Η Αλεξάνδρεια ως σύμβολο της οικουμενικότητας του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής γλώσσας Από την ελληνιστική εποχή στον σύγχρονο ευρωπαϊκό πολιτισμό ΠΟΤΙΤΣΑ ΓΡΗΓΟΡΑΚΟΥ, Δρ. του Πανεπιστημίου των Παρισίων, Καθηγήτρια του Λαϊκού Πανεπιστημίου Αθηνών, Ερευνήτρια της Ιστορίας του Ελληνιστικού Πολιτισμού της Ανατολής. Ελλάς Email: popa@otenet.gr «H εκστρατεία του Αλεξάνδρου στην Ανατολή, η εγκατάσταση ηγεμόνα ελληνικής πολιτισμικής ταυτότητας στον θρόνο της περσικής αυτοκρατορίας, της οποίας τα ακραία σύνορα έφταναν έως την Κεντρική Ασία, η αστραπιαία διάδοση του ελληνικού πολιτισμού στην Ανατολή, ωσάν φωτιά σε δάσος, αποτελούν τα σημαντικά στοιχεία του τέλους μιας εποχής και της γέννησης μιας νέας, της Ελληνιστικής. Φέρει μέσα της μία καινούρια φάση στην ιστορία της ανθρωπότητας, αυτήν που ονομάστηκε Ελληνισμός γράφει ο Giorgio Guillini στο έργο του L Hellénisme, 2003. (Ν I, στις βιβλιογραφικές παραπομπές) Με τις ελληνικές πόλεις που ίδρυσε ο Αλέξανδρος και οι Διάδοχοί του, ο ελληνικός πολιτισμός της κοινής διαδόθηκε ευρέως στην Ανατολή. Οι ξένοι μελετητές ονόμασαν το φαινόμενο αυτό Εξελληνισμό της Ανατολής (Droysen, Schlumberger) (N II-III) κι έκαναν λόγο για τον Ελληνισμό της Ανατολής, που θα καταστήσει την ελληνική, οικουμενική γλώσσα για πολλούς αιώνες. «Χάρις στις ιστορικές και αρχαιολογικές έρευνες των τελευταίων 30 ετών, κατανοούμε σήμερα την μεγάλη και ταχύτατη ακτινοβολία του Ελληνισμού στην Ασία, έως τα δυτικά όρια της Κίνας και ώς την καρδιά της Ινδίας. Θα οδηγήσει αργότερα στην φωτισμένη βασιλεία του Ασόκα στην Ινδία» (Ν I) και στις μετέπειτα μακρόχρονες ελληνικές επιρροές στις τέχνες και τους πολιτισμούς της Κ. Ασίας. Στην Μεσόγειο, «ο πολιτισμός της Αλεξάνδρειας θα γίνει η πολιτιστική ραχοκοκαλιά της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. η Ρώμη θα γίνει στον 3 ο αι. ένα κέντρο αναπαραγωγής του Μεσογειακού ελληνιστικού πολιτισμού.όπως η τέχνη στην Πομπηία...και η Αλεξάνδρεια με τις καινοτομίες και ανακαλύψεις, θα είναι ο εμπνευστής και κληροδότης για όλη την Μεσόγειο».(N I) Ο Ελληνισμός της Μεσογείου, αποτυπώνοντας έντονα τα αχνάρια του ολόγυρα, κυρίως μέσω της Αλεξανδρείας, θα κληροδοτήσει στην αυτοκρατορική Ρώμη και από εκεί στην Ευρώπη, τους πολιτιστικούς του θησαυρούς. Επιβεβαιώνεται έτσι η θεωρία για το Κοσμοσύστημα του Αλεξάνδρου, που βασίστηκε στην μίξη των λαών μέσω της ελληνικής πολιτιστικής επιρροής στην Οικουμένη, κληροδοτώντας στην σημερινή κοινωνία, βασικά πολιτιστικά στοιχεία. 240
Οι ελληνικές πόλεις του Αλεξάνδρου και των Διαδόχων του στην Ανατολή Η εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου στην Ανατολή, θα είχε μείνει στην Ιστορία μόνο σαν ένα σπουδαίο στρατιωτικό επίτευγμα, αν δεν έφερε μέσα της τους γόνους της παγκόσμιας πολιτιστικής κοσμογονίας, που άλλαξε την πολιτιστική ταυτότητα του τότε γνωστού κόσμου, με την διάδοση του ελληνικού πολιτισμού στην Ανατολή. Οι ελληνικές πόλεις που ο Αλέξανδρος ίδρυσε στο πέρασμά του, καθώς κι εκείνες που δημιούργησαν οι Διάδοχοι και οι Επίγονοί του (περί τις 200 κατά τους ξένους ειδικούς) και που άνθησαν στα βασίλειά τους κατά την ελληνιστική εποχή, κυρίως από το 300 π.χ. (εικ.1, 2),(oι πιο γνωστές πόλεις), έγιναν η προέκταση της Ευρώπης και της Ελλάδας στην Ασία. Ήταν διάσπαρτες από τα παράλια του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου ως τα βάθη της Κεντρικής Ασίας, από την Αλεξάνδρεια της Τρωάδας και της Αιγύπτου ως την Αλεξάνδρεια την Εσχάτη, στο σημερινό Τατζικιστάν. Χρησιμοποιούσαν την ελληνική γλώσσα, χτίστηκαν βάσει των πολεοδομικών κανόνων των πόλεων της Ελλάδας, και οργανώθηκαν με τους διοικητικούς, θρησκευτικούς, πολιτισμικούς θεσμούς που χρησιμοποιούσαν και οι πόλεις της μητροπολιτικής Ελλάδας. Σε αυτές ήλθαν έποικοι από διάφορες περιοχές της Ελλάδας και βέβαια πολλοί Μακεδόνες, φέρνοντας μαζί τις γνώσεις, τον ελληνικό πολιτισμό και τον τρόπο ζωής τους. Θα ήταν χρήσιμη μία συνοπτική αναδρομή στο φαινόμενο και στον μηχανισμό διάδοσης του ελληνικού πολιτισμού και γλώσσας στην Ανατολή, της οικουμενικότητας που προέκυψε, πώς καλλιεργήθηκε και διατηρήθηκε στην Αλεξάνδρεια και πώς κληροδοτήθηκε στην οικουμένη. Στον χώρο της Αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου στην Ανατολή, επιβίωσαν τελικά 2 κύρια βασίλεια, των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο και των Σελευκιδών στην Ασία, από τη Συρία ως την Κ. Ασία, όπου εδώ, κατόπιν διάσπασης, το 250 π.χ., δημιουργήθηκαν τα Ελληνο-Βακτριανά και τα Ινδο-Ελληνικά βασίλεια, με Έλληνες βασιλείς. Στο σύνολό τους τα ελληνιστικά βασίλεια έζησαν περίπου 3 αιώνες (300-31 π.χ.). Η ναυμαχία στο Άκτιο, οπότε το βασίλειο των Πτολεμαίων, τελευταίο από όλα τα άλλα, περνά στους Ρωμαίους, θεωρείται το τέλος της Ελληνιστικής εποχής χρονολογικά, αλλά όχι του Ελληνισμού της Ανατολής, που διήρκεσε για πολλούς αιώνες ακόμα. (N II, III) Δημιουργήθηκαν μεγάλοι οδικοί άξονες επικοινωνίας μεταξύ των πόλεων και περιοχών αυτών, (εικ.3), μεταξύ Ανατολής και Δύσης, που ενεργοποίησαν την εμπορική και την πολιτιστική επικοινωνία και τις α- νταλλαγές μεταξύ λαών που μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες. Τα ελληνικά χρησίμευαν σαν γλώσσα επικοι- 241
νωνίας, αποτέλεσαν την lingua franca της εποχής και υιοθετήθηκαν από πολλούς για την πρακτική χρησιμότητά τους. Έγιναν γλώσσα οικουμενική για πολλούς αιώνες. Συγχρόνως έγιναν δίαυλος διάδοσης του ελληνικού πολιτισμού, ο οποίος επηρέασε τους λαούς της Ανατολής. Δύο ήταν οι κύριοι πόλοι διάδοσης του ελληνικού πολιτισμού. Ο ένας στην Μ. Ανατολή με βασικούς πυρήνες την Αλεξάνδρεια, την Αντιόχεια και την Δαμασκό. Ο άλλος στην Κ. Ασία στα Ελληνο-Bακτριανά και Ινδο-Ελληνικά βασίλεια (Αφγανιστάν, Ν. Ουζμπεκιστάν και Τατζικιστάν, Β. Πακιστάν, Α. Ινδία). Στην Κεντρική Ασία τα ελληνικά βασίλεια με 40 περίπου Έλληνες βασιλείς (εικ.4) (Nομισματικές Μελέτες Osmund Bopearachchi) (N IV), έζησαν, μετά την αυτονόμησή τους, άλλον 1,5 αιώνα (250-10 π.χ.), με ελληνικές πολιτείες και με την ελληνική ως επίσημη γλώσσα, π.χ. (Eικ.5) Δελφικά παραγγέλματα στην πόλη Αϊ Χανούμ-Αφγανιστάν, ανασκαφές Paul Bernard (N V). Ο ελληνικός πολιτισμός άφησε στην συνέχεια έντονα τ αχνάρια του σε πολλούς τομείς στην Κεντρική Ασία: μέσα από την χρήση της ελληνικής, ως επίσημη γλώσσα επικοινωνίας ή κρατικής προπαγάνδας σε θέματα πολιτισμού και θρησκείας, όπως στα διατάγματα του Ινδού βασιλιά Ασόκα, στα ελληνικά (εικ. 5α), ινδικά και αραμαϊκά. -στην τέχνη της νομισματοκοπίας, π.χ. (εικ.6) το νόμισμα του Κουσάνου αυτοκράτορα Κανίσκα (1 ος αι) με ελληνική επιγραφή και την ελληνική θεότητα Σελήνη, -στην τοπική γλώσσα που υιοθέτησε την ελληνική αλφάβητο, π.χ. (εικ.7) κουσανικό κείμενο με ελληνικά γράμματα. -στην αρχιτεκτονική και ιδιαίτερα στην οχυρωματική τέχνη (P. Leriche) --στην τέχνη των κοσμημάτων, π.χ. (εικ.8) ένα κουσανικό δαχτυλίδι-σφραγίδα με την Αθηνά. -στην γλυπτική. Εδώ αξίζει να σημειωθεί η ιδιαίτερα εμφανής ελληνική επιρροή στην γνωστή τέχνη της Γανδάρα, την οποίαν οι Γάλλοι ειδικοί ονομάζουν ελληνο-βουδιστική, και η οποία διήρκεσε 7 αιώνες και πλέον μετά την αποχώρηση των Ελλήνων (Ζemaryalai Tarzi) (N VI) (λεπτομέρειες στο κείμενό του Η Ελληνο-Βουδιστική τέχνη της Γανδάρα στον παρόντα τόμο). Π.χ. (εικ.9-11) δύο Γανδαρινά γλυπτά από την Χάντα του Αφγανιστάν, το ένα είναι ο Βούδας και στο πλάϊ του ο ακόλουθός του Βαζραπάνι με τα χαρακτηριστικά του Hρακλέους, το άλλο, ένα ελληνοπρεπέστατο κεφάλι νέας, του 2 ου -4 ου αιώνος και ένα τρίτο από το Ουζμπεκιστάν (εικ.10). 242
Στην Μ. Ανατολή ο ελληνικός πολιτισμός και η ελληνική γλώσσα άνθησαν και διατηρήθηκαν πολύ μετά την ελληνιστική εποχή, καθ όλη τη διάρκεια της ρωμαϊκής κυριαρχίας, κατόπιν πέρασαν μέσα στο Βυζάντιο, φτάνοντας μέχρι και στον πρώτο αιώνα της Αραβικής κατάκτησης (Μ. Sartre, J.C. Balty, J.M. Dentzer, El Abbadi, κλπ.). (N VII) Ο Σέλευκος 1 ος Νικάτωρ υλοποίησε σε κάποιο βαθμό το όραμα του Αλεξάνδρου για μία συμβίωση λαών μέσα από την διάδοση του ελληνικού πολιτισμού και της γλώσσας, βασιζόμενος στις ελληνικές πόλεις. Ί- δρυσε πολλές σε όλο το βασίλειό του στην Ασία, με ιδιαίτερη έμφαση στη Συρία, όπου δημιούργησε περισσότερες από 50 πολιτείες με το ιπποδάμειο πολεοδομικό σύστημα και ονόματα πόλεων της Ελλάδας, κυρίως της Μακεδονίας (Δίον, Πέλλα, Βέροια, Έδεσσα, Ευρωπός, Αμφίπολις, Ηράκλεια κλπ.) και της οικογενείας του (Σελεύκεια, Αντιόχεια, Απάμεια (η Περσίδα σύζυγός του Απάμη), κ.λπ.) (εικ. 12,13), (N VII-X). Ο Στράβων περιγράφει την Συρία ως Μικρή Μακεδονία (P. Leriche). Ο εξελληνισμός της περιοχής υπήρξε σημαντικός με πρωτεργάτιδες την κοσμοπολίτισσα Αντιόχεια μαζί με την Δαμασκό, που εξελίχθηκαν σε μεγάλα κέντρα ελληνικού πολιτισμού. ( M.Sartre, J.C. Balty) Οι Πτολεμαίοι, που διοίκησαν επίσης την Κυρηναϊκή και μέρος της Αραβίας (την σημερινή Ιορδανία), ίδρυσαν επίσης ελληνικές πόλεις (Πτολεμαϊς, Φιλαδέλφεια, Βερενίκη, Αρσινόη κλπ.), καλλιεργώντας στα ονόματα τον θεσμό της δυναστείας τους. (Εικ. 13-13α) Ανέπτυξαν κυρίως την Αλεξάνδρεια, που έγινε η σπουδαιότερη πόλη του τότε κόσμου και φάρος του ελληνικού πολιτισμού. Θα αναφερθούμε σ αυτήν ειδικότερα πιο κάτω. Τα ελληνικά ήταν η επίσημη γλώσσα όλων των ελληνικών πόλεων και όσοι γηγενείς έρχονταν να ζήσουν και να εργαστούν σ αυτές, ή να αναλάβουν διοικητικά αξιώματα, ή να κάνουν εμπόριο, έπρεπε εκ των πραγμάτων να μάθουν να χρησιμοποιούν τα ελληνικά. Η ελληνική γλώσσα δεν επεβλήθη ποτέ δια νόμου ως αποκλειστική γλώσσα των λαών των ελληνιστικών βασιλείων, αλλά επικράτησε απλώς ως επίσημη γλώσσα των ελληνικών πόλεων. Μεγάλο μέρος των γηγενών κατοίκων που ζούσαν στις ελληνικές αλλά και σε άλλες πόλεις, αν και διατηρούσαν την δική τους γλώσσα και πολιτισμική ταυτότητα, υιοθετούσαν παράλληλα την ελληνική στον βαθμό που τους εξυπηρετούσε (στην εργασία ή το εμπόριο). Παράλληλα υιοθετούσαν τον ελληνικό τρόπο ζωής και την ελληνική γλώσσα, όπως αποκαλύπτουν τα ευρήματα των ξένων ανασκαφών στην Ανατολή. Τα μεγάλης χωρητικότητας θέατρα που βρέθηκαν σε όλες τις ελληνιστικές πόλεις, αποδεικνύουν ότι έρχονταν σε αυτά να παρακολουθήσουν τα ελληνικά θεατρικά έργα, όχι μόνο οι Έλληνες έποικοι αλλά και πολλοί κάτοικοι των γύρω περιοχών, οι οποίοι τουλάχιστον κατανοούσαν τα ελληνικά, εφόσον δεν υπήρχαν τότε μεταφράσεις. Πολλοί 243
γηγενείς μάλιστα έπαιρναν και ελληνικά ονόματα, έτσι ώστε σήμερα, όταν τα συναντάμε σε αρχαία κείμενα ή στις ανασκαφές, να μην γνωρίζουμε αν πρόκειται για Έλληνες εποίκους ή ντόπιους εξελληνισμένους. Αν ήθελαν μάλιστα να γίνουν μέλη της κοινωνικής ή πνευματικής ελίτ των πόλεων, ακολουθούσαν την ελληνική παιδεία στα ελληνικά σχολεία που δημιουργήθηκαν και πολλοί λόγιοι προήλθαν από τις πόλεις αυτές. Αρκετοί μάλιστα πήγαιναν για πληρέστερες σπουδές στην Αθήνα και επιστρέφοντας ενίσχυαν τους πνευματικούς πυρήνες που άνθησαν σε πολλές πόλεις της Ανατολής, καλλιεργώντας τον ελληνικό πολιτισμό σε όλες τις εκφάνσεις του, Φιλοσοφία, Φιλολογία, Μαθηματικά, Καλές Τέχνες, κλπ. Ονομαστοί ανάμεσά τους υπήρξαν ο Ποσειδώνιος της Απάμειας, ο Ζήνων της Σιδώνος, ο Απολλώνιος της Τύρου, ο Λογγίνος της Έμεσας γνωστός ως Αθηναίος γιατί ρητόρευσε στην Αθήνα, ο Νικόδημος ο Γερασηνός, θεωρούμενος ως πατέρας της Μαθηματικής επιστήμης, ο γνωστός αρχιτέκτων Απολλόδωρος της Δαμασκού, που έχτισε το Φόρουμ της Ρώμης και πολλοί άλλοι φημισμένοι στην εποχή τους. Είναι γνωστή η Φιλοσοφική Σχολή της Απάμειας και τα λογοτεχνικά και φιλοσοφικά ρεύματα που ευδοκίμησαν στην Αντιόχεια την Μεγάλη, λίκνο γραμμάτων, τεχνών και πολυ-πολιτισμικότητας. Το φαινόμενο αυτό αναπτύχθηκε, σε ακόμα μεγαλύτερο βαθμό, στην Αλεξάνδρεια. Οι ελληνικές πόλεις της Συρίας και της Αλεξάνδρειας συμπληρώνουν τον μεγάλο κοίλο άξονα των Ελληνικών πόλεων, από την Κυρήνη και Απολλωνία της Κυρηναϊκής, ώς τις ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας και της Ιωνίας (Αλικαρνασσό, Μίλητο, Έφεσο κ.λ.π.), και ώς την Θεσσαλονίκη, Αθήνα και Κόρινθο. Χώρος αμιγώς ελληνικού πολιτισμού, ο περίγυρος της θάλασσας της Ανατολικής Μεσογείου. (εικ. 1,3,12,13) Τον ελληνόφωνο αυτό χώρο κατέλαβαν στη συνέχεια οι Ρωμαίοι (από το 64 π.χ.) χωρίς να αλλάξουν την ελληνική πολιτισμική ταυτότητα των ελληνικών πόλεων (J.C.Balty, Μ.Sartre, J.M.Dentzer). Χρησιμοποιούσαν δε την λατινική γλώσσα για τις δικές τους ανάγκες διοίκησης, αλλά ο λαός εξακολούθησε να χρησιμοποιεί τα ελληνικά που συνέχιζαν να είναι η οικουμενική γλώσσα επικοινωνίας, καθ όλη την διάρκεια της ρωμαϊκής κυριαρχίας στον χώρο αυτό. π.χ. (εικ. 14) το νόμισμα της Πέτρας, πόλη αραβική υπό πτολεμαϊκή διοίκηση κατά την ελληνιστική περίοδο, διατηρεί κατά την ρωμαϊκή εποχή την ελληνική ως επίσημη γραπτή γλώσσα, ιδιαίτερα στα νομίσματά της, για ευρύτερη διακίνηση και αποδοχή τους. Στην μία όψη διαβάζουμε ΤΡΑΙΑΝΟΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ και στον οπισθότυπο ΠΕΤΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ. Άλλο παράδειγμα το πορτραίτο του Ηλιόδωρου από την πόλη Ευρωπό-Δούρα (Συρία), μία τοιχογραφία με ελληνική επιγραφή. (εικ. 15). Στην ρωμαιο-παρθική περίοδο, τον 3 ο αι. μ.χ., η πόλη διατηρούσε τους ελληνικούς θεσμούς και τα ελληνικά ως επίσημη γλώσσα (Ανασκαφές Pierre Leriche). (N X) Τα κτίρια της αραμαϊκής πόλης Παλμύρας είναι κτισμένα βάσει της ελληνο-ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής της εποχής (3 ος αι. μ.χ.). (εικ. 16,18). Το άγαλμα της Παλλάδος Αθηνάς (εικ. 17), αντίγραφο αυτού του Φειδία, 244
βρέθηκε στο κέντρο της πόλης, η οποία πόλη παρουσιάζεται έτσι να προσβλέπει στην Αθήνα ως το λίκνο του ελληνικού πολιτισμού. Το νόμισμα της πόλης γράφει στα ελληνικά ΖHNOBIA ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ, ΣΕΒΑΣΤΗ (ΣΕΒ), σύμφωνα με τα πρότυπα των ελληνιστικών βασιλείων της περιοχής. Οι επιγραφές είναι ως επί το πλείστον ελληνικές και όσες είναι δίγλωσσες επέτρεψαν, χάρη στα ελληνικά, να μελετηθεί η αραμαϊκή γραφή. Τα δημόσια αξιώματα φέρουν επίσης ελληνικούς τίτλους, Αργυροταμίας, Συμποσιάρχης, Κρεοδότης κ.α. Τα παιδιά της Ζηνοβίας φέρουν ελληνικά ονόματα, Tιμόλαος, Ηρωδιανός (εκτός του διαδόχου, Walbalat, που έχει όνομα αραβικό) και έχουν Έλληνες δασκάλους. Σύμβουλος-Υπουργός της Ζηνοβίας και υπεύθυνος δημιουργός της ελληνιστικής δομής και της ελληνο-ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής της πόλης, είναι ο Λογγίνος ο Αθηναίος. Η ελίτ της πόλης μιλά ελληνικά (αποδεικτικό μόρφωσης), το ίδιο και η βασίλισσα Ζηνοβία, η οποία μάλιστα επαίρετο γι αυτό. (M. Sartre, M.Tlaas) (Ν XI) Γίνεται επομένως εμφανές ότι στην ελληνο-ρωμαϊκή τους εξέλιξη οι ελληνικές πόλεις διατηρούσαν τα ελληνικά ως επίσημη γλώσσα μαζί με τους ελληνικούς θεσμούς, ακολουθούμενες από πολλές ντόπιες πολιτείες που ζητούσαν από τους Ρωμαίους τον τίτλο πόλις, με τα προνόμια αυτοδιοίκησης και ελληνικών θεσμών που αυτό προϋποθέτει (Μaurice Sartre, J.C.Balty). (N VII) Οι Ρωμαίοι, χάρη στην pax romana, κατόρθωσαν να επιτύχουν σημαντική τόνωση του εμπορίου της Ανατολής με την Δύση και πολλές ελληνικές πόλεις, λόγω της θέσεώς τους, έγιναν μεγάλα εμπορικά και πνευματικά κέντρα. Πλούτισαν ιδιαίτερα και διευρυνόμενες, στο ίδιο πολεοδομικό μοντέλο, ανοικοδομήθηκαν με την πολυτελή ελληνο-ρωμαϊκή αρχιτεκτονική, αποκτώντας ξεχωριστό κύρος και φήμη. Για παράδειγμα η πόλη Απάμεια, στη Β. Συρία (εικ.19), η κεντρική αρτηρία επιμηκύνθηκε στη ρωμαϊκή εποχή, όπως μεγεnθύνθηκαν και όλα τα κτίρια, η πόλη Γέρασα στην Ιορδανία, (εικ.20,21), η πόλη Ζεύγμα, με τα περίτεχνα ψηφιδωτά, (εικ. 22), όλα χαρακτηριστικά στοιχεία αρχιτεκτονικής και διακόσμησης πόλεων, κτιρίων και οικιών στις ελληνιστικές και ελληνο-ρωμαϊκές πόλεις. Στον ελληνόφωνο αυτό χώρο, στο μισοφέγγαρο ελληνικού πολιτισμού -Κυρηναϊκή, Αλεξάνδρεια, Δαμασκός, Αντιόχεια, Έφεσος, Βυζάντιο-Κωνσταντινούπολη, Ελλάδα- (εικ.12-13) αναπτύσσεται στη συνέχεια η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία της Ανατολής, η οποία ονομάστηκε μεταγενέστερα Βυζαντινή. Στον ίδιο χώρο εξαπλώνεται η Χριστιανική θρησκεία που εκφράζεται στην ελληνική γλώσσα, γιατί συνεχίζει να είναι γλώσσα οικουμενική και συνεχίζει να ομιλείται από τους περισσότερους κατοίκους της περιοχής. Αυτό εξηγεί και την ελληνοφωνία, αλλά και την υψηλή ελληνική παιδεία των Αγίων Πατέρων και λογίων της Χριστιανικής θρησκείας, από την Κυρήνη έως το Βυζάντιο. 245
Αργότερα, ως επίσημη γλώσσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τα ελληνικά συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται στην περιοχή μέχρι την κατάληψή της από τους Άραβες (640 Δαμασκός, 641 Αλεξάνδρεια και ακόμα αργότερα). Γνωρίζουμε ότι χρειάστηκε ένας αιώνας και πλέον, μέχρι να εξαραβιστεί η περιοχή. Το 705, ο Χαλίφης Al Walid στη Δαμασκό, καταργεί δια νόμου την ελληνική ως επίσημη γλώσσα του κράτους, που ήταν ως τότε. Χρειάστηκε ακόμα περαιτέρω καιρός για να σβήσει ο ελληνικός πολιτισμός, ιδιαίτερα στις μεγάλες ελληνικές πόλεις, άλλοτε σημαντικά κέντρα ελληνικού πνεύματος και γλώσσας. Αυτό μας το επιβεβαιώνει η παρουσία, στα μέσα του 8 ου αι. (750), του ελληνόφωνου Ιωάννη του Δαμασκηνού ως Γραμματέα και Συμβούλου του Χαλίφη της Δαμασκού, για τις διοικητικές ανάγκες της χώρας, χρήσιμου στην φάση εξαραβισμού της Δημόσιας Διοίκησης. Ο Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Αλεξανδρείας, Ελληνιστής, Mostafa El Abbadi γράφει στο βιβλίο του Η αρχαία Βιβλιοθήκη της Αλεξανδρείας : «έναν αιώνα και πλέον, μετά την κατάληψη από τους Άραβες, τα ελληνικά συνεχίζουν να είναι η επίσημη γλώσσα του κράτους στην Δαμασκό και στην Αλεξάνδρεια». (N XII) Το επιβεβαιώνει με τα ίδια λόγια και στοιχεία ο Jean Charles Balty, Διευθυντής των ανασκαφών στην Απάμεια, στις δημοσιεύσεις του (βλ. και «1000 ans d hellénophonie au Moyen Orient», διάλεξη στην Ecole Française d Athènes). (N IX) Αυτό σημαίνει συνολικά 10 αιώνες χρήσης της ελληνικής γλώσσας στην περιοχή και στην Αλεξάνδρεια ειδικότερα. 246
Η ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ Ιδρύθηκε το 331 π.χ. από τον Αλέξανδρο και μετά τον θάνατό του πέρασε, μαζί με ολόκληρη την Αίγυπτο, στον στρατηγό του, Πτολεμαίο Λάγου, τον επονομαζόμενο Σωτήρα, στο μοίρασμα των Σατραπειών στη Βαβυλώνα (323 π.χ.). Η δυναστεία των Πτολεμαίων Λαγιδών βασίλεψε στην Αίγυπτο έως το 31 π.χ. όταν απεβίωσε η τελευταία απόγονος Κλεοπάτρα η 7 η. Πρωτεύουσα του βασιλείου, η Αλεξάνδρεια εξελίχθηκε, κυρίως στα χρόνια των δύο πρώτων Πτολεμαίων, του Σωτήρα και του Φιλαδέλφου, στην σπουδαιότερη πόλη του αρχαίου κόσμου για πολλούς αιώνες, με μεγαλοπρεπή κτηριακή υποδομή. (εικ. 23, 24). Ο περίφημος φάρος της, στη μικρή νήσο Φάρο, ένα από τα επτά θαύματα του τότε κόσμου, έδωσε το όνομά του στους φάρους που φωτίζουν έκτοτε τις θάλασσες ανά την Υφήλιο ( Alexandrie, Αναπαράσταση από τον J. Yves Empereur και το Γαλλικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο της Αλεξάνδρειας)(N XIII). Ηταν το μεγαλύτερο διεθνές εμπορικό λιμάνι που ένωνε την Ασία, την Αφρική και την Ευρώπη και που έγινε επίσης, χάρη στον πλούτο του, το σημαντικότερο πνευματικό και πολιτιστικό κέντρο. Ελληνική πόλη, ήταν ταυτόχρονα κοσμοπολίτισσα και πολυπολιτισμική. Ο πληθυσμός της αποτελούνταν από Αιγύπτιους, Έλληνες, Εβραίους, Σύριους, Ρωμαίους, Νούβιους, κ.α., ένα συνονθύλευμα λαών που χρησιμοποιούν τα ελληνικά και ζουν, επί το πλείστον, με τον ελληνικό τρόπο ζωής. Οι κάτοικοι της Α- λεξάνδρειας και περιχώρων υπολογίζονται σε 500-700.000 ανάλογα τους συγγραφείς. (N XIII) Στην γλώσσα επίσης οι δύο βασικές, ελληνική και αιγυπτιακή, συνυπάρχουν, όπως και άλλων εθνοτήτων της Αλεξάνδρειας, αλλά η ελληνική, επικρατεί στην δημόσια ζωή. (εικ. 25-36) Μια απόδειξη της οικουμενικότητας της πόλης, ως κέντρου διεθνούς εμπορίου, αλλά και της ελληνικής ως επίσημης γλώσσας της, μας προσφέρει ένας πάπυρος του 2 ου αι. π.χ. Πρόκειται για συμβόλαιο ναυτικού δανείου ως προς την εισαγωγή αρωμάτων από την Σομαλία, χώρα της Ερυθράς Θάλασσας. Οι συμβαλλόμενοι ανήκαν σε 7 διαφορετικές εθνότητες, προερχόμενοι από την Μασσαλία, Θεσσαλονίκη, Λακεδαιμονία, Ελέα, Καρθαγένη (Καρχηδόνα), Ρώμη, και όλοι (πλην του Ρωμαίου) φέρουν ελληνικά ονόματα. (F. Preisigke) (N XIV) Παρά το γεγονός ότι ο πληθυσμός της ανήκε όχι μόνο σε διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, αλλά και σε διαφορετικές εθνότητες (π.χ. στρατιώτες, ή εγχώριοι Αιγύπτιοι) η εξωτερική εμφάνιση των Αλεξανδρινών ήταν γενικώς παραπλήσια, σύμφωνα με τον Πολύβιο, που επισκέφτηκε την πόλη το 145 π.χ. (V 65.107) Επιβεβαιώνεται έτσι ο εξελληνισμός των κατοίκων, τουλάχιστον εξωτερικά (ενδυμασία και γλώσσα), τόσο ώστε να τους ονομάσει «ελληνοτραφείς Αλεξανδρινούς». Η συμβίωσή τους βασίζεται στην συμφιλιωτική πολιτική των Πτολεμαίων, νομικά και θρησκευτικά. 247
Επιπλέον η πόλη διέθετε πολλά Γυμνάσια, τα οποία ο Στράβων περιγράφει ως πανέμορφα κτίρια, που έγιναν πυρήνες συνάντησης, επικοινωνίας και εξελληνισμού των νέων που είχαν μορφωθεί εκεί. Η ελληνική παιδεία λειτούργησε έτσι ως ένα επιπλέον μέσο αφομοίωσης των διαφορετικών εθνικοτήτων κατοίκων της πόλης, φαινόμενο ανάλογο με αυτό στις άλλες ελληνικές πόλεις της Ανατολής. Η Αλεξάνδρεια γίνεται λοιπόν χώρος συνύπαρξης εθνοτήτων και σύμβολο αποδοχής πολιτισμικών διαφορών, πάνω στην ραχοκοκαλιά του ελληνικού πολιτισμού. Στην Θρησκεία π.χ. οι Έλληνες θεοί συνυπάρχουν με τους Αιγυπτίους (Αφροδίτη- Ισις) (εικ.37) ή αναμειγνύονται με Αιγυπτίους θεούς σε μία υβριδική θρησκεία, αυτήν του θεού Σέραπη, όπου οι δύο αρχαίοι πολιτισμοί συνενώνονται σε έναν, ώστε οι δύο και περισσότεροι λαοί του Βασιλείου να συνενώνονται έντεχνα, με την συμμετοχή τους στις ίδιες τελετές όπου εξέφραζαν το θρησκευτικό τους συναίσθημα. Οι Πτολεμαίοι συνεχίζουν την φαραωνική παράδοση του Αντιπροσώπου του θεού επί της γης, της ανάγλυφης αναπαράστασής τους σε παραδοσιακές ιεροτελεστίες και τεράστια αγάλματα, ενώ συγχρόνως καλύπτουν τις θρησκευτικές ανάγκες των Ελλήνων με ναούς και ελληνόφωνες τελετουργίες. Σε αυτές προσέθεσαν την λατρεία των θεοποιημένων βασιλέων και προγόνων, που ανάγεται στην αρχαία Αίγυπτο και την οποία συνέχισε ο Αλέξανδρος με την αναγόρευσή του ως Υιού του Άμμωνος-Διός, θεσπίζοντας έτσι την πρόσμειξη λαών και θρησκειών. Με το σώμα του θεοποιημένου Αλεξάνδρου στην Αλεξάνδρεια, οι Πτολεμαίοι γίνονται κληρονόμοι του και, νυμφευόμενοι μεταξύ τους, συνεχίζουν την παράδοση θεοποίησης. Έτσι, στην γενεαλογία των Λαγιδών, οι Πτολεμαίοι προσθέτουν αυτή των Αργεαδών, δηλ. του Ηρακλέους, ώστε να ανάγεται η Πτολεμαϊκή δυναστεία στον Δία, υπό την αιγίδα του οποίου τελούνται οι θρησκευτικές εορτές (π.χ. τα Πτολεμαία 279 π.χ.). Προστίθεται και ο Διόνυσος που ταυτίζεται με τον Όσιρι και η Ίσις στο πρόσωπο της οποίας θεοποιούνται οι βασίλισσες. Πολλοί βασιλείς παίρνουν το προσωνύμιο θεός και οι βασίλισσες υιοθετούν το επίθετο θεά (π.χ. θεοί αδελφοί ονομάζονται ο Πτολεμαίος 2 ος ο Φιλάδελφος και η αδελφή και σύζυγός του Αρσινόη 2 η ), και γίνονται αντικείμενα λατρείας και τελετουργιών, όχι μόνο στην Αλεξάνδρεια αλλά και στους τόπους επικράτειάς των (Ρόδος, Κύπρος κλπ.), όταν τις επισκέπτονται. Οι πηγές περιγράφουν με λεπτομέρεια τις διονυσιακές πομπές του Πτολεμαίου 2 ου Φιλάδελφου στην Αλεξάνδρεια, με χορευτές, σατύρους, Σειληνούς και μουσική. Εισάγεται επίσης και η ιδιαίτερη λατρεία των βασιλισσών (π.χ. το Αρσινόειον) που προσδίδει εράσμιο χαρακτήρα στα τελετουργικά προς την Αφροδίτη- Ισιδα με την οποία ταυτίζονται οι βασίλισσες (Αφροδίτη-Αρσινόη-Ζεφυρίτις, Αρσινόη Φιλάδελφος- Ισις-Αγαθή Τύχη) (εικ.37). 248
Η Βιβλιοθήκη της Αλεξανδρείας, όπως και αυτές των άλλων ελληνικών πόλεων της Ανατολής, θεματοφύλακες των ελληνικών γραμμάτων. Απόλυτα εξελληνισμένοι και πολιτισμικά αφομοιωμένοι ήταν οι Ιουδαίοι, μία πολυάριθμη κοινότητα, που κατοικούσε σε μια μεγάλη σε έκταση συνοικία της πόλης. Πολλοί έφεραν ελληνικά ονόματα στα επίσημα έγγραφα (Αλέξανδρος, Πτολεμαίος, Έλενος κλπ.) Τα ελληνικά είχαν αντικαταστήσει τα εβραϊκά και τα αραμαϊκά ώστε από τον 3 ο αι π.χ. κατέστη προφανής η ανάγκη μεταφράσεως της Τορά στα Ελληνικά. Έτσι έγινε η περίφημη μετάφραση των Εβδομήκοντα, π.χ. το σωζόμενο κομμάτι παπύρου της μετάφρασης, στο Μουσείο του Καϊρου. (εικ. 25) Η μνημειώδης αυτή εργασία έγινε στο χώρο του Μουσείου (Ιερού των Μουσών) και της Βιβλιοθήκης της Αλεξανδρείας, θεσμό που εισηγήθηκε ο Δημήτριος ο Φαληρέας το 295 π.χ. και έγινε το πρώτο Πανεπιστήμιο του κόσμου. Εδώ οι Πτολεμαίοι, Σωτήρ και Φιλάδελφος στην αρχή, δημιούργησαν το πρώτο Κέντρο πανανθρώπινης γνώσης. Οι υπόλοιποι Πτολεμαίοι συνέχισαν το έργο, συλλέγοντας συγγράμματα σοφών και συγγραφέων από όλο τον κόσμο, κυρίως Ελλήνων βέβαια, όπως τα συγγράμματα του Αριστοτέλη, αλλά και παπύρους άλλων εθνοτήτων. Τα έργα αυτά ήταν συστηματικά καταγεγραμμένα στους γνωστούς Πίνακες του Καλλίμαχου, οι οποίοι Πίνακες αποτελούν την πρώτη βιβλιοθηκονομία που εφαρμόζεται έκτοτε σε όλο τον κόσμο ως σήμερα. Πρώτοι Βιβλιοθηκάριοι ο Ζηνόδοτος ο Εφέσιος και ο Καλλίμαχος ο Κυρηναίος (285-240 π.χ.). Στα «Προλεγόμενα εις τον Αριστοφάνην» αναφέρεται ότι η Ανακτορική Βιβλιοθήκη περιείχε 400.000 συμμιγείς και 90.000 αμιγείς κυλίνδρους, ενώ ο Αμμιανός υποστήριζε ότι ο πλούτος της βιβλιοθήκης ανερχόταν σε 700.000 κυλίνδρους. π.χ. (εικ. 26) Αστρονομία του Ευδόξου 2 ος αι. Προσφέρονταν για ανάγνωση, συγκριτική μελέτη και επιστημονική ανάλυση, πολύτιμο στοιχείο για την προώθηση των επιστημών. Εδώ οι Πτολεμαίοι έφεραν τους επιφανέστερους σοφούς της αρχαιότητας να εργαστούν, δημιουργώντας τα θεμέλια των κυριότερων επιστημών. Π.χ. ο Αρχιμήδης στη Φυσική, ο Αρίσταρχος ο Σάμιος με το Ηλιοκεντρικό σύστημα στην Αστρονομία, ο Ερατοσθένης που υπολόγισε την διάμετρο της γης, ο Ευκλείδης στη Γεωμετρία με τα Στοιχεία, ο Ήρων στην Μηχανική (π.χ. ενέργεια κίνησης με ατμό), ο Ηρόφιλος ο Χαλκηδώνιος στην Ιατρική και ιδίως στην Ανατομία, ο Ζηνόβιος ο Εφέσιος και ο Αριστοφάνης του Βυζαντίου στην φιλολογική κριτική, ο Καλλίμαχος ο Κυρηναίος στην ποίηση και την βιβλιοθηκονομία, ο Απολλώνιος ο Ρόδιος, ο Θεόκριτος, ο Αρίσταρχος της Σαμοθράκης, κλπ.. Πολλοί άλλοι θα μπορούσαν να προστεθούν στον κατάλογο, όλοι τους μεγάλοι μύστες των επιστημών που έρχονται από παντού και εργάζονται με Αριστοτελικό τρόπο, εμβαθύνοντας αλλά και διευρύνοντας τους ορίζοντες γνώσης της ανθρωπότητας. 249
Έθεσαν τα θεμέλια των περισσοτέρων Επιστημών που ισχύουν ακόμα σήμερα και διδάσκονται σε όλα τα πανεπιστήμια του κόσμου. Το Μουσείο είχε ως πρότυπο τις Φιλοσοφικές Σχολές των Αθηνών (δηλ. την Ακαδημία του Πλάτωνος και το Λύκειο του Αριστοτέλη) και βρισκόταν μαζί με την Βιβλιοθήκη μέσα στον ευρύτερο χώρο των Βασιλείων (των Ανακτόρων), όπως περιγράφει ο Στράβων. Οι λόγιοι, γηγενείς ή καλεσμένοι, ζούσαν και εργάζονταν στο Μουσείο και αμείβονταν επαρκώς από το βασιλικό Ταμείο, σπουδαίο κίνητρο για την σύμπραξη των επιφανέστερων σοφών. Εκτός από τη βιβλιοθήκη, το Μουσείο διέθετε πολλά εργαστήρια, αστεροσκοπείο, βοτανικό και ζωολογικό κήπο (προγόνους των σημερινών ανά τον κόσμο) καθώς και άνετους ξενώνες για τους φιλοξενούμενους. Η βιβλιοθήκη είχε και πλούσια εκδοτική δραστηριότητα επειδή της είχε παραχωρηθεί το δικαίωμα να δημιουργεί αντίγραφο για κάθε χειρόγραφο που εμφανίζονταν στην Αίγυπτο. Για το σκοπό αυτό είχε ειδικά εκπαιδευμένο προσωπικό αντιγραφέων, σύστημα που εφάρμοσαν στο Μεσαίωνα πολλά μοναστήρια της Ευρώπης, διασώζοντας αρχαία συγγράμματα. Η Βασιλική Βιβλιοθήκη γρήγορα συμπληρώθηκε από δεύτερη, που ονομάστηκε θυγάτηρ και έγινε στο Σεραπείο. Τα βιβλία συνέχιζαν να έρχονται από διάφορα μέρη του κόσμου, χάρη στα μεγάλα διατιθέμενα ποσά, με θεμιτά αλλά ακόμα και με αθέμιτα μέσα (π.χ. κατάσχεση βιβλίων στα ξένα πλοία). Μετά την πρώτη καταστροφή επί Καίσαρος, η Βιβλιοθήκη συμπληρώθηκε από τον Μάρκο Αντώνιο με (250.000) χειρόγραφα από την Βιβλιοθήκη της Περγάμου. Ο θεσμός και το έργο που η βιβλιοθήκη επιτέλεσε και η μεγάλη φήμη που απέκτησε, ενέπνευσαν τις απανταχού βιβλιοθήκες στον κόσμο, αν και με πιο περιορισμένο έργο και αριθμό βιβλίων. Ενέπνευσαν επίσης την ίδρυση στην Αλεξάνδρεια της σημερινής Bibliotheca Alexandrina, με βιβλία από όλο τον κόσμο, με προηγμένη τεχνολογία πληροφορικής της σημερινής εποχής και με διευρυμένες δραστηριότητες. Στεγάζει μεταξύ άλλων φορέων μεγάλο Μουσείο και Κέντρο Ελληνιστικών Σπουδών για μεταπτυχιακές περγαμηνές και προώθηση ερευνών για την σημαντική αυτή περίοδο της παγκόσμιας Ιστορίας. Μετά το θάνατο της Κλεοπάτρας της 7 ης και το τέλος της πτολεμαϊκής δυναστείας (31 π.χ.), οι Ρωμαίοι δεν διέθεταν τα ανάλογα ποσά ούτε το ανάλογο ενδιαφέρον και το Μουσείο υποβαθμίστηκε. Η Αλεξάνδρεια συνέχιζε παρά ταύτα να είναι σημαντικό ελληνικό πνευματικό κέντρο και πυρήνας εξέλιξης των επιστημών. 250
Η Φιλοσοφία στην Αλεξάνδρεια αναδείχτηκε σε κέντρο παραγωγής νέων φιλοσοφικών ρευμάτων και νέων φιλοσόφων. Πολλοί από όσους απέκτησαν μεγάλη επιρροή στη Ρώμη τον 1 ο αι. μ.χ., προήρχοντο από την Αλεξάνδρεια: Ο Σωτίων, δάσκαλος του Σενέκα, ο Θράσυλλος, πλατωνικός, στην ακολουθία του αυτοκράτορα Τιβερίου, ο Χαιρέμων, ένας από τους δασκάλους του Νέρωνος, εξελληνισμένος Αιγύπτιος ιερεύς, που συνδύαζε στην διδασκαλία του τον στωικισμό με την αρχαία αιγυπτιακή σοφία, κ.λ.π. (XV) Ο Φίλων ο Αλεξανδρεύς ή Ιουδαίος (1 ος αι.), θεμελίωσε την Εβραιο-Χριστιανική Φιλοσοφία, έναν συγκερασμό μεταξύ του Ελληνικού, του Εβραϊκού και του Χριστιανικού στοχασμού, με διάθεση συγκρητισμού, χαρακτηριστικού της Αλεξανδρείας, που ανοίγεται πλέον στις μονοθεϊστικές θρησκείες. Στο περιβάλλον αυτό διαφόρων ειδών θρησκευτικής παιδείας και της περιρρέουσας γνωστικής σκέψης, υφαίνεται το κοινό νήμα που οδηγεί στην πλατωνική θεολογία: απόδειξη ο χαρακτηρισμός φιλόσοφοι που θα δώσει ο Γαληνός στους Εβραίους και στους χριστιανούς. Αργότερα ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, κατά τον οποίο η Φιλοσοφία οδηγεί στην Θεολογική Γνώση και μαζί ο Ωριγένης (τον 3 ο αι.) ηγούνται Χριστιανικής Κατηχητικής Σχολής και των εν γένει φιλοσοφικών και επιστημονικών ρευμάτων. Ο Πλωτίνος, θεωρώντας ότι το οικουμενικό πνεύμα απορρέει από την Πλατωνική και την Νεοπλατωνική Φιλοσοφία της Αλεξανδρείας, συμβάλλει στην ευρύτερη επιρροή του Πλάτωνος στην Μεσαιωνική και στην νεότερη Φιλοσοφία. (Ν ΧV). Η Υπατία, πνευματική κληρονόμος του Πλωτίνου, η κατ εξοχήν Καθηγήτρια (Συνέσιος, Επιστολή 137), Φιλοσοφίας, Αστρονομίας, Μαθηματικών με Πυθαγόρεια θεώρηση της μυστικής έννοιας των αριθμών, ο μαθητής της Συνέσιος της Κυρήνης, ο Κλαύδιος Πτολεμαίος και τόσοι άλλοι συνέχιζαν να συμβάλλουν στην πνευματική άνθηση της πόλης. Παρά τις εκάστοτε αλλαγές και καταστάσεις, ενίοτε και πρόσκαιρες εντάσεις φανατισμού, δεν σταμάτησαν να προάγουν την ανθρώπινη σκέψη και την επιστήμη, με εργαλείο πάντα την ελληνική γλώσσα και παιδεία. Τροφοδότησαν πνευματικά την τότε οικουμένη και αργότερα την ευρωπαϊκή Σκέψη και τις Επιστήμες. (Ν ΧV) Αυτό σε εποχές «όταν πια η Αθήνα δεν έχει να επιδείξει παρά ονόματα επιφανέστατων ανδρών που κάποτε έζησαν εκεί η Αλεξάνδρεια διαφυλάσσει και προάγει την ανθρώπινη γνώση και την Φιλοσοφία της Υπατίας» γράφει ο Συνέσιος ο Κυρηναίος (Επιστολές, αρ. 54) (N XV). Στην πτολεμαϊκή, και μετά ρωμαϊκή Αλεξάνδρεια, γεννήθηκε επίσης μία ιδιαίτερη φιλοσοφία, αυτή του Ερμή Τρισμέγιστου, που συμβολίζει την σύζευξη της αιγυπτιακής γνώσης με την ελληνική επιστήμη. Η διδασκαλία του Ερμή-Θώθ (Thoth) για την επιρροή των άστρων στην ανθρώπινη μοίρα, με 3 βασικά στοιχεία, Θεό-Σύμπαν-Άνθρωπο στον δρόμο της αθανασίας και πολύπλοκο συμβολισμό, ενέπνευσε τις αλχημικές γραφές και τις ερμητικές φιλοσοφίες που διαδόθηκαν ανά τον κόσμο. 251
Παρά την αντίθεση του Καρακάλλα στον 3 ο αιώνα, η Αλεξανδρινή Σχολή Φιλοσοφίας συνέχισε με ζήλο την δραστηριότητά της μέχρι τον 6 ο αι. Παρά τις εκάστοτε διαφοροποιήσεις των φιλοσόφων (Ερμείας- Αμμώνιος, Αθηναϊκός Νεοπλατωνισμός, Μεσαίος Πλατωνισμός ) και ενίοτε επιθέσεις, (Φιλόφων), ο Νεοπλατωνισμός της Αλεξανδρείας επέτυχε να διατηρήσει την διδασκαλία του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα ακόμα και μετά την αραβική κατάκτηση και να μεταδώσει στο Ισλάμ τα βασικά αυτά στοιχεία της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς. (Ν XV) Επιγραφές, στήλες, πάπυροι και νομίσματα στα ελληνικά αποτελούν παραδείγματα για την διαχρονική χρήση της ελληνικής γλώσσας στην Αλεξάνδρεια, παρά την πρόσμειξη των πολιτισμών (εικ. 25-36) Η Βιβλιοθήκη, τα ελληνικά συγγράμματα κυρίως και η ελληνική γλώσσα, ήταν το βάθρο και τα κατ εξοχήν εργαλεία, τα οποία βοήθησαν τους σοφούς της αρχαιότητας να μεγαλουργήσουν. Η καταστροφή της Βιβλιοθήκης και το τέλος των Πτολεμαίων (η πρώτη καταστροφή το 48 π.χ., επί Καίσαρος, μια δεύτερη το 391 μ.χ. επί Θεοδοσίου και η τελευταία το 642 από τον Άμρ) ήταν το καίριο πλήγμα που συντέλεσε στην αναστολή της προώθησης των επιστημών και στον πρωταρχικό ρόλο της ελληνικής γλώσσας, τον οποίον κατείχε μέχρι τότε. Μετά τις σταυροφορίες παρατηρείται μία αναβίωση των κλασικών σπουδών και της Ελληνικής Φιλοσοφίας στο Βυζάντιο και σε πολλά δυτικοευρωπαϊκά κράτη, όπου δημιουργούνται στον 12 ο αι. Πανεπιστήμια (π.χ. Παρίσι, Μπολόνια, Οξφόρδη), με εκκοσμίκευση της παιδείας και ανάγκη παραγωγής βιβλίων. Ως προς αυτό, θα παίξουν ρόλο οι μεταφράσεις βιβλίων των Ελλήνων σοφών, που πραγματοποίησαν οι λόγιοι Άραβες, οι οποίοι, όταν κατέλαβαν την περιοχή, ήλθαν σε επαφή με έναν πολιτισμό που ήταν βασισμένος στα Αλεξανδρινά πρότυπα, τόσο στην Πολεοδομία, όσο και στην Αρχιτεκτονική, την Μηχανική, την Γεωμετρία, την Φιλοσοφία και την Νομισματοκοπεία. (εικ.38) Τα πρώτα ισλαμικά νομίσματα έγιναν στα τέλη 7 ου αι. στο φημισμένο νομισματοκοπείο της Αλεξάνδρειας με πρότυπο τα Βυζαντινά-Αλεξανδρινά, τα οποία παρέμειναν στην αρχή σε κυκλοφορία και στα οποία προστίθεντο ενίοτε αραβικές επιγραφές. Στη συνέχεια κόπηκαν τα πρώτα δηνάρια τα οποία έφεραν την μορφή του Χαλίφη, πάντα κατά τα Αλεξανδρινά και Βυζαντινά πρότυπα. Οι ενδιάμεσες αυτές μορφές νομισμάτων αντικαθίστανται, στις αρχές του 8 ου αι. (μεταρρύθμιση του Χαλίφη Al Malik) με νομίσματα αποκλειστικά 252
ισλαμικά και καθαρά επιγραφικά (π.χ. στίχους του Κορανίου), αφού απαγορεύονται οι απεικονίσεις προσώπων κατά τους ισλαμικούς θεσμούς. (Institut du Monde Arabe, Paris, Exposition Numismatique Arabo- Musulmane, Monnaie califale, 2011, Catalogue). (εικ.38),(n XVI) Οι λόγιοι Άραβες όμως ασχολήθηκαν και με την μετάφραση όσων χειρογράφων διασώθηκαν από τις Σταυροφορίες, πολέμους, λεηλασίες κλπ., και προέρχονταν από την Βιβλιοθήκη της Αλεξανδρείας και τις Βιβλιοθήκες των άλλων μεγάλων ελληνιστικών πόλεων της Μ. Ανατολής, μετά την κατάληψή τους από τους Ά- ραβες. Οι μεταφράσεις έγιναν κυρίως από τον 7 ο - 8 ο έως τον 10 ο αι., στην αρχή στην Δαμασκό και μετά στην Βαγδάτη. Οι Ομεγιάδες, πνευματικά φωτισμένοι Χαλίφηδες της Δαμασκού ξεκίνησαν από τον 7 ο αιώνα να μεταφράζουν ιατρικά και φιλοσοφικά βιβλία της ελληνικής βιβλιοθήκης της Δαμασκού. Ο συγγραφεύς Ίμπν Χαλντούν επιβεβαιώνει ότι «στην Δαμασκό έγινε η αρχή των μεταφράσεων στο Ισλάμ», από τα ελληνικά στα αραβικά. (N XVII) Το έργο αυτό συμπλήρωσαν οι Ομεγιάδες στο Εμιράτο της Ανδαλουσίας. Η Βιβλιοθήκη της Κόρντοβα δημιουργήθηκε μαζί με το μεγάλο Τζαμί το 785 από τον Εμίρη Ραχμάν 1 ο, της Δυναστείας των Ομεγιάδων, ο οποίος, με την ευρύτητα πνεύματος που διέθετε, έφερε μαζί του όσα βιβλία βρήκε σωσμένα από την βιβλιοθήκη της Αλεξανδρείας και δημιούργησε ανάλογη Βιβλιοθήκη. Την πλαισίωσε με Άραβες λογίους, ποιητές και σοφούς, μία πνευματική όαση, στην οποία έγιναν μεταφράσεις από ελληνικά στα αραβικά και αργότερα στα λατινικά, οι οποίες διοχέτευσαν κατά τον Μεσαίωνα, στην Δ. Ευρώπη τα διασωθέντα ελληνικά συγγράμματα, προετοιμάζοντας έτσι στην Αναγέννηση. (εικ.35) Ο κύριος όγκος των μεταφράσεων όμως, εκπονήθηκε στην Βαγδάτη, στον περίφημο Οίκο της Σοφίας, πάλι κάτι ανάλογο με την Βιβλιοθήκη και το Μουσείο της Αλεξανδρείας. Ήταν έργο του φωτισμένου Αββασίδη Χαλίφη Αλ Ρασίντ και του γιου του Αλ Μααμούν (8 ο αι.), με συλλογή βιβλίων διαφόρων γλωσσών και των διασωθέντων από την Βιβλιοθήκη της Αλεξανδρείας. Έτσι, μέχρι τον 10 ο αι. ο Αλ Μανσούρ και μετά οι Αββασίδες, έκαναν το πιο σημαντικό μεταφραστικό έργο με τα Ηθικά του Αριστοτέλη και σε μεταγενέστερη φάση με τις προς Αλέξανδρον επιστολές του Αριστοτέλη (κείμενο 200 περίπου σελίδων), κ.ά. (N XII) Αργότερα ο Αβελάρδος ήταν από τους πρώτους μεταφραστές του Ευκλείδη από τα Αραβικά στα Λατινικά, όπως και πολλών άλλων ελληνικών βιβλίων. Τα έργα του Ευκλείδη, του Ιπποκράτη και του Γαληνού, η Αλμαγένη του Πτολεμαίου, το έργο του Αριστοτέλη, σχολιασμένο από τον Αβικένα και τον Αβερρόη, μεταφράστηκαν στα Λατινικά κατά τον 12 ο και 13 ο αι. και έγιναν δημοφιλή σ ολόκληρη την Δύση. Έγιναν αναπόσπαστο τμήμα της αναβίωσης των κλασικών σπουδών και πολλά έργα μεγάλων Ελλήνων συγγραφέων της αρχαιότητας, που διασώθηκαν από την Αλεξάνδρεια, έγιναν γνωστά στην Ευρώπη εκείνης της εποχής, 253
μέσω μεταφράσεων στις διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες, οι οποίες βασίστηκαν σε προγενέστερες αραβικές μεταφράσεις των πρωτότυπων ελληνικών κειμένων. Υπήρξε τεράστια η συμβολή της Αλεξάνδρειας, του έργου των λογίων της, της Βιβλιοθήκης και του Μουσείου, στην διατήρηση των μνημείων της ελληνικής γλώσσας, στην εν γένει πνευματική ανάπτυξη της Μ. Ανατολής και των χωρών της Μεσογείου ειδικότερα, αλλά και του τότε κόσμου γενικότερα, κατά τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους. Κληροδότημα στην γνώση της σημερινής οικουμένης. Στις αρχές του Μεσαίωνα έγινε εμφανής η επιρροή του ελληνικού πνεύματος στην διαμόρφωση της πολιτισμικής ταυτότητας των Αράβων, με κορύφωση τους πρώτους 4 αιώνες της Αραβικής κυριαρχίας στη Μ. Ανατολή. Τότε παράγεται το μεγαλύτερο μέρος των αραβικών μεταφράσεων αρχαίων ελληνικών και κλασικών κειμένων, που προέρχονταν κυρίως από την Αλεξάνδρεια, εμπλουτίζοντας και διευρύνοντας τους επιστημονικούς τους ορίζοντες. Στους 2 πρώτους αιώνες (7 ο και 8 ο ) κύριο μέλημα των Αράβων ήταν η επίλυση πρακτικών προβλημάτων διοίκησης και διακυβέρνησης. Οι μεταφράσεις ήταν επίσης αναγκαίο μέσο υπέρβασης του γλωσσικού χάσματος μεταξύ αυτών και των υπηκόων τους, πολλοί εκ των οποίων ήταν ελληνόφωνοι στην περιοχή της Μ. Ανατολής. Έτσι δημιουργήθηκε μία τάξη διερμηνέων μέχρι την εξομάλυνση των γλωσσικών προβλημάτων, για χρονικό διάστημα σχεδόν 2 αιώνων, κατά το οποίο τα ελληνικά παρέμεναν η επίσημη γλώσσα του κράτους στην Συρία και στην Αλεξάνδρεια, όπως το επισημαίνουν, μεταξύ άλλων, οι ειδικοί στο θέμα Καθηγητές Μ. El Abbadi, J. C. Balty, M. Sartre, κλπ.. Αν υπολογίσουμε τον χρόνο από την αρχή της ελληνιστικής εποχής και κυρίως της ελληνικής εγκατάστασης στην Μ. Ανατολή (περίπου 330-320 π.χ.) έως την αραβική κατάκτηση (640 μ.χ.) και 1-2 αιώνες μετά (750-800 μ.χ.), έχουμε πάνω από 1000 χρόνια ελληνοφωνίας και χρήσης της ελληνικής ως επίσημης γλώσσας για την Αλεξάνδρεια όπως και για την Αντιόχεια και την Δαμασκό. Η διάδοση της ελληνικής τέχνης Η έντονα ελληνική πολιτισμική ταυτότητα της Αλεξάνδρειας, η γέννηση και ανάπτυξη Τεχνών και Επιστημών, οι τεράστιες καινοτομίες που απορρέουν από αυτές και ο καίριος γεωγραφικός της χώρος που την φέρνει σε επαφή με όλες τις χώρες της Μεσογείου και τις τρεις Ηπείρους, είναι τα στοιχεία που καθιστούν την 254
Αλεξάνδρεια πόλη Οικουμενική. Η επιρροή της είναι αδιαμφισβήτητη στον κόσμο της Ελληνιστικής, της Ελληνο-Ρωμαϊκής, της Βυζαντινής εποχής και αργότερα επί των Αράβων και της Ευρώπης. Η ελληνιστική περίοδος σηματοδοτεί βαθιές αλλαγές στην κοινωνική και οικονομική δομή. Η Αλεξάνδρεια και οι ελληνιστικές πόλεις της Ανατολής, με το ανθρωποκεντρικό σύστημα που εισάγουν, δημιουργούν συγχρόνως μία εξουσία που βασίζεται στις παραγωγικές και βιοτεχνικές τάξεις της κοινωνίας. Αυτές αποτελούν τους μοχλούς ανάπτυξης της πόλης, όχι μόνο γιατί ικανοποιούν τις πρακτικές ανάγκες του λαού, αλλά και επειδή εφαρμόζουν στην παραγωγή τις προόδους της επιστημονικής έρευνας. Αυτή είναι βασική παροχή της ελληνιστικής κοινωνίας και της Αλεξάνδρειας ειδικότερα (που πρωτοστατεί στην έρευνα), στους πολιτισμούς της Μεσογείου και μετά, μέσω Σικελίας και Ρώμης, στην Ευρώπη. Το μοντέλο αυτό της κοινωνίας, με την μεσαία παραγωγική τάξη, είναι αυτό που ακολουθείται ακόμα και σήμερα στα περισσότερα κράτη. Στην τέχνη ειδικότερα, λόγω της μεγάλης έλξης του ρωμαϊκού κοινού για την ελληνική κλασική τέχνη, η Ρώμη θα γίνει στο τέλος του 2 ου και στον 3 ο αι. «κέντρο ελληνισμού της Δυτικής Μεσογείου» ενώ «Ο Αλεξανδρινός πολιτισμός και η τέχνη κατακτούν τη Ρώμη» (Guillini, σελ.107,77)(ν Ι), και από εκεί όλες τις χώρες της ρωμαϊκής επικράτειας (εικ.39). Η τέχνη της Αλεξάνδρειας εξάγεται στον τότε κόσμο έως την Κ. Α- σία διά ξηράς και διά θαλάσσης, με ενδιάμεσο σταθμό την νήσο Ίκαρο, εμπορικός σταθμός στον Περσικό Κόλπο, που είχε ιδρυθεί από τους Σελευκίδες. Εμπνέει τις τέχνες της Ανατολής και της Δύσης με την ενίοτε εντυπωσιακή, αλλά πάντα πολύ εκλεπτυσμένη τεχνοτροπία της, π.χ. τα ζωγραφισμένα γυάλινα αγγεία που βρέθηκαν στην Μπέγκραμ (Αλεξάνδρεια του Καυκάσου-Αφγανιστάν) και αντίγραφά τους στην Πομπηία, όπως και διάφορα άλλα διακοσμητικά αντικείμενα. (εικ.39) Η ελληνιστική τέχνη διασώθηκε και μας μεταφέρθηκε κυρίως από τους Ρωμαίους. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος εμφανίζεται εντυπωσιασμένος από την ποσότητα των ελληνικών έργων που αντιγράφηκαν και υπογραμμίζει το γεγονός ότι ο Μόμμιος γέμισε τη Ρώμη με ελληνικά αγάλματα (Histoire Naturelle, XXXIV, 36). Τέτοια αντίγραφα κοσμούν σήμερα τα περισσότερα Μουσεία του κόσμου (Αφροδίτη της Μήλου, Νίκη της Σαμοθράκης κλπ.). Στην ζωγραφική η ελληνιστική επιρροή και ιδιαίτερα αυτή της Αλεξάνδρειας είναι πολύ εμφανής μεταξύ άλλων στην Πομπηία, στο Ερκουλάνουμ, στην Παλαιστρίνα και αλλού. Η ζωγραφική στις τοιχογραφίες της Πομπηίας εμπνέεται από θέματα της ελληνικής μυθολογίας αλλά πρωταγωνιστεί ιδιαιτέρως η τεχνοτροπία της εκτεταμένης και ανεπτυγμένης σύνθεσης και της οφθαλμαπάτης (trompe l oeil) που εμφανίζει τοπία στο αχανές, απομιμήσεις κιόνων, θυρών, κήπων κλπ., ώστε να δίνει την αίσθηση της προοπτικής, μία αίσθηση του χώρου που έχει Αλεξανδρινή προέλευση. 255
Τα πορτραίτα Φαγιούμ εισήγαγαν την προσωπογραφία στη Ρώμη και ενέπνευσαν την Βυζαντινή αγιογραφία που χρησιμοποιεί την ίδια τεχνοτροπία της εγκαυστικής και του σχεδίου. (εικ.40). Στα ψηφιδωτά, στην Οικία του Φαύνου στην Πομπηία, το ψηφιδωτό με τη γάτα που αρπάζει ένα πουλί παραπέμπει ειδικά στην Αλεξάνδρεια καθώς απεικονίζει τις πάπιες του Νείλου με τον λωτό στο ράμφος τους, που βρίσκονται στο κάτω μέρος της εικόνας. (εικ.41) Επίσης, η Αλεξανδρινή προέλευση αναγνωρίζεται και στην θαλάσσια πανίδα, ψάρια και οστρακοειδή, που διακοσμούν τους χώρους εστίασης. Ανάλογο ψηφιδωτό υπάρχει στο διάσημο Ιερό της Τύχης στην Παλαιστρίνα (Λάτσιο-Ρώμη), ένα μεγαλειώδες έργο με ψάρια στην θάλασσα και η πολύ γνωστή απεικόνιση της διαδρομής του Νείλου, η πιο μεγάλη αναπαράσταση τοπίου που μας παραδίδεται από την αρχαιότητα.(εικ.43-45), (Fausto Zevi, Pompei )(N XVIII) Αλεξανδρινή προέλευση αναγνωρίζεται και στο ψηφιδωτό που παριστάνει μια ερωτική ομάδα αποτελούμενη από ένα σάτυρο και μια μαινάδα, του οποίου σχεδόν πανομοιότυπο αντίγραφο βρέθηκε στην Αίγυπτο, όπως και η γνωστή εικόνα του σκύλου με πανομοιότυπο που βρέθηκε στην Αλεξάνδρεια, κατά την εκσκαφή για την ανέγερση της Βibliotheca Alexandrina. (εικ.42) Το περίφημο ψηφιδωτό της Μάχης της Ισσού με τον Αλέξανδρο και τον Δαρείο, παρουσιάζει την τελειότητα της τεχνοτροπίας στην απόδοση της έκφρασης. Προϋποθέτει ότι πρέπει να το κατασκεύασαν πεπειραμένοι τεχνίτες ψηφιδωτών, που ήλθαν στην Πομπηία πιθανώς από την Αλεξάνδρεια, φέρνοντας μαζί τους όλα τα απαραίτητα σχέδια και εργαλεία, για να διακοσμήσουν με τον ίδιο τρόπο, όπως σ ένα κτίριο της Αλεξάνδρειας, το σπίτι ενός ευγενούς πομπηϊανού, διαποτισμένου με τον ελληνικό πολιτισμό, ο οποίος θα πρέπει να σχετιζόταν άμεσα κατά κάποιον τρόπο (ίσως εμπορικό) με το βασίλειο του Πτολεμαίου. (F. Zevi, Pompei )(N XVIII) Πολλά από τα ψηφιδωτά της Πομπηίας και του Ερκουλάνουμ έγιναν βάσει ελληνικών ζωγραφικών πινάκων που δεν διασώθηκαν ώς σήμερα. Η Αρχαιολόγος Χρυσούλα Παλιαδέλη έδειξε ότι οι καλλιτέχνες που φιλοτέχνησαν το περίφημο ψηφιδωτό της Πομπηίας, που αναπαριστά την νίκη του Αλεξάνδρου στο πεδίο της μάχης στην Ισσό, γνώριζαν σίγουρα τις ζωγραφικές συνθέσεις που κοσμούσαν τους βασιλικούς μακεδονικούς τάφους των Αιγών, για παράδειγμα εκείνες του τάφου του Φιλίππου 2 ου (N XIX). Το ίδιο ισχύει και για πολλά ορειχάλκινα γλυπτά αριστουργήματα που χάθηκαν και τα οποία μας έγιναν γνωστά από τα μαρμάρινα ρωμαϊκά αντίγραφά τους. Η Αρχιτεκτονική της Ρώμης σε δημόσια κτίρια, σπίτια και παλάτια εμπνεύστηκε από την ελληνιστική παράδοση και αυτήν της Αλεξανδρείας ειδικότερα: π.χ. οι κλειστές Αγορές, αντίγραφα του macellum της Κυρηναϊκής με θόλο Αλεξανδρινό, η Βασιλική, κλπ. Στο άτριο των ρωμαϊκών κατοικιών προστέθηκε το εσωτερικό περιστύλιο, η βιβλιοθήκη, η εξέδρα, ο κορινθιακός οίκος κ.ά. Τα γύψινα ανάγλυφα, οι προεξέχουσες κορνίζες, οι ανάγλυφοι ημικίονες που διακοσμούν διάφορα μέρη του συνόλου, είναι αρχιτεκτονικά 256
στοιχεία που παραπέμπουν σε οικίες της Αλεξανδρινής αριστοκρατίας, ένα αρχιτεκτονικό ύφος που υιοθέτησαν πολλές πόλεις της Μεσογείου (π.χ. Jerash-Ιορδανία) (Vitruvius, De Architectura, Fausto Zevi, Pompei 2000) (N XVIII) Η αρχιτεκτονική της Πέτρας στην σημερινή Ιορδανία, άλλοτε υπό πτολεμαϊκή διοίκηση, είναι παράδειγμα της επιρροής της Αλεξάνδρειας στο τοπικό αρχιτεκτονικό ύφος της Ανατολής.(εικ.46). Η Αλεξάνδρεια διακρίθηκε και φημίστηκε για την ακτινοβολία της στην Πολεοδομία, στο χωροταξικό σχέδιο, στην επιστημονική έρευνα γενικώς, στις ανακαλύψεις και τις καινοτομίες στη Μηχανική, στη Γεωμετρία και σε όλες τις Επιστήμες, των οποίων οι βάσεις μπήκαν εκεί και τις οποίες κληροδότησε στον κόσμο ολόκληρο, ως σήμερα. Η Μηχανική των Αλεξανδρινών Κτησίβιου και Ήρωνος μπήκε μέσα στην ρωμαϊκή τεχνογνωσία και αργότερα στην εκβιομηχάνιση της Ευρώπης, η Ανατομία του Ηρόφιλου πέρασε στην Ιατρική του Γαληνού στη Ρώμη και ενέπνευσε την νεότερη Ιατρική και Φαρμακολογία, η Αστρονομία του Αρίσταρχου γαλούχησε τον Σωσιγένη στον οποίον ο Καίσαρ ανέθεσε την σύνταξη του Ιουλιανού Ημερολογίου που διέπει τον κόσμο ως τον 19 ο αιώνα, οι μελέτες της Υπατίας εφαρμόζονται στην νεότερη Αστροφυσική Επιστήμη, η Φυσική, τα Μαθηματικά, η Γεωμετρία και όλες οι Επιστήμες που θεσπίστηκαν από τους σοφούς της Βιβλιοθήκης της Αλεξανδρείας διέπουν καθημερινά σήμερα την ζωή μας, τις πανεπιστημιακές σπουδές και εφαρμογές μας.. Αν η κινητήρια δύναμη του ατμού του Ήρωνος (1 ος αι.) είχε χρησιμοποιηθεί από τότε, η ανθρωπότητα δεν θα περίμενε τον 19 ο αι. για να γνωρίσει την εκβιομηχάνιση. (εικ. 47) Αν στην Ανατομία είχε συνεχιστεί το έργο του Ηρόφιλου, η ιατρική πρόοδος θα είχε επιτευχθεί συντομότερα για το καλό της Ανθρωπότητας. (εικ.48) Η Αλεξάνδρεια, εκφράζοντας τον ελληνιστικό πολιτισμό στις γενικές του αρχές, ενέπνευσε τον ρωμαϊκό πολιτισμό της αυτοκρατορικής περιόδου και έπαιξε, στους πρώτους 5 αιώνες μ.χ., σημαντικό ρόλο ως προς την ακτινοβολία και δημιουργία, σε όλες τις χώρες της Μεσογείου και εκείθεν της Ευρώπης. Πόλη σταθμός στην Ιστορία της Ανθρωπότητας, σημαντικού οικονομικού και πολυ-πολιτισμικού πλούτου, χοάνη πολιτισμών πάνω στο γόνιμο έδαφος του ελληνιστικού πολιτισμού, δημιούργησε έναν δικό της, τον Αλεξανδρινό. Πόλη που χάραξε τις μνήμες του Κόσμου, μοναδική στην Ιστορία της Μεσογείου, 257
που θα ξαναζούσε αργότερα «στην χλιδή και στους θορύβους της Ρώμης» που περιγράφει ο Οράτιος και επισημαίνει ο Peter Green. Με την πρόσμειξη των πολιτισμών που επέτυχε, έγινε σύμβολο πολιτιστικού εμπλουτισμού και αρμονικής σύζευξης ; που οδήγησε στην ανάπτυξη μιας πλούσιας επιστημονικής και φιλοσοφικής διανόησης. Oι ανοιχτοί ορίζοντες της σκέψης στην Αλεξάνδρεια την κατέστησαν γόνιμη στην δημιουργία Επιστημών, Φιλοσοφικών ρευμάτων και Θρησκειών. Η μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης από τους Εβδομήκοντα χρησίμευσε στην ευρύτερη διάδοση και κατανόηση της θρησκείας από τους απανταχού πιστούς, Εβραίους και Χριστιανούς. Ο Χριστιανισμός, τον οποίον εδραίωσε στην Αλεξάνδρεια ο Αγ. Μάρκος, σύμφωνα με την παράδοση, οφείλει την ανάπτυξή του στην ίδια μετάφραση και στην θεολογική παράδοση που δημιούργησε, μαζί με την Φιλοσοφική Σχολή του Φίλωνος, την Εβραιο-Χριστιανική Φιλοσοφία. Το αποδεικνύουν η διδασκαλία του Κλήμεντος της Αλεξανδρείας και του Ωριγένη αργότερα. Η Χριστιανική Σχολή της Αλεξάνδρειας (Δεύτερη Επισκοπή τη τάξη, μετά την Ρώμη και πριν την Αντιόχεια) χαρακτηρίζεται από την ευρύτητα σκέψης, ως και αποδοχή των Αιρέσεων Αριανιστών, Μονοφυσιτών κλπ. μέσα από την μεγάλη λογιότητα και τον πλουραλισμό απόψεων. Η πνευματική της περιουσία, οι Επιστήμες που ανέπτυξε, τα συγγράμματα των αρχαίων σοφών και της πανανθρώπινης γνώσης, όσα διασώθηκαν, μεταφράστηκαν από τους Άραβες και φώτισαν την Αναγέννηση της Δύσης, η πολεοδομία, η χωροταξική της οργάνωση και η νομισματοκοπεία της ενέπνευσαν τους Άραβες να υλοποιήσουν τα δικά τους. Ο κοσμοπολιτισμός της και η πολυ-πολιτισμικότητά της εμφανίζονται σήμερα στις μεγαλύτερες πρωτεύουσες του κόσμου και αποτελούν στοιχείο της παγκόσμιας διακρατικής πολιτικής φιλοσοφίας. Ο σπόρος της βρίσκεται μέσα στον κόσμο όλης της Μεσογείου και των 3 Ηπείρων που την περιβάλλουν, ή ήλθαν σε επαφή μαζί της. Κοσμοπολίτισσα ξαναέγινε στον 19 ο και 20 ο αιώνα, με τον Μεχμέτ Αλή που αναπτύσσει συναλλαγές με την Ευρώπη. Η Αλεξάνδρεια ξαναγίνεται το πρώτο ή ένα από τα πρώτα λιμάνια της Μεσογείου. Κοινότητες διαφόρων εθνικοτήτων, μια πανσπερμία λαών (περίπου 100.000, Αιγύπτιοι, Ιταλοί, Έλληνες, Άγγλοι, Γάλλοι, Αρμένιοι, Εβραίοι, κλπ.) αναπτύχθηκαν και άνθησαν τότε εκεί και ζούσαν με πολύ εξευγενισμένο τρόπο ζωής, κομψότητα και ευμάρεια, που θύμιζε την εκλεπτυσμένη και πολυτελή ζωή της αρχαίας Αλεξάνδρειας. Και τότε προέκυψε η όσμωση εθνοτήτων, γλωσσών και ιδεών, αυτή η ιδιαιτερότητα, η οικουμενικότητα της Αλεξάνδρειας, το άνοιγμα στους διάφορους πολιτισμούς και ο εμπλουτισμός της από αυτούς. Σύμβολο οι Μιναρέδες και τα χριστιανικά καμπαναριά που τότε συναγωνίζονταν. Οι Έλληνες ιδιαίτερα, απέκτησαν σημαντικό οικονομικό και πνευματικό πλούτο. Απετέλεσαν ένα δείγμα επιτυχημένης κοινωνίας, με μεγάλη εξωστρέφεια, που ευεργέτησε με σημαντικές δωρεές τον ελληνισμό της Αιγύπτου (Εκπαιδευτικά Ιδρύματα κλπ.) και ιδιαίτερα την μητέρα Ελλάδα, (Πολυτεχνείο, Στάδιο, Μου- 258
σεία, κλπ.). Η διεθνής εμπορική επιχειρηματικότητα των Ελλήνων της Αλεξανδρείας έφερε ξανά στον κόσμο τις μνήμες της έντονης εμπορικής δραστηριότητας της αρχαίας Αλεξάνδρειας ανά την τότε οικουμένη. Με την έντονη πνευματική δραστηριότητα που αναπτύχθηκε ξανά, συρρέουν εκεί συγγραφείς και διανοητές από παντού, Καβάφης, Guiseppe Ungaretti, Lawrance Durrel, E.M. Forster και τόσοι άλλοι, αναζωπυρώνοντας τη μνήμη του χώρου αυτού, που ευνοεί ώστε να ευδοκιμήσει η πνευματική ελίτ του κόσμου, στην Αλεξάνδρεια, κοσμόπολη και μητέρα της δημιουργικής σκέψης και δραστηριότητας. Ξένοι και ντόπιοι κοινωνούν στα νέα ρεύματα, μέσα σε ένα περιβάλλον πολυγλωσσίας των διαφόρων εθνοτήτων, στα πολυεθνικά καφέ και βιβλιοπωλεία, στα θέατρα και στις έντονες κοινωνικές σχέσεις, διευρύνοντας ορίζοντες, εμπλουτίζοντας και καλλιεργώντας την γόνιμη διανόηση σε διεθνή καμβά. Για τους εξ Ελλάδος λογίους, η άνθηση των Γραμμάτων και των Τεχνών στην Αλεξάνδρεια ήταν πολύτιμη, ιδιαίτερα στις αρχές του 20 ου αι., στην δύσκολη περίοδο της Ελλάδας, γιατί βρήκαν πνευματικό καταφύγιο, θέατρα, τυπογραφεία και τον τοπικό Τύπο για την προβολή του έργου τους (Σικελιανός, Σουρής, Κοτοπούλη, Παππάς, Παρθένης, κλπ.). Παράλληλα Αλεξανδρινοί με το εκλεπτυσμένο πνεύμα και την κοσμοπολίτικη εμπειρία διαπρέπουν στην Ευρώπη (Ζάν Ντεσέ, Ιόλας, κλπ.). (N XX) Ψυχή του λογοτεχνικού οίστρου της πόλης ο Καβάφης, φιλοσοφικός στοχαστής της ανθρώπινης υπόστασης, με έργο διεθνώς γνωστό και διαχρονικά επίκαιρο. Επί πλέον, γνώστης της ελληνικής Ιστορίας που διανθίζει την ποίησή του, αναβιώνει σημαντικές στιγμές της, όπως στο ποίημα Στα 200 π.χ. κι απ την θαυμάσια πανελλήνιαν εκστρατεία.. βγήκαμ εμείς, ελληνικός καινούριος κόσμος μέγας, Εμείς οι Αλεξανδρείς, οι Αντιοχείς, οι Σελευκείς.. και την Κοινή Ελληνική Λαλιά, ως μέσα στην Βακτριανή την πήγαμεν, ως τους Ινδούς. Έτσι προβάλλει και πάλι η οικουμενικότητα του Ελληνισμού της Ανατολής, την πεμπτουσία του οποίου διαφύλαξε διαχρονικά η Αλεξάνδρεια. Η Bibliotheca Alexandrina, εμπνευσμένη από την αρχαία, εμπλουτισμένη με διεθνή βιβλιογραφική παραγωγή, φιλοδοξεί να ανοίξει ξανά οικουμενικούς πνευματικούς ορίζοντες, όπως στην αρχαιότητα. (εικ.49) 259