έγγραφα δημιουργούσε το γεγονός ότι στο Αρχείο αναφέρεται εξαιρετικά μεγάλος αριθμός προσώπων, των οποίων έπρεπε να διερευνηθούν η ταυτότητα και ο ρόλος στα πολιτικά, διπλωματικά, εκκλησιαστικά και άλλα ζητήματα της εποχής. Η σχέση των προσώπων αυτών τόσο με τον Λυκούργο όσο και μεταξύ τους δεν ήταν εξαρχής εμφανής. Ήταν αναγκαίο να ανασυσταθεί κατά το δυνατόν και με συστηματικό τρόπο το δίκτυο των σχέσεων και των δραστηριοτήτων των λαϊκών και των κληρικών, οι οποίοι μάλιστα διέμεναν σε μια ευρεία γεωγραφική ακτίνα: στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη, τους δύο πόλους του ελληνισμού κατά τον 19ο αιώνα, στα κέντρα της ορθοδοξίας στην Ανατολή, καθώς και στην Αγγλία. Η αναζήτηση πληροφοριών σε εγκυκλοπαιδικού τύπου δημοσιεύματα (εγκυκλοπαίδειες, βιογραφικά λεξικά κ.ά.) πολλές φορές δεν απέδωσε. Η μελέτη του Τύπου της εποχής (εφημερίδες και περιοδικά που κυκλοφορούσαν στην Αθήνα, στην Ερμούπολη, στην Κωνσταντινούπολη και στην Τεργέστη) μας «υπέδειξε» την ταυτότητα πολλών προσώπων ή την επαγγελματική τους δραστηριότητα και μας βοήθησε να τα τοποθετήσουμε στην εκάστοτε συνάφειά τους με καταστάσεις, σε τόπους, σε υπηρεσίες, σε υπαλληλικές θέσεις ή σε κάποιο λειτούργημα. Πρόσθετη δυσκολία ήταν ότι στα περισσότερα σχέδια των επιστολών υπάρχει μόνο η προσφώνηση (π.χ. Μεγάτιμε φίλε, Αδελφέ, κουμπάρε κ.λπ.) ή το μικρό όνομα του παραλήπτη, ενώ στα «εισερχόμενα» αρκετές υπογραφές είναι δυσανάγνωστες και έπρεπε να ταυτιστούν. Την κατανόηση του περιεχομένου των εγγράφων δυσχέραινε και η συχνά ελλειπτική αναφορά σε ποικίλα ζητήματα, καθώς μεταφέρουν πληροφορίες για περίπλοκες καταστάσεις που σχετίζονται με τη σχέση Εκκλησίας και κράτους κατά τον 19ο αιώνα, την προσέγγιση των Εκκλησιών και τις διεθνείς σχέσεις, το Ανατολικό Ζήτημα, τις θεσμικές ρυθμίσεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, τις αντιπαλότητες μεταξύ των Ορθόδοξων Εκκλησιών και τις αποχρώσεις των θεολογικών απόψεων, που σχολιάζονται ή αναπτύσσονται στα κείμενα από τους αλληλογράφους, θέματα τα οποία είναι δύσκολο να παρακολουθήσει ο ερευνητής που δεν είναι εξειδικευμένος σε όλα αυτά τα ζητήματα.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 5 Για την κατανόηση των θεμάτων, την ταύτιση των προσώπων και τη συμπλήρωση της χρονολογίας ή/και του παραλήπτη των επιστολών απαιτήθηκε η αντιπαραβολή και η συσχέτιση των εγγράφων. Οι συσχετισμοί αυτοί, όμως, δεν ήταν καθόλου εύκολο να γίνουν κατά την πρώτη φάση της προσέγγισης του Αρχείου, διότι ήταν απαραίτητο να έχουμε την εποπτεία του συνόλου του αρχειακού υλικού και να αποκτήσουμε, συγχρόνως, τη βασική θεωρητική υποδομή, ώστε να ξεπεραστούν οι δυσκολίες ουσίας και περιεχομένου. Το γεγονός ότι είχαμε στη διάθεσή μας για μεγάλο χρονικό διάστημα μόνο το ψηφιοποιημένο Αρχείο δημιουργούσε περαιτέρω δυσκολίες. Συνειδητοποιήσαμε γρήγορα ότι η επαφή με το πρωτότυπο Αρχείο θα μας διευκόλυνε να διατρέξουμε τους φακέλους σε συντομότερο χρονικό διάστημα, ώστε να εντοπίσουμε αντίγραφα ή έγγραφα με παρόμοιο περιεχόμενο και έτσι να προβούμε στη συγκρότηση της ταυτότητας του εγγράφου και στη συμπλήρωση των κενών και των ασαφειών στην αναλυτική περίληψη που συντάσσαμε για το κάθε τεκμήριο. Επιπλέον, χρειάστηκε να μελετήσουμε τα πρωτότυπα έγγραφα του Αρχείου, να εξοικειωθούμε με τους διαφορετικούς γραφικούς χαρακτήρες, να δούμε το πραγματικό σχήμα και μέγεθος των εγγράφων, το χαρτί που χρησιμοποιήθηκε κ.λπ. Ο κάτοχος του Αρχείου Μιχαήλ Γ. Σακελλαρίου πρόθυμα έθεσε στη διάθεσή μας το πρωτότυπο υλικό. Άρχισε, έτσι, ο έλεγχος και η διόρθωση των παρανοήσεων που είχαν γίνει στην πρώτη φάση κατά την οποία δεν είχαμε παρά την αποσπασματική εικόνα ψηφιοποιημένων σελίδων των εγγράφων. Από την προσφώνηση, το ύφος (φιλικό ή επίσημο), κυρίως όμως από το περιεχόμενο των επιστολών, αποκαταστήσαμε, όπου ήταν δυνατόν και με τις απαραίτητες επιφυλάξεις, τη χρονολογία ή/και το όνομα του παραλήπτη της επιστολής. Το γεγονός ότι σε πολλά σχέδια με το ίδιο κεντρικό θέμα προστίθενται ή αποσιωπώνται στοιχεία ανάλογα με το πρόσωπο στο οποίο απευθύνεται ο Λυκούργος μας διευκόλυνε να προσδιορίσουμε τον παραλήπτη. Για την έκδοση, στην οποία διατηρήσαμε την αρίθμηση των εγγράφων του ψηφιοποιημένου Αρχείου, είχαμε να επιλύσουμε ένα ακόμη πρόβλημα. Κατά την ψηφιοποίηση του Αρχείου είχαν δοθεί αύξοντες αριθμοί σε έγγραφα με πολλές χειρόγραφες σελίδες, στις οποίες συχνά συμπεριλαμβάνονται περισσότερα του ενός σχέδια ή αντίγραφα επιστολών (ορισμένες φορές έως και δεκαπέντε) που απευθύνονται σε διαφορετικούς παραλήπτες και πραγματεύ ο νται διαφορετικά θέματα. Στις περιπτώσεις αυτές διατηρήσαμε τον αύξοντα αριθμό που έχει το ψηφιοποιημένο έγγραφο στον φάκελο που ανήκει (π.χ. Φάκ. 43, αρ. 204) και χρησιμοποιήσαμε το ελληνικό αλφάβητο για την αρίθμηση όλων των σχεδίων που περιλαμβάνονται σε αυτό (π.χ. Φάκ. 43, αρ. 204. α. έως αρ. 204. ιε.). Στο πλαίσιο του συγκεκριμένου εκδοτικού προγράμματος συντάχθηκαν αναλυτικές περιλήψεις των εγγράφων. Επιδιώχθηκε κατ αυτόν τον τρόπο να καταστεί προσιτό στην έρευνα το περιεχόμενο και οι πληροφορίες του μεγάλου αριθμού των χειρόγραφων και, συνήθως, δυσανάγνωστων εγγράφων του Αρχείου, η προσπέλαση των οποίων διαφορετικά θα ήταν επίπονη και χρο-

6 ΑΡΧΕΙΟ ΛΥΚΟΥΡΓΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΣΥΡΟΥ νοβόρα. 7 Με τις αναλυτικές περιλήψεις εξασφαλίστηκε η απόδοση όλων των σημαντικών πληροφοριών των εγγράφων, ενώ το μειονέκτημα της απώλειας φραστικών και νοηματικών λεπτομερειών του περιεχομένου που θα διέσωζε μια έκδοση in extenso περιορίστηκε από την οικονομία έκτασης της δημοσιευομένης ύλης. Οι περιλήψεις των εγγράφων έγιναν κατά φάκελο και με τη σειρά με την οποία είναι ταξινομημένα τα έγγραφα. Για την παρούσα έκδοση δεν ήταν δυνατόν να έχουμε ως γνώμονα τη χρονολογία των εγγράφων, διότι δεν μπορούσαμε να παρέμβουμε στην ταξινόμηση του ψηφιοποιημένου Αρχείου. Επιπλέον, όπως αναφέρθηκε, πολλά έγγραφα είναι σχέδια, κυρίως επιστολών, χωρίς όνομα συντάκτη και παραλήπτη και χωρίς χρονολογική ένδειξη. Η σύνταξη ενός χρονολογικού ευρετηρίου, στον δεύτερο τόμο, όπου τα έγγραφα καταχωρίστηκαν με βάση τον χρόνο παραγωγής τους, αποκατέστησε τη χρονολογική τους ακολουθία και θεράπευσε, πιστεύουμε, τις όποιες αδυναμίες της έκδοσης κατά φακέλους. Εκτός από το χρονολογικό ευρετήριο συντάχθηκε και ονοματολογικό πραγματολογικό ευρετήριο. Για τα ξένα ανθρωπωνύμια και τοπωνύμια, που συνήθως αναφέρονται στα έγγραφα με την απόδοσή τους στα ελληνικά, επιλέχθηκε η πρωτότυπη γραφή τους και έτσι απαντώνται και στα ευρετήρια (π.χ. Canterbury αντί Κανταουρίας ή Καντερβουρίας, Filkenstone αντί Φιλκε στώνης κ.λπ.). Χρησιμοποιήθηκε η απόδοση των ονομάτων στα ελληνικά, για όσα έχει καθιερωθεί και χρησιμοποιείται ευρέως (π.χ. Γλάδστων αντί Gladstone 8, Λονδίνο αντί London και Καίμπριτζ αντί Κανταβρυγίας). Σε κάθε περίληψη άνω αριστερά σημειώθηκε ο αύξων αριθμός που έχει δοθεί για την έκδοση και η αρχειακή θέση του εγγράφου. Στη συνέχεια, για την αλληλογραφία, ετέθησαν τα ονόματα του αποστολέα και του παραλήπτη και μέσα σε παρένθεση σημειώθηκαν αντίστοιχα ο τόπος προέλευσης και προορισμού. Στα υπόλοιπα έγγραφα δόθηκε ένας τίτλος με βάση το περιεχόμενό τους. Άνω δεξιά σημειώθηκε η χρονολογία του εγγράφου (χρόνος, μήνας, ημέρα). Οι ημερομηνίες αναγράφησαν όπως απαντώνται στην αλληλογραφία, δηλαδή στις περισσότερες επιστολές στο Ιουλιανό ημερολόγιο που ίσχυε στον ορθόδοξο κόσμο, και σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως στην αλληλογραφία με τους αγγλικανούς, στο Γρηγοριανό ημερολόγιο, το οποίο τον 19ο αιώνα προηγείται κατά δώδεκα ημέρες του Ιουλιανού. Στην περίπτωση αυτή έχουμε διπλή ένδειξη. Σε όποιο έγγραφο δεν υπάρχει κάποιο από τα παραπάνω στοιχεία, αλλά συνάγεται έμμεσα από το περιεχόμενό του, τοποθετήθηκε σε ορθογώνιες αγκύλες [ ]. Ακολούθησε ο χαρακτηρισμός του εγγράφου (πρωτότυπο, αντίγραφο ή σχέδιο, χειρόγραφο ή έντυπο), η 7. Οι ερευνητές έχουν τη δυνατότητα να μελετήσουν τα πρωτότυπα έγγραφα στην ψηφιοποιημένη τους μορφή στο ΚΕΙΝΕ. 8. Διατηρείται η αγγλική απόδοση του ονόματος όταν είναι αποστολέας ή παραλήπτης επιστολής.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 7 γλώσσα στην οποία είχε συνταχθεί και ο αριθμός των σελίδων του, όπως αριθμήθηκαν κατά την ψηφιοποίηση του Αρχείου από τους κατόχους του. Πολλές φορές, για τα σχέδια των επιστολών ή των σημειώσεων είχαν χρησιμοποιηθεί ως γραφική ύλη φάκελοι αλληλογραφίας με σφραγίδες ταχυδρομείου, βουλοκέρι ή και γραμματόσημα. Όπου απαντώνται σημειώθηκε κάτω από τον χαρακτηρισμό του εγγράφου. Η γλώσσα των περισσότερων εγγράφων του Αρχείου είναι η λόγια καθαρεύουσα ελληνική της εποχής. Η αλληλογραφία του Λυκούργου με τους αγγλικανούς, προτεστάντες ή ορθόδοξους Ρώσους είναι στην αγγλική, στη γερμανική και στη γαλλική γλώσσα. Αξίζει να σημειωθεί ότι ορισμένα κείμενα που συντάχθηκαν από Άγγλους κληρικούς ή λαϊκούς είναι γραμμένα στην αρχαία ελληνική γλώσσα. Χαρακτηριστικοί είναι στην αλληλογραφία του Λυκούργου με άλλους ιεράρχες οι αρχαϊσμοί και οι αποχρώσεις του εκκλησιαστικού λόγου. Τα ιδιόγραφα κείμενα του Λυκούργου είναι κατά κανόνα ορθογραφημένα, ενώ στα ετερόγραφα παρατηρούνται συχνά ορθογραφικά λάθη, φθογγικές, συντακτικές και τονικές ιδιοτυπίες και διπλοτυπίες, ιδιαίτερα στην αναγραφή των ονομάτων και των τοπωνυμίων. Για τα έγγραφα που είναι γραμμένα στην αγγλική ή στη γαλλική γλώσσα και στο Αρχείο περιλαμβάνεται η μετάφρασή τους στην ελληνική, η περίληψη καταχωρίστηκε στο πρωτότυπο έγγραφο στο οποίο και παραπέμπουμε για τις μεταφράσεις. Μετά την περίληψη του εγγράφου δόθηκαν επεξηγηματικά σχόλια για τα σημαντικότερα θέματα με σκοπό να καταστεί ευκολότερη η κατανόηση των γραφομένων και η ένταξή τους στο ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο. Για τα πρόσωπα, και για εκείνα που δηλώνονται και για όσα ταυτίστηκαν, συντάχθηκαν προσωπογραφικά σημειώματα, τα οποία αναφέρονται πρωτίστως στις σχέσεις και τις επαφές του βιογραφούμενου με τον Λυκούργο, καθώς και με άλλα πρόσωπα του κύκλου του, και επισημάνθηκαν οι περιστάσεις του βίου και του έργου τους, εφόσον βοηθούν στην πληρέστερη κατανόηση του περιεχομένου των εγγράφων του Αρχείου. Πληροφορίες δόθηκαν, επίσης, και για τόπους, ναούς και μοναστήρια που αναφέρονται στα έγγραφα και ταυτίστηκαν. Στα σχόλια έγινε συχνά αναφορά από ένα έγγραφο σε άλλο/α που έχει/ουν συναφή θέματα ή παρόμοιο περιεχόμενο. Τέλος, όπου ήταν δυνατόν, αναγράφηκαν τα πλήρη εκδοτικά στοιχεία (συγγραφέας, τίτλος, τόπος και χρόνος έκδοσης) για τις μελέτες εκδεδομένες ή προς έκδοση που γίνεται μνεία στα έγγραφα. Στον παρόντα τόμο δημοσιεύονται αναλυτικές περιλήψεις των εγγράφων που περιέχονται στους κάτωθι φακέλους του Αρχείου του Αλέξανδρου Λυκούργου. Αρχείο Αρχιερέων: αλληλογραφία με τους Κύριλλο Β Ιεροσολύμων (Φάκ. 4), Γρηγόριο Στ (Φάκ. 5), Άνθιμο Στ (Φάκ. 5), Γρηγόριο Βυζάντιο (Φάκ. 47), Ιερώνυμο Μυριανθέα (Φάκ. 6), Δωρόθεο Σχολάριο (πρώην Λαρίσης) (Φάκ. 13), Παρθένιο Ακύλα (Φάκ. 38), Μητροφάνη (Οικονομίδη) (Φάκ. 6), Θεόκλητο Βίμπο (Φάκ. 11).

8 ΑΡΧΕΙΟ ΛΥΚΟΥΡΓΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΣΥΡΟΥ Αρχείο Αγγλίας: αλληλογραφία με τον William Ewart Gladstone (Φάκ. 1-2) και ποικίλα έγγραφα και αλληλογραφία από την περίοδο της παραμονής του Λυκούργου στη Μεγάλη Βρετανία (Φάκ. 3). Αρχείο αταξινόμητων (Φάκ. 42-43): σχέδια επιστολών προς κληρικούς και λαϊκούς, σημειώσεις θεολογικού περιεχομένου. Αρχείο Αγίου Όρους (Φάκ. 8): αλληλογραφία και έγγραφα που αφορούν το Άγιο Όρος. Αρχείο Κληρικών (Φάκ. 15): αλληλογραφία με κληρικούς, μοναχούς και άλλα πρόσωπα. Αρχείο προσώπων: αλληλογραφία με τους Κωνσταντίνο και Σοφοκλή Οικονόμο (Φάκ. 16), Αλέξανδρο Κουμουνδούρο (Φάκ. 18), Κωνσταντίνο Λομβάρδο (Φάκ. 19) και Δημήτριο Βερναρδάκη (Φάκ. 20). Τα θέματα των εγγράφων του Αρχείου του Αλέξανδρου Λυκούργου που δημοσιεύονται στον παρόντα τόμο και αναπτύσσονται εκτενώς στη συνέχεια, αναφέρονται σε γενικότερα ζητήματα της νεοελληνικής πολιτικής και εκκλησιαστικής ιστορίας και συνδέονται με τις εξελίξεις στο Ανατολικό Ζήτημα και την αλυτρωτική πολιτική του ελληνικού κράτους κατά τις δεκαετίες 1860 και 1870. Τα κυριότερα είναι: Το Κρητικό Ζήτημα. H αποστολή του Λυκούργου στην Αγγλία για να εγκαινιάσει τον ναό του Αγίου Νικολάου στο Λίβερπουλ και για την έναρξη του διαλόγου, με πρωτοβουλία των αγγλικανών, μεταξύ της Ελληνικής Ανατολικής Εκκλησίας και της Αγγλικανικής με σκοπό την προσέγγισή τους και την Ένωση των Εκκλησιών. Το Βουλγαρικό Ζήτημα και η αποστολή του Λυκούργου στην Κωνσταντινούπολη και εν συνεχεία στο Άγιο Όρος. Τέλος, το Μητροπολιτικό Ζήτημα της Εκκλησίας της Ελλάδος κατά τα έτη 1873-74. Στην αλληλογραφία του Λυκούργου με κληρικούς και λαϊκούς, εκτός από τα παραπάνω θέματα, υπάρχει πλούσιο υλικό και για ζητήματα που αφορούν τους αποδέκτες των επιστολών, καθώς και πληροφορίες που μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε το δίκτυο των προσωπικών σχέσεων του συντάκτη τους. Παράλληλα, από το πραγματολογικό αυτό υλικό μαθαίνουμε για τις ασχολίες και τα ενδιαφέροντα των επιστολογράφων, καθώς και για τον βαθμό της εμπλοκής τους στις κοινωνικές, πολιτικές και ιδεολογικές διεργασίες της εποχής. Η επιστολική επικοινωνία του Λυκούργου με τον πατριάρχη Ιεροσολύμων Κύριλλο Β, τον Κωνσταντίνο Οικονόμο των εξ Οικονόμων, τον μητροπολίτη Χίου Γρηγόριο Βυζάντιο, τον Δωρόθεο πρώην Λαρίσης, τον Θεόκλητο Βίμπο και τον αρχιμανδρίτη Ιερώνυμο Μυριανθέα από τους κληρικούς, καθώς και με τον Σοφοκλή Οικονόμο (γιο του Κωνσταντίνου), τον Δημήτριο Βερναρδάκη, τον Αλέξανδρο Κουμουνδούρο και τον Κωνσταντίνο Λομβάρδο, από τους λαϊκούς, χαρακτηρίζεται από άμεσο προσωπικό τόνο, επειδή με τα προαναφερθέντα πρόσωπα ο Λυκούργος διατηρούσε στενή και φιλική σχέση. Εκτός από τα θέματα που αναφέραμε, τα ζητήματα που τους απασχολούν συχνά σχετίζονται με τη συγγραφή, έκδοση και διακίνηση των

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 9 έργων τους, τους φιλολογικούς διαγωνισμούς και τα βραβεία, καθώς και τον «διαγκωνισμὸ» των προσώπων για μια θέση στο ελληνικό Δημόσιο. Από τις επιστολές αναδεικνύονται, επίσης, πτυχές από τη δράση και την προσωπική ή επαγγελματική ζωή των επιστολογράφων, οι οποίες δεν αναφέρονται σε άλλες πηγές ή αποσιωπούνται. Ξεχωριστής σημασίας είναι η επιστολική επικοινωνία του Αλέξανδρου Λυκούργου με τον πρωθυπουργό της Μεγάλης Βρετανίας Γλάδστωνα εγκάρδια και φιλική, μας παρέχει άγνωστες μέχρι σήμερα πληροφορίες για τη στάση του Γλάδστωνα στο Ανατολικό Ζήτημα και την Ελληνική Ανατολική Εκκλησία κατά την περίοδο 1870-75. 9 Τέλος, η αλληλογραφία του Λυκούργου με τους κατώτερους στην εκκλησιαστική ιεραρχία κληρικούς αναφέρεται πρωτίστως σε θέματα της ιερατικής τάξης και σε γενικότερα ζητήματα που εμπίπτουν στη δικαιοδοσία της αρχιεπισκοπής Σύρου: εκλογές ή μετακινήσεις επισκόπων, χειροτονίες, μετακινήσεις και μισθοδοσία κληρικών, αλλαγές ηγουμενιών ή διευθέτηση διαφορών σε μονές, συντήρηση, ανέγερση και εγκαίνια ναών και μονών, καθώς και σε ζητήματα νομιμότητας γάμων μεταξύ συγγενών ή ορθοδόξων με καθολικούς. Διάσπαρτες πληροφορίες παρέχονται στις επιστολές και για τη γενικότερη κοινωνική και οικονομική κατάσταση: για την παραγωγή και εμπορία τοπικών προϊόντων, για τις περιόδους κρίσης του εμπορίου, για σεισμούς και επιδημίες. Αναφορά γίνεται και σε ειδικότερα θέματα συνυφασμένα με τη ζωή των ανθρώπων κατά τον 19ο αιώνα, όπως για παράδειγμα για τις ασθένειες και τους τρόπους ίασης. 10 Η παρούσα έκδοση υπήρξε αποτέλεσμα της προτροπής του ακαδημαϊκού Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου, οικογενή του Αλέξανδρου Λυκούργου, ο οποίος, όπως αναφέρθηκε, δώρισε στο ΚΕΙΝΕ το ψηφιοποιημένο αρχείο. Για την υποστήριξη και την ενθάρρυνσή του σε όλες τις φάσεις της εργασίας μας, καθώς και για τις πολύτιμες διευκρινίσεις και επισημάνσεις του, τού εκφράζουμε τη βαθιά ευγνωμοσύνη μας. Θερμές ευχαριστίες οφείλουμε και στον ανιψιό του ακαδημαϊκού, καθηγητή Μιχαήλ Γ. Σακελλαρίου, που μας επέτρεψε να μελετήσουμε το πρωτότυπο Αρχείο, μας υπέδειξε ηλεκτρονική βιβλιογραφία και ήταν πάντα πρόθυμος συμπαραστάτης στην εκπόνηση του έργου αυ- 9. Στη βιογραφία του Λυκούργου (The Life of Alexander Lycurgus) η Felicia M. F. Skene προτάσσει την ακόλουθη αφιέρωση: «To the right Honourable William Ewart Gladstone, the first friend who welcomed Alexander Lycurgus to an English home, and the last to whom his thoughts turned with gratitude and affection in the hour of death, this record of his life is dedicated». 10. Ιδιαίτερη σημασία, όπως φαίνεται από αρκετές επιστολές, είχαν αποκτήσει τα ιαματικά λουτρά ως τρόπος θεραπείας διαφόρων ασθενειών. Η ανάπτυξη των λουτροπόλεων ως ενιαίο σύστημα των οικονομικών, κοινωνικών, πολιτισμικών και πολιτικών δραστηριοτήτων των επισκεπτών και των μόνιμων κατοίκων τους συνδέεται με τη διάχυτη αντίληψη του «θερμαλισμοῦ» κατά τον 19ο αιώνα.

10 ΑΡΧΕΙΟ ΛΥΚΟΥΡΓΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΣΥΡΟΥ τού. Στον τέως διευθυντή του Κέντρου Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού Κωνσταντίνο Λάππα, που διάβασε τα κείμενα της αλληλογραφίας των Οικονόμων, Κωνσταντίνου και Σοφοκλή, και έκαμε σημαντικές επισημάνσεις, απευθύνουμε και από εδώ τις ευχαριστίες μας. Την προσπάθειά μας ενθάρρυναν και διευκόλυναν όλες οι διευθύντριες του Κέντρου. Πρώτα, η αείμνηστη Ελένη Μπελιά, που μας ανέθεσε το συγκεκριμένο ερευνητικό πρόγραμμα. Η Κάλλια Καλλιατάκη-Μερτικοπούλου και η Ελένη Γαρδίκα- Κατσιαδάκη υπήρξαν αρωγοί σε όλα τα στάδια της προετοιμασίας του τόμου. Τις ευχαριστούμε θερμά. Εκδοτικά σημεία [ ] προσθήκη των εκδοτών <> χάσμα από φθορά του χαρτιού (;) δυσανάγνωστο τμήμα του κειμένου [...] παράλειψη τμήματος του κειμένου ΙΙ. Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ Βιογραφικό σχεδίασμα Ο Αλέξανδρος Λυκούργος γεννήθηκε στη Σάμο στις 4 Νοεμβρίου του 1827. Πατέρας του ήταν ο Γεώργιος Λογοθέτης Λυκούργος 11 και μητέρα του η Πουλουδίτσα ή Λουλουδίτσα, 12 το γένος Γεωργιάδη, αδελφή του καπετάν- Σταμάτη. 13 Τα παιδικά βιώματα του Αλέξανδρου Λυκούργου συνδέονται με τα 11. Ο Γ. Λογοθέτης Λυκούργος (Καρλόβασι Σάμου 10.2.1772-Αθήνα 1850) ήταν αρχηγός της φατρίας των «Καρμανιόλων» που κατά την πρώτη δεκαετία του 19ου αιώνα συγκρούστηκαν στη Σάμο με τους «Καλικάτζαρους», τη μερίδα των προεστών του νησιού. Αναγκάστηκε να εξοριστεί, έγινε Φιλικός και όταν με την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης επέστρεψε στην πατρίδα του οι Σάμιοι τον ανακήρυξαν πολιτικό και στρατιωτικό αρχηγό του αγώνα, βλ. Αλέξης Σεβαστάκης, Το κίνημα των «Καρμανιόλων» στη Σάμο (1805-1812), Αθήνα, 1996 και Μιχαὴλ Β. Σακελλαρίου, «Κοινωνικοπολιτικοὶ ἀγῶνες στὴ Σάμο (1801-1813, 1821-1834) βάσει καὶ νέων πηγῶν», στο Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου, Θέματα Νέας Ἑλληνικῆς Ἱστορίας, τ. Α, Αθήνα, Ηρόδοτος, 2011, σ. 279-345, κυρίως σ. 281 κ.εξ. Κατά την περίοδο 1830-1834 ο Γ. Λογοθέτης Λυκούργος ηγήθηκε της δεύτερης φάσης του αγώνα των Σαμίων για ανεξαρτησία, που είναι γνωστή ως «Σαμιακή Πολιτεία». Το ελληνικό κράτος τον τίμησε με τον τίτλο του Συμβούλου της Επικρατείας και του Γερουσιαστή. 12. Η Πουλουδίτσα πέθανε την 1η Οκτωβρίου 1854 και σύμφωνα με το επιτύμβιο που έγραψε ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ήταν 65 ετών, βλ. Νικόλαος Ἰ. Σταματιάδης, Σαμιακά, Σάμος, 1899, τ. Β, σ. 337. 13. Για τον καπετάν Σταμάτη, τον πρώτο των χιλίαρχων του σαμιακού στρατού κατά την Επανάσταση, βλ. Γεώργιος Δημητριάδης, Ἱστορία τῆς Σάμου, Χαλκίδα, 1866,