ΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΑΒΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ «ΙΕΡΟΥ ΝΟΜΟΥ»

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ RAMI MANSOUR ΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΑΒΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ «ΙΕΡΟΥ ΝΟΜΟΥ» Διπλωματική εργασία που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του Α.Π.Θ Σύμβουλος καθηγητής ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΙΑΓΚΟΥ Καθηγητής ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

ΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΑΒΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ «ΙΕΡΟΥ ΝΟΜΟΥ» 2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Καθ όλη τη διάρκεια των προπτυχιακών μου σπουδών στη Θεολογική Σχολή του αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού στο BALAMAND είχα λάβει σειρά μαθημάτων στο αντικείμενο του Κανονικού Δικαίου. Μου δόθηκε για πρώτη φορά η ευκαιρία να κατανοήσω τη μεγάλη σημασία αυτού του θεολογικού μαθήματος, τόσο εξ επόψεως εκκλησιολογικής όσο και για τη λύση συγχρόνων προβλημάτων της εκκλησιαστικής διοίκησης, ακόμα και θεμάτων της ποιμαντικής και της λειτουργικής. Σήμερα η Ορθόδοξη Εκκλησία ευρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι, προκειμένου να επιλέξει τον κατάλληλο δρόμο για την αντιμετώπιση των πολλών ζητημάτων που απασχολούν τις επί μέρους τοπικές εκκλησίες και για τις προοπτικές του διαλόγου με τους ετεροδόξους και όλο γενικά τον κόσμο. Τα θέματα που ανακύπτουν δεν μπορούν να βρουν λύση, αν δεν ληφθεί υπόψη και η αρχαία κανονική νομοθεσία της αδιαίρετης Εκκλησίας. Το πατριαρχείο Αντιοχείας λόγω των ιστορικών περιπετειών του πολύ νωρίς απώλεσε τη δυνατότητα πρόσβασης στις ελληνικές κανονικές πηγές. Έτσι πλέον προέκυψε η ανάγκη τα κανονικά κείμενα να μεταφρασθούν στην ομιλούμενη γλώσσα, δηλ. στα αραβικά. Το θέμα της μελέτης των κανονικών πηγών έπεσε στο τραπέζι της συζητήσεως με τον Σύμβουλό μου καθηγητή κ. Θεόδωρο Γιάγκου, όπου κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου μαθημάτων στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του Α.Π.Θ. είχα τη δυνατότητα να ερευνήσω ειδικά θέματα του Κανονικού Δικαίου και μάλιστα των πηγών του. Έτσι για μένα ήταν σχεδόν μονόδρομος να στρέψω την έρευνά μου στη μελέτη 3

των χειρογράφων νομοκανονικών πηγών που διασώζονται στην αραβική γλώσσα. Με ιδιαίτερη ικανοποίηση έστρεψα τη ενασχόλησή μου στην έρευνα ενός συνόλου χειρογράφων ιερών κανόνων στην αραβική γλώσσα που φυλάσσονται στη βιβλιοθήκη του πατριαρχείου Αντιοχείας. Αυτά τα χειρόγραφα αποτελούν την κυριότερη ύλη της έρευνας και πρέπει να υπογραμμίσω ότι αισθάνομαι ιδιαίτερα ευτυχής, γιατί η διπλωματική εργασία μου έχει σχέση με μία έρευνα, η οποία φέρνει στην επιφάνεια αρκετά νέα στοιχεία, τα οποία ίσως κεντρίσουν το ενδιαφέρον για περισσότερες επιστημονικές μελέτες στο πλαίσιο των πηγών του Κανονικού Δικαίου. Από τη θέση αυτή θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους εκείνους που συνέβαλαν στην αρτιότερη εμφάνιση της εργασίας αυτής. Θερμές ευχαριστίες οφείλω στον Μητροπολίτη Τυρολόης και Σερεντίου κ. Παντελεήμονα Ροδόπουλο για τη φιλοξενία του στο οικοτροφείο της Ιεράς Μονής Βλατάδων και για την αγάπη του, ιδιαιτέρως για την πολύτιμη συμβουλή του, προτείνοντας ως σύμβουλο τον καθηγητή Θεόδωρο Γιάγκου. Επειδή η σύνθεση της εργασίας αυτής θα ήταν δύσκολο εγχείρημα για μένα χωρίς την αδιάκοπη παρακολούθηση και βοήθεια με υπομονή και αγάπη από τον Σύμβουλό μου καθηγητή κ. Θεόδωρο Γιάγκου, γι αυτό τον ευχαριστώ θερμά από τα βάθη της καρδιάς μου. 7 Ιουνίου 2009 Κυριακή της Πεντηκοστής RAMI MANSOUR 4

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ...5 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. ΕΙΣΑΓΩΓΗ...14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α TΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΩΝ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ 1. Περιγραφική παρουσίαση των χειρογράφων...23 2. Αξιολόγηση του περιεχομένου των χειρογράφων...58 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Ο ΙΕΡΟΣ ΝΟΜΟΣ 1. Η αναγκαιότητα για σύνταξη μίας νέας κανονικής συλλογής...72 2. Ποιός είναι ο μεταφραστής...74 3. Ποιός ήταν ο Σίλβεστρος...76 4.Τα έργα του Σιλβέστρου...82 5. Ο Σίλβεστρος και ο «Ιερός Νόμος»...83 6. Συγκριτική παρουσίαση και αξιολόγηση του κειμένου του Ιερού Νόμου σε σχέση με το ελληνικό πρωτότυπο...88 α. Μη απόδοση λέξεων...88 β. Παράλειψη και προσθήκη κειμένων...89 γ. Προβλήματα ασάφειας...93 5

7. Υποσημειώσεις και τα σχόλια του μεταφραστή...95 1. Οι υποσημειώσεις που αποβλέπουν στην αποκατάσταση των λαθών και στην απόρριψη θέσεων των Λατίνων...95 2. Οι υποσημειώσεις με σκοπό την κατανόηση του περιεχομένου κάποιων κανόνων...101 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΟΙ ΝΟΘΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΣΤΙΣΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ 1. Οι Διατάξεις των Αποστόλων (χφ. 211,φ. 31β 37, χφ.434, φ. 109 115)...105 2. Οι Διατάξεις των Αποστόλων κατά τις Συριακές πηγές (χφ.211, φ. 45β 52)...109 4. Οι κανόνες που αποδίδονται στην Ζ οικουμενική σύνοδο (χφ.211, φ. 165β 181)...123 5. Οι κανόνες του Eπιφανίου...127 6. Οι κανόνες του Μ. Βασιλείου (χφ. 211, φ. 245β 247, χφ.59, φ. 46 48.)...143 6

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ ΑΓΑΠΙΟΥ ΚΑΙ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ, Πηδάλιον της νοητής νηός της μίας, καθολικής και αποστολικής των ορθοδόξων εκκλησιάς, εκδ. «Αστήρ», Αθήναι 1957. ΑΓΟIΡΕΙΤOY ΝΙΚΟΔΗΜOY, Εξομολογητάριον, Αθήνα α.χ. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΙΩ., Εκκλησιαστική Ιστορία, τόμ. Α Β Θεσσαλονίκη 1987. ΒΕΥΕΡΗΓΙΟΥ, Συνοδικόν, τόμος 1 ος, Οξφόρδη 1672. ΒΡΕΤΟΥ ΜΑΡΙΝΟY, Επιστολές Σιλβέστρου Αντιοχείας προς Κιτίου Διονύσιον, «Εθνικόν Ημερολόγιον», Αθήνα 1870. ΓΙΑΓΚΟΥ Θ. Ξ., Κανόνες και Λατρείας, Θεσσαλονίκη 2006. ΓΙΑΓΚΟΥ Θ. Ξ., Νίκων ο Μαυρορείτης. Βίος συγγραφικόν έργο κανονική διδασκαλία, Θεσσαλονίκη, 1991. ΓΙΑΓΚΟΥ Θ. Ξ., Χριστοφόρου Προδρομίτη Κανονικόν, Θεσσαλονίκη 2007. ΓΚΑΒΑΡΔΙΝΑ Γ., Η Πενθέκτη Οικουμενική Σύνοδος και το Νομοθετικό της έργο, Επεκτάση, Κατερίνη 1998. 7

ΚΑΡΝΑΠΑ Ι., Ο πατριάρχης Αντιοχείας Σίλβεστρος ο Κύπριος (1724 1766), Ιερουσαλήμ 1906. ΜΑΤΣΗ Ν., Περί την μετάφρασιν του Συντάγματος του Ματθαίου Βλάσταρη υπό του Κουνάλη Κριτοπούλου. Συμβολή εις την μελέτην των Μεταβυζαντινών νομοκανόνων, ΕΕΒΣ 34 (1965) 175 201. ΜΑΤΣΗ Ν., Περί την κριτικήν του Συντάγματος του Ματθαίου Βλάσταρη, τεύχ. Ι ΙΙ, Αθήνα 1979 1980. ΜΗΛΙΑΡΑ ΚΑΛΛΙΣΤΟΥ ΑΡΧΙΜ., Μελέτη περί του νομοκάνονος του αγιωτάτου πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, Νέα Σιών 2 ( 1905). ΜΕΝΕΒΙΣΟΓΛΟΥ ΠΑΥΛΟΥ, Ιστορική εισαγωγή εις τους ιερούς κανόνες της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Στοκχόλμη 1990. ΜΗΛΙΑΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ, Των Αγίων Συνόδων της Καθολικής Εκκλησίας των αναπάσαν την οικουμένην συναθροισθεισών οικουμενικών τε και τοπικών νέα και δαψιλεστάτη συνάθροισις : εν ή περιλαμβάνονται και οι κανόνες των Θείων Αποστόλων και αι διαταγαί των αυτών διά Κλήμεντος του Ρωμαίου έτι δε αι Κανονικαί Επιστολαί ής κατά μέρος Αγίων Πατέρων και το Σύνταγμα Γελασίου του Κυζικινού ής κατά την εν Νικαία Σύνοδον πραχθέντων, τομ. ΙΙ, εν Παρισίοις 1761 1762. 8

ΜΙΛΑΣ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ, Το Εκκλησιαστικόν Δίκαιον της Ορθόδοξου Ανατολικής Εκκλησίας, μεταφ. Μελετίου Άποστολοπούλου, εν Αθήναι 1906 (ανατ.1970). ΝΑΣΟΥΡ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Σίλβεστρος πατριάρχη Αντιοχείας (1724 1766) κατά τις Ελληνικές και Αραβικές πηγές, Θεσσαλονίκη 1992. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ Ν., Το Βυζάντιο κατά τον 12ο αιώνα: κανονικό δίκαιο, κράτος και κοινωνία, Εταιρεία Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών μελετών 1991. ΠΑΠΑΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Α. Ν., Η προσφορά της Εκκλησίας μας για την επιβίωση του Κυπριακού Ελληνισμού κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, Εκκλησία 3 (1991). ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ Α., Ιστορία της Εκκλησίας Αντιοχείας, Αλεξάνδρεια 1951. ΠΕΤΡΟΒΙΤΣ ΜΠ., Ο Νομοκάνονων εις ιδ τίτλους και βυζαντινοί σχολιασταί. Συμβολή εις την έρευνα των θεμάτων περί σχέσεων εκκλησίας και πολιτείας και των επισκόπων Παλαιάς και Νέας Ρώμης, Αθήναι 1970. ΡΑΛΛΗ, Γ.Α. ΠΟΤΛΗ, Μ, Σύνταγμα των θείων κα ιερών κανόνων κ.λπ., τόμ. 1 6, Αθήνησιν 1852 1859 (ανατύπωση Αθήναι 1966). 9

ΡΟΔΟΠΟΥΛΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ, Επιτομή Κανονικού Δικαίου, Θεσσαλονίκη 2005. ΡΟΔΟΠΟΥΛΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ, Το Σύνταγμα του Ματθαίου Βλάσταρη και η επίδραση του στον σλαβικό κόσμο, Μελέται Α. Κανονικά Ποιμαντικά Λειτουργικά Οικουμενικά Διάφορα {Ανάλεκτα Βλατάδων, 56}, Θεσσαλονίκη 1993. ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ, Εκκλησιαστική Ιστορία, 5,8.p G 67, 577 580. ΤΡΩΙΑΝΟΥ ΣΠ. Ν., Ιωάννης ο «από Σχολαστικών» και Ιωάννης Μαλάλας, Αναφορά εις μνήμην Μητροπολίτου Σάρδεων Μαξίμου, τ. Ε, Γενεύη 1989. ΤΡΩΙΑΝΟΥ ΣΠ. Ν., Οι πηγές του Βυζαντινού δικαίου, Αθήναι Κομοτηνή 1999. ΤΡΩΙΑΝΟΥ ΣΠ. Ν., Περί τα νομικάς πηγάς του Ματθαίου Βλάσταρη, ΕΕΒΣ 44 (1979 1980). ΤΣΟΥΛΚΑΝΑΚΗ ΝΑΥΚΡΑΤΙΟΥ, Του διδασκάλου Μακαρίου Καλογερά επιστολές προς τη Συρία Κλ. 1990. ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΟΠΟΥΛΟΥ Α., Βυζαντινόν και μεταβυζαντινόν δίκαιον εις τα διηγήματα του Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη, Δίκαιον και Ιστορία, Αθήναι 1973, σ.164 175. 10

ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ AL KASSAP HANANIA, Magmouehet Al chareh Al kanasee, Lebanon, Beirut 1998. ΑΛ ΧΑΖ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, Safha mn tarich al rahbaneh al basilieh la shouiria, Λίβανος 1948. ARRANZ M., I Penitenziali Bizantini. IL Protokanonarion o Kanonarion Primitivo di Giovanni Monaco e Dianono e il Deuterokanonarion o Secondo Kanonarion di Basilio Monaco {Kanonika, 3}, Ρώμη, 1993. και Ε Herman, Il piu antico penitenziale greco, Orientalia Christiana Periodica 19 ( 1953). BENECHEVITCH VI, Synagoga L titulorum, Μόναχον, 1937. DE DAN SIMONESCU, Carti arabe tiparite de Romini in secolul XVIIlea (1701 1747), B. O. R. 5 6 (1964). ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ (ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΤΡΙΠΟΛΗΣ), Αλ κιτάβ Αλ Ζακι φι Ταχανι πατριάρχης Αντιοχείας Μελέτιος, Οθωμανικό τυπογραφείο, Λίβανο 1899. ISSAK ARMALET, Almalakioun Antakioun, Beirut 1936. ΙΝΤΙΛΜΠΗ ΝΕΟΦΥΤΟΥ, Asakifat Al Roum Male kiin bi Halab fi al aser al hadeath, Χαλέπι 1983 11

JUSTELLUS G. VOELLUS H, Bibliotheca juris canonici veteris, t. II, Παρίσοι 1661. LE QUIEN Orients Christianus, Paris 1740. MANSI JOANNES, Sacroroum Concilioroum nova et amplissima collection, 36 37. MORIN J., Commentarius historicus de disciplina in administraitione sacramenti Poenitentiae tredicim prom is Ecclesia Occidentalimet bucusque in Oriantali observata, Παρίσοι 1651, ( Βενετία 1702). ΜΠΡΕΚ, Al Hakaet al Ouadiat fi tarich al kanisat al Antakiat al Orthodoxsiat. Αίγυπτος 1903. N.SUVOROV,Verojatnyj sostav drevnejsago ispovednago I Pokajannagoustava v vostocnoj cerkni, Vizantijskij Vremennik 8 (1901). PITSAKIS C. G, De nouveau sur la date du Syntagma de Mattihieu Blastares, Byzantion 51,(1981). PITRA J. B, Juris ecclesiastici greacorum historia et monumenta, t. II, Ρώμη 1868, σ. 226 255. J. B. PITRA, Spicilegium solesmense, t. IV, Παρίσι, 1858 (ανατ. 1963). ΠΑΣΑ, Tarich Taifat Al Roum al Malakeen oya al Rahbaniat al Moukhalisat, τομ. Α Β, Λίβανος, 19935 1945. 12

ΡΟΥΣΤΟΜ ΑΣΑΝΤ, η Εκκλησία της Θεοπόλεως Αντιοχείας, ΙΙΙ,1988. SCHULTHESS FRIEDRICH, Die syrischen Kanones der Synoden von Nicaea bic Chalcedon, Berlin 1908. SCHOLASTICI IOANNIS, Synagoga L titulorum, t. I, εκδ. V. Benechevitch, Μόναχο 1937. ΣΙΛΒΕΣΤΡΟΣ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ, Κιταπ Αλ κουντακ, χειρόγραο 251 της βιβλιοθήκης του πατριαρχείου Αντιοχείας. STREWE ADOLF, Die Canonessammlung des Dionysius Exiguus in der ersten Redaktion, Berlin Leipzig 1931. UNIVERSITY OF BALAMAND, Kitab Al Namous Al Sharif, II, 89, Beirut 1992. 13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ιστορία του πατριαρχείου Αντιοχείας γνώρισε φωτεινές περιόδους αλλά και άλλες, γεμάτες πίκρες και διωγμούς. Σήμερα, μολονότι ζει σε περίοδο ειρήνης, εξακολουθεί να βαδίζει στον δρόμο του Σταυρού και των Παθών, καθόσον η παλαιά αίγλη του έχει περιοριστεί από τη μακρόχρονη υποταγή σε αλλόπιστους. Η προσφορά του όμως στον χριστιανισμό είναι αναμφισβήτητα μεγάλη και ανυπολόγιστη. Προσέφερε τόσο στον χώρο της οργάνωσης του εκκλησιαστικού βίου όσο και στον χώρο της πατερικής θεολογίας πολύτιμους καρπούς. Στους πρώτους αιώνες ήταν η Αντιόχεια κέντρο ιεραποστολής, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στις πηγές του αρχέγονου χριστιανισμού και μάλιστα στις Πράξεις των Αποστόλων. Προσέφερε αδιάκοπα θεολογικό πλούτο σε όλο τον κόσμο. Έτσι οι χριστιανοί αντλούν ακόμη και σήμερα από τα θεόπνευστα συγγράμματα των αντιοχειανών πατέρων, τα οποία αποτελούν θησαυρό πολύτιμο και αντικατάστατο για τη θεολογία και μοναχική ζωή. Πατέρες όπως ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο Εφραίμ ο Σύρος, Ιωάννης ο Δαμασκηνός και πολλοί άλλοι, και κανονολόγοι όπως ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ο Ιωάννης ο Σχολαστικός, ο πατριάρχης Αντιοχείας, ο Θεόδωρος ο Βαλσαμών και ο μοναχός Νίκων ο Μαυρορείτης, έδωσαν υψηλού επίπεδου θεολογικά και κανονικά συγγράμματα. Το πατριαρχείο Αντιοχείας γνώρισε όπως είναι γνωστό και περιόδους αιρέσεων και σχισμάτων, εξαιτίας των οποίων στερήθηκε μεγάλο μέρος του ποιμνίου του και σημαντικές χριστιανικές κοινότητες. Έτσι μετά το 431 αποσπάσθηκαν οι Νεστοριανοί, μετά το 451 οι 14

αντιχαλκηδόνοι (οι Ιακωβίτες), δύο αιώνες αργότερα, μετά το 681, αποσχίσθηκαν και οι Μαρωνίτες. Άλλη άτυχη ιστορική στιγμή ήταν η εξάπλωση του Ισλάμ, που κατέλαβε σχεδόν όλες τις επαρχίες του πατριαρχείου Αντιοχείας. Η επίδραση του Ισλάμ επεκτάθηκε σε όλα τα φάσματα της κοινωνικής, οικονομικής, πολιτιστικής και εκκλησιαστικής ζωής των χριστιανών. Περαιτέρω το Ισλάμ ασκούσε με τη δύναμη της εξουσίας επεκτατική πολιτική σε βάρος των χριστιανών 1. Με την πάροδο του χρόνου τα μοναστήρια ερημώνονταν και τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της εκκλησίας, και όχι μόνο αυτά, εξαφανίσθηκαν, για οικονομικούς κυρίως λόγους, άλλα και λόγω του αισθήματος της ανασφάλειας που διακατείχε τους χριστιανούς. Επιπλέον η αντιεκκλησιαστική πολιτική των μουσουλμάνων επέφερε δυσάρεστες συνέπειες και στον χώρο της εκκλησιαστικής παιδείας. Μεγάλα προβλήματα αντιμετώπισε το πατριαρχείο Αντιοχείας και κατά την εποχή των σταυροφοριών (11 13 ος αι). Οι σταυροφόροι κατέλαβαν την Αντιόχεια και εξεδίωξαν τον ορθόδοξο πατριάρχη Ιωάννη Ε και αρκετούς αρχιερείς. Στη συνέχεια προσπάθησαν να διαδώσουν τις λατινικές κακοδοξίες τους στο ορθόδοξο ποίμνιο, πολλές φορές χρησιμοποιώντας και βίαια μέσα. Αλλά παρόλα τα προβλήματα αυτά, το πατριαρχείο Αντιοχείας παρέμεινε ορθόδοξο. Ο ορθόδοξος πατριάρχης επέστρεψε στη Συρία μετά από τη ταπεινωτική ήττα που υπέστησαν οι σταυροφόροι από τους Μαμελούκους Τούρκους σε μάχη κοντά στην Αντιόχεια (1268), και έκτοτε 1 Βλ. Χρυσόστομου A. Παπαδοπούλου, Ιστορία της Εκκλησίας Αντιοχείας, Αλεξάνδρεια 1951. 15

οι πρώτοι απωθήθηκαν οριστικά στη δύση. Μετά από τους Μαμελούκους (1260 1517) ακολουθούν τέσσερεις αιώνες τουρκοκρατίας, η οποία κράτησε μέχρι το 1918 οπότε ήρθαν οι Άγγλοι και οι Γάλλοι και διαμοιράσθηκαν τη Μέση Ανατολή και παρέμειναν έως το 1946. Οι περιπέτειες του πατριαρχείου Αντιοχείας υπέφεραν δυσάρεστες επιπτώσεις σ ένα ευρύ φάσμα της ζωής των ορθοδόξων, μεταξύ αυτών και οι εκκλησιαστικοί θεσμοί όπως αυτοί καθορίζονται από τους ιερούς κανόνες. Είναι σημαντικό ότι η άγνοια της ελληνικής γλώσσας που επήλθε με την αιχμαλωσία στους αλλόπιστους αποξένωσε ακόμα και τους λόγιους κληρικούς του πατριαρχείου Αντιοχείας από το πρωτότυπο ελληνικό κείμενο των ιερών κανόνων. Έτσι προέκυψε η ανάγκη μεταφράσεως των ιερών κανόνων στην αραβική γλώσσα. Κατά τη διαδικασία μεταφράσεως των ιερών κανόνων ετερόκλιτες παρεμβάσεις προερχόμενες από τους Λατίνους και από τους Μονοφυσίτες άφησαν τα στίγματά τους στις αραβικές νομοκανονικές συλλογές. Στην ιστορική πορεία αυτών των περιπετειών που υπέφερε το ορθόδοξο πλήρωμα του πατριαρχείου Αντιοχείας οι κανονικές πηγές φαίνεται να είχαν μια παράλληλα πορεία. Έτσι σήμερα είναι δύσκολο να πούμε ότι υπάρχει μια ολόκληρη κανονική συλλογή στην αραβική παράδοση σήμερα, επειδή δεν σώζεται ούτε μια τέτοια συλλογή, η οποία να περιλαμβάνει όλα τα νομοκανονικά κείμενα που βρίσκονται στα ελληνικά. Όμως υπάρχουν ενδιαφέροντα χειρόγραφα τα οποία διασώζουν αξιόλογες νομοκανονικές συλλογές. Συγκεκριμένα στη βιβλιοθήκη του πατριαρχείου Αντιοχείας υπάρχει ένας αριθμός δεκατριών χειρογράφων νομοκανονικών συλλογών με πολύ σημαντικό περιεχόμενο. Η μελέτη αυτών των πηγών δίνει τη δυνατότητα να 16

γνωρίσουμε ποιες ήταν οι κανονικές πηγές του συγκεκριμένου πατριαρχείου. Αυτά τα χειρόγραφα που μελετούμε σ αυτή την εργασία αφορούν μόνο τη βιβλιοθήκη του πατριαρχείου της Αντιοχείας. Είναι βέβαιο ότι μέχρι σήμερα δεν έχει εκδοθεί ούτε μια από αυτές τις νονμοκανονικές συλλογές. Επίσης στην αραβική γλώσσα δεν υπάρχει εκδεδυμένη μια ολοκληρωμένη και σύμφωνη με την ορθόδοξη κανονική παράδοση συλλογή, εκτός δύο προσπάθειες: 1. Η πρώτη αποτελείται από ένα βιβλίο που μεταφράστηκε από τα αγγλικά στα αραβικά από τον αρχιμανδρίτη Hanania Ilias Kassap, το έτος 1975, με τίτλο «Η Συλλογή του Εκκλησιαστικού Δικαίου». Στο πρόλογο του βιβλίου αυτού περιέχονται χρήσιμες πληροφορίες περί της εκδόσεως των αραβικών κανονικών συλλογών, αυτές οι πληροφορίες είναι: α) Ότι το έτος 1894 εκδόθηκε ένα βιβλίο με 216 σελίδες στο Κάιρο της Αιγύπτου, από ένα χειρόγραφο που χρονολογείται το έτος 1754. Περιέχει αυτό το βιβλίο τους κανόνες χωρίς ρύθμιση και κάποια συνοπτικά σχόλια σε μερικούς κανόνες. Η γλώσσα του βιβλίου τούτου είναι πολύ άσχημη. Υπάρχει μια σημείωση σε αυτό το βιβλίο η οποία πληροφορεί το εξής: Οι κανόνες αυτοί είναι: των Αποστόλων και των συνόδων που θέσπισαν στα ελληνικά και λατινικά, και το πρωτότυπο χειρόγραφο από το οποίο αντιγράφτηκε αυτό το βιβλίο είναι μετάφραση ενός ανατολικού πατριάρχη, και οι ερμηνείες, ελήφθησαν από τον μεταφραστή από ερμηνείες άλλου πατριάρχη, και οι σημειώσεις είναι του μεταφραστή.» β) Τον Σεπτέμβριο τον 1898 κυκλοφόρησε ένα εβδομαδιαίο θεολογικό και επιστημονικό περιοδικό που ονομαζόταν (Αl Mahaba), ο 17

ιδιοκτήτης ήταν ο Αρσένιος μητροπολίτης Λαοδικείας της Συρίας που αργότερα έγινε πατριάρχης Αντιοχείας το έτος 1930. Άρχισαν σε αυτό να δημοσιεύονται σειρά άρθρων περί των οικουμενικών συνόδων κατά τις ελληνικές και ρωσικές πηγές. Περιλάμβαναν αυτά τα άρθρα κυρίως τους ιστορικούς λόγους της συγκλήσεως των συνόδων. Το 1901 διακόπηκε η κυκλοφορία αυτού του περιοδικού, και έτσι παρουσιάσθηκαν μόνο οι οικουμενικές σύνοδοι ως την σύνοδο της Χαλκηδόνας χωρίς να δημοσιευτούν οι κανόνες της. Οι πηγές του βιβλίου «Η Συλλογή του Εκκλησιαστικού Δικαίου» όπως αναφέρει ο μεταφραστής Hanania Ilias Kassap είναι: α) τα άρθρα που εκδόθηκαν στο περιοδικό Al Μahaba, και β) δύο βιβλία στα αγγλικά. Το πρώτο είναι: «A Select Library and Post Nicene Fathers of the Christian Church. Second Series Vol. XIV. The Seven Ecumenical Councils, by Henry R.Percival, M. A, D. D.», και το δεύτερο είναι το «Πηδάλιον», το οποίο εκδόθηκε το έτος 1957 με τον τίτλο «The Rudder (Pedalion), All the Sacred and Divine Canons of the Holy Apostle and Councils and Fathers, translated by D. Cummings, Chicago, Illinois, 1957» 2. Η δεύτερη προσπάθεια έγινε κατά το έτος 1991, και είναι η εκτύπωση του χειρογράφου 434 της βιβλιοθήκης του πατριαρχείου Αντιοχείας δηλ. αυτόν που περιέχει τον «Ιερό Νόμο». Η έκδοση έγινε από το πανεπιστήμιο του BALAMAND, στον Λίβανο. Οι δύο προσπάθειες αυτές είναι σημαντικές αλλά περιορισμένες. Αν ρίξουμε μια μάτια στη βιβλιοθήκη του πατριαρχείο Αντιοχείας θα παρατηρήσουμε πως έχει περισσότερα από δεκαπέντε νομοκανονικά χειρόγραφα, τα οποία αποτελούν σπουδαία κληρονομία. Είναι το θεμέλιο υλικού για πολλές μελέτες που μπορεί να απασχολήσουν τους κανονόλογους και να εμπλουτίσουν τις γνώσεις μας στο πλαίσιο του 18

Κανονικού Δικαίου. Αυτά τα χειρόγραφα θα μπορούσαν να ήταν περισσότερα, αλλά λόγω της τεράστιας πυρκαγιάς που έπληξε το πατριαρχείο το έτος 1860 δεν διασώθηκαν άλλες κανονικές πηγές εκτός από αυτά που θα αναφέρουμε στη συνέχεια. Τα αραβικά χειρόγραφα νομοκανονικού περιεχομένου που φυλάσσονται στη βιβλιοθήκη του πατριαρχείου Αντιοχείας χρονολογούνται από το δέκατο τρίτο μέχρι το δέκατο ένατο αιώνα. Αυτά τα χειρόγραφα ποικίλουν κατά το περιεχόμενο τους. Διακρίνουμε πως αυτά τα χειρόγραφα συνιστούν μια ιδιαίτερη ομάδα στην οποία διαγράφεται η ολόκληρη πορεία εξελίξεως μέχρι το δέκατο όγδοο αιώνα, οπότε αρχίζει μια καινούρια σειρά συλλογών ιερών κανόνων, ιδίως κατά το χρονικό διάστημα από το 1700 έως 1865. Αυτές έχουν το ίδιο περιεχόμενο με μικρές όμως ουσιαστικές διαφορές, οι οποίες αναφέρονται στην τεχνική έμφαση και στις εισαγωγικές αναφορές περί των συνόδων. Επίσης παρατηρούμε πως τα αρχαιότερα χειρόγραφα, ιδίως το 211, που χρονολογείται το 1234, αποτελεί μία βασική πηγή για τα χειρόγραφα της νέας σειράς συλλογών των ιερών κανόνων, επειδή υπάρχουν αρκετά κοινά κείμενα. Σε άλλα σημεία βλέπουμε πως το κείμενο στη νέα σειρά συλλογών έχει βελτιωθεί, καθόσον διορθώθηκαν τα λάθη που είχαν τα παλαιά χειρόγραφα. Έτσι αυτό το γεγονός μας κατευθύνει να πούμε ότι ο συντάκτης της νέας σειράς διόρθωσε τα αρχαιότερά χειρόγραφα. Το θέμα αυτό που θα το δούμε ευρύτερα μέσα στην εργασία. Η νέα σειρά χειρογράφων νομοκανονικών συλλογών αποτελείται από τα χειρόγραφα 71, 88, 418 και 434. Αυτή η συλλογή σε σχέση με τις 19

άλλες, είναι πιο πλήρης και ολοκληρωμένη, επίσης έχει συστηματική μορφή ταξινόμησης της ύλης της. Αυτές τις συλλογές θα τις δούμε συστηματικά στα κεφάλαια της ανά χείρας μελέτης. Συγκεκριμένα «Ο Ιερός Νόμος». Το διάλεξα, επειδή είναι σε καλύτερη κατάσταση από τα υπόλοιπα και είναι φιλοτεχνημένο με μικρογραφίες και μονογράμματα υψηλής τέχνης. Επίσης όπως ειπώθηκε με αυτό έχει εκδοθεί από το πανεπιστήμιο του BALAMAND, Λιβάνου. Στην εργασία μας αυτή θα ασχοληθούμε με ένα σύνολο χειρογράφων νομοκανονικού περιεχομένου, τα οποία φυλάσσονται στη βιβλιοθήκη του πατριαρχείου Αντιοχείας. Αρχικά θα παρουσιάσουμε το περιεχόμενο των δεκατριών νομοκανονικών χειρογράφων κατά χρονολογική σειρά, αξιολογώντας το περιεχόμενό τους με βάση τις ελληνικές πηγές. Στο Β κεφάλαιο θα ασχοληθούμε ευρύτερα με την αναλυτική παρουσίαση της συλλογής του Ιερού Νόμου (κώδικα 434). Αυτή η συλλογή είναι η πιο συστηματική και ολοκληρωμένη. Έτσι κρίναμε απαραίτητο παράλληλα με την αξιολόγηση του περιεχομένου της συγκεκριμένης συλλογής να συγκρίνουμε το κείμενο των κανόνων αυτής με το ελληνικό πρωτότυπο, χρησιμοποιώντας το έργο των Γ.Α. Ράλλη και Μ. Ποτλή, «Σύνταγμα των θείων και ιερών κανόνων». Σε αυτό το κεφάλαιο θα υποστηρίξουμε ότι ο Σίλβεστερος πατριάρχης Αντιοχείας (1724 1766) είναι ο συντάκτης αυτής της συλλογής, ο οποίος συνέταξε το έργο του για να διασώσει τους ιερούς κανόνες από τις λανθασμένες προσθήκες, που περιείχαν οι αρχαιότερες αραβικές συλλογές. Με το έργο του αυτός θεωρείται ως ένας άγιος Νικόδημος Αγιορείτης, για το πατριαρχείο Αντιοχείας, ο οποίος συνέταξε το δικό του Πηδάλιον για το αραβόφωνο ορθόδοξο ποίμνιο της Αντιοχείας. Στο τελευταίο κεφάλαιο της εργασίας θα αναφερθούμε στους νόθους 20

κανόνες, οι οποίοι περιέχονται σε κάποια χειρόγραφα που περιέχουν τις συλλογές που μελετάμε. 21

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α TΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΩΝ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ 22

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α TΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΩΝ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ 1. Περιγραφική παρουσίαση των χειρογράφων Τα αραβικά χειρόγραφα νομοκανονικού περιεχομένου που φυλάσσονται στη βιβλιοθήκη του πατριαρχείου Αντιοχείας χρονολογούνται από το δέκατο τρίτο μέχρι το δέκατο ένατο αιώνα. Ανέρχονται σε δεκατρία και έχουν σύμμικτο νομοκανονικό περιεχόμενο, όπως συνάγεται από την παρουσίασή τους που ακολουθεί, κατά χρονολογική σειρά. 1. K ώ δ ι κ α ς 2 1 1 Ο κώδικας αυτός αντιγράφηκε το έτος 1234, έχει φ. 292, ο δε γραφέας είναι ο Abo Aldao Ibn Abee Alnoor Ibn Issa Amro Alnsranee. Στην πραγματικότητα ο συγκεκριμένος κώδικας συνίσταται από δύο μέρη και είναι άγνωστο σε μας, εάν ο αντιγραφέας συνένωσε δύο παλαιότερες ξεχωριστές συλλογές ή αντέγραψε μια που περιλάμβανε τα δύο αυτά μέρη. Στο πρώτο, περιλαμβάνεται η σύνοψη του κειμένου των ιερών κανόνων (φ.1 27), και ακολούθως στο δεύτερο, το ίδιο το κείμενο των κανόνων (φ.27β 292). Το περιεχόμενο αυτής της συλλογής είναι το εξής: 23

Α 1. φ. 1 8β, «Περί των έξι οικουμενικών συνόδων». Η ίδια εισαγωγή περιέχεται στη αρχή του Ιερού Νόμου(βλ, κώδικα. 434). 2. φ. 9β 11β, «Οι αποστολικοί κανόνες» Σύνοψη 71 κανόνων. Παραλείπονται οι κανόνες: 13, 43, 47, 49 και 50. Ως προς την ταξινόμηση των κανόνων υπάρχει η εξής διαφορά: ο 66 ος κανόνας λαμβάνει τη θέση του 64 ου. 3. φ. 12 12β, «Η σύνοδος της Αγκύρας» Σύνοψη 24 κανόνων. Παραλείπονται οι κανόνες 5 και 6. 4. φ. 12β 14, «Η σύνοδος της Καρθαγένης» Κατά τον τίτλο στην ενότητα αυτή έπρεπε να υπάρχουν οι κανόνες της Καρθαγένης, όμως καταχωρίζεται σύνοψη 13 κανόνων της συνόδου της Νεοκαισαρείας. Παραλείπονται οι κανόνες 14 και 15. Πρόκειται ενδεχόμενα για λάθος που είχε η πηγή αυτής της συλλογής το οποίο από άγνοια αποδέχτηκε ο αντιγραφέας. Το ίδιο εξ άλλου παρατηρείται και στο Β μέρος της συλλογής. 5. φ. 14β 15, «Η Α οικουμενική σύνοδος» Σύνοψη των 20 κανόνων. 6. φ. 15β 17β, «Και αυτοί οι κανόνες θεσπίσθηκαν στη μεγάλη σύνοδο» Πρόκειται για 80 κανόνες, αραβικής προέλευσης περί των οποίων γίνεται λόγος στο κεφάλαιο Γ, ΙΙ. 7. φ. 18 18β, «Η σύνοδος της Αγκύρας» Σύνοψη 20 κανόνων οι οποίοι είναι της Γάγγρας, ενώ παραλείπεται ο κανόνας 21. Και εδώ η πηγή του αντιγραφέα φαίνεται ότι έχει το ίδιο λάθος, που αναφέραμε παραπάνω. 24

8. φ. 18β 19, «Η σύνοδος της Αντιοχείας» Σύνοψη των 25 κανόνων. 9. φ. 19 20β, «Η σύνοδος της Λαοδικείας» Σύνοψη 58 κανόνων. Παραλείπονται όμως οι κανόνες 59 και 60. 10. φ. 21β 22, «Η σύνοδος της Σαρδικής» Σύνοψη των 21 κανόνων. 11. φ. 22β, «Η Β οικουμενική σύνοδος» Σύνοψη 4 κανόνων. Παραλείπονται οι κανόνες 3, 5 και 7. 12. φ. 22β, «Η Γ οικουμενική σύνοδος» Σύνοψη του πρώτου κανόνα. 13. φ. 22β 23, «Η Δ οικουμενική σύνοδος» Σύνοψη 27 κανόνων. Παραλείπονται οι κανόνες 28, 29 και 30. 14. φ. 23, «Η Ε οικουμενική σύνοδος» Υπάρχει σημείωση μετά τον τίτλο η οποία αναφέρει ότι: «Οι επίσκοποι που μετείχαν σε αυτήν τη σύνοδο κατά του Νεστορίου συνέταξαν 136 κανόνες». Προφανώς ο συντάκτης της συλλογής αυτής αγνοούσε ότι η Ε οικουμενική σύνοδο δεν καταδίκασε τον Νεστόριο, πιθανώς γιατί παραπλανήθηκε από την πηγή του. 15. φ. 23β, «Η ΣΤ οικουμενική σύνοδος» Υπάρχει σημείωση μετά τον τίτλο η οποία αναφέρει ότι: «Ο άγιος Κυπριανός συνέταξε τους 136 κανόνες αυτής της συνόδου». Και εδώ παρατηρείται λάθος, καθόσον κατά χρονολογική ανακολουθία διατυπώνεται η άποψη ότι ο Κυπριανός συνέταξε τους κανόνες της ΣΤ οικουμενικής Συνόδου. Όμως ούτε η σύνοδος συνέταξε 136 κανόνες ούτε και ο Κυπριανός. Πιθανόν και στην περίπτωση αυτή το λάθος οφείλεται στην πηγή της συγκεκριμένης συλλογής. 25

16. φ. 23β 24, «Ερμηνεία των αυτοκρατορικών διατάξεων που συντάχθηκαν στη μεγάλη σύνοδο των 318 πατέρων, παρόντος του Μεγάλου Κωνσταντίνου» Σύνοψη 24 διατάξεων. 17. φ. 24β 25, «Αρχαίες αποφάσεις» Συνόψεις 40 τίτλων αυτοκρατορικών διατάξεων. 18. φ. 25 27, «Αποφάσεις των πιστών αυτοκρατόρων» Πρόκειται για «αποφάσεις» των αυτοκρατόρων Μεγάλου Κωνσταντίνου, Θεοδοσίου Α και Λέοντος Σοφού, σε επίτομη μορφή. Β 19. φ. 27β 31, «Το βιβλίο των συνόδων και των κανόνων τους» Εδώ γίνεται συνοπτική εισαγωγική έκθεση περί των τοπικών και οικουμενικών συνόδων, χωρίς να γίνεται λόγος περί των συνόδων της Νεοκαισαρείας και της Ζ οικουμενικής. Το ίδιο κείμενο περιέχεται και στο χειρόγραφο του «Ιερού Νόμου» (βλ. κώδικα. 434), με τη διαφορά ότι ο αντιγραφέας του Ιερού Νόμου Σίλβεστρος Αντιοχείας συμπλήρωσε σε αυτή τη σύντομη έκθεση και τα περί της Ζ οικουμενικής Συνόδου και της Νεοκαισαρείας που εδώ δεν αναφέρονται. 20. φ. 31β 37, «Οι διατάξεις των αγίων Αποστόλων» Περιέχονται οι 31 διατάξεις. Το ίδιο κείμενο περιέχεται και στο Ιερό Νόμο (βλ. κεφάλαιο Γ,1). 21. φ. 37β 45, «Οι αποστολικοί κανόνες» Περιέχονται 81 κανόνες, καθόσον συνενώνονται οι εξής κανόνες: 12+13=13, 42+43=43, ενώ χωρίζεται ο 2 ος = 2+3 και παραλείπονται οι κανόνες 47, 49, 50 και 66. 22. φ. 45β 52, «Οι διατάξεις των αποστόλων» 26

Περιέχονται 8 από τις διατάξεις των αποστόλων δια Κλήμεντος (βλ. κεφάλαιο Γ,2). Κατά τη γνώμη μου, φαίνεται ότι η πηγή αυτών των διατάξεων είναι συριακή, επειδή χρησιμοποιούνται μερικές συριακές λέξεις: ( πχ. Salheen = απόστολοι, Shmoun = Σιμών). 23. φ. 52β 57, «Η σύνοδος της Αγκύρας» Περιέχονται οι 24 κανόνες, καθόσον συνενώνει τους κανόνες 4 και 5 σε ένα. 24. φ. 57β 59β, «Η σύνοδος της Καρθαγένης» Περιέχεται σύνοψη 13 κανόνων της συνόδου Νεοκαισαρείας. Παραλείπονται οι κανόνες 14 και 15. Αυτοί οι κανόνες είναι όμοιοι με αυτούς που καταχωρίζονται στη συλλογή Α που περιέχεται στο εν λόγω χειρόγραφο (φ. 22 23), άλλα εδώ το κείμενό τους δεν είναι σε επίτομη μορφή. Προφανώς και εδώ παρατηρείται το λάθος που σχολιάσαμε προηγουμένως στον οικείο τόπο. 25. φ. 59β 66β, «Ο μεγάλος Κωνσταντίνος» Πρόκειται για απόσπασμα από το Βίο του μεγάλου Κωνσταντίνου και της μητέρας του Ελένης, στον οποίο παρατίθεται και κατάλογος αιρέσεων {Μαρκιωνιτισμός, του Σίμωνος του Μάγου, Γνωστικισμός, Μανιχαϊσμός, Μοντανισμός, Σαββατιανισμός, του Παύλου του Σαμοσατέως, Φωτειανοί, Νοβατιανοί (Καθαροί) συναφώς με τις διδασκαλίες τις}. Το ίδιο κείμενο περιέχεται και στο χειρόγραφο του Ιερού Νόμου (βλ. κώδικα. 434). 26. φ. 66β 71, «Η Α οικουμενική σύνοδος» Περιέχονται οι 20 κανόνες της συνόδου, όπως και στη συλλογή Α του ιδίου χειρογράφου (φ. 24 25), με τη διαφορά ότι αυτοί εδώ δεν είναι σε επίτομη μορφή. 27. β. 71β 89, «Και ούτοι οι κανόνες» 27

Πρόκειται για 80 κανόνες όπως θα δούμε παρακάτω (βλ. κεφαλαίο Γ,3) που αποδόθηκαν λανθασμένα στην Α οικουμενική σύνοδο και έχουν επίδραση λατινική. Στη συνέχεια παρατίθενται κανόνες για τη μοναχική ζωή (δηλ. περί της εκλογής του ηγούμενου, περί των θυρωρών των μοναστηρίων, περί του οικονόμου, περί των μοναχών και περί του τυπικού της λατρείας). Αυτοί οι 80 κανόνες είναι όμοιοι με αυτούς που αναφέρθηκαν στη Α συλλογή αλλά εδώ δεν είναι σε επίτομη μορφή. 28. φ. 89β 93, «Αποφάσεις περί μονών» Περιέχονται 15 αποφάσεις περί: εγκαινίων ναών, αγίων λειψάνων, μαρτυρίων, αρμοδιοτήτων του χωρεπισκόπου, οικονόμων των εκκλησιών, μαγείας και μάγων, τέλεσης της θείας ευχαριστίας στους ευκτήριους οίκους, των πρεσβείων των πόλεων (προηγείται η Ρώμη και ακολουθούν, η Αλεξάνδρεια, η Κωνσταντινούπολη, η Αντιόχεια και τα Ιεροσόλυμα), των δικαιωμάτων του χωρεπισκόπου, περί της δίκης των επισκόπων, της διοίκησης και των δικαιωμάτων των επισκόπων, της καθαίρεσης, της γονυκλισίας, δικαιωμάτων των διακόνων και περί της θείας μετάληψης. 29. φ. 93β 96, «Η σύνοδος της Αγκύρας» Περιέχονται οι 20 κανόνες. 30. φ. 96β 101, «Η σύνοδος της Αντιοχείας» Περιέχονται οι 25 κανόνες. Το ίδιο κείμενο περιέχεται και στον Ιερό Νόμο (βλ.κώδικα.434). 31. φ. 101β 108, «Η σύνοδος της Λαοδικείας» Περιέχονται οι 60 κανόνες 32. φ. 108β 113, «Η σύνοδος της Σαρδικής» 28

Περιέχονται οι 21 κανόνες. Παρατηρούμε πως ο κανόνας 16 διαιρείται εδώ σε δύο κανόνες (16,17) επίσης οι κανόνες 20, 21 συνενώνονται σε ένα (21). 33. φ. 113β 116, «Η Β οικουμενική σύνοδος» Περιέχονται 4 κανόνες, δηλ. οι 1 και 6, οι κανόνες 2, 3 συνενώνονται σε ένα που είναι ο 2 ος, επίσης οι κανόνες 4, 5 συνενώνονται σε ένα που είναι ο 3 ος, ενώ παραλείπεται ο 7 ος κανόνας. Το ίδιο κείμενο περιέχεται και στον Ιερό Νόμο, με κάποιες όμως γλωσσικές βελτιώσεις. 34. φ. 116β 118, «Η Γ οικουμενική σύνοδος» Προηγείται εδώ η έκθεση περί της συνόδου αλλά το κείμενο διακόπτεται, πιθανόν γιατί εξέπεσαν φύλλα. Έτσι δεν αναφέρονται οι κανόνες της συγκεκριμένης συνόδου. 35. φ. 118β 126, «Η Δ οικουμενική σύνοδος» Περιέχονται 27 κανόνες. Παραλείπονται τρεις κανόνες, δηλαδή 27, 28 και 30. 36. φ. 126β 127, «Η Ε οικουμενική σύνοδος» Περιέχεται μόνο η εισαγωγή περί της συνόδου. 37. φ. 127β 138, «Η ΣΤ οικουμενική σύνοδος» Περιέχεται μεγάλη εισαγωγή για τη σύνοδο αυτή, η οποία περιλαμβάνει τον Προσφωνικό λόγο της συνόδου. 38. φ. 138β 159, «Η ΣΤ οικουμενική σύνοδος» Περιέχονται οι 102 κανόνες. Σε όλους τους κώδικες που θα ακολουθούν στην συνέχεια παρατηρούμε ότι η Πενθέκτη οικουμενική σύνοδος ονομάζεται ως Έκτη οικουμενική σύνοδος. Αυτή η ονομασία οφείλεται στο γεγονός ότι η σύνοδος του έτους 691 θεωρείται ως 29

συνέχεια της ΣΤ Οικουμενικής συνόδου 2. Επίσης και στα πρακτικά της Ζ οικουμενικής συνόδου πολλές φορές οι κανόνες της συνόδου του έτους 691 φέρονται ως κανόνες της ΣΤ συνόδου 3. Οι συντάκτες του Πηδαλίου σημειώνουν ότι η ονομασία αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι η σύνοδος συγκλήθηκε στον ίδιο χώρο με αυτή του έτους 680, δηλαδή στην «εν τω Τρούλω» αίθουσα των βασιλικών ανακτόρων 4. 39. φ. 159β 165, «Η Ζ οικουμενική σύνοδος» Περιέχονται οι 22 κανόνες. 40. φ. 165β 181, «Η Ζ οικουμενική σύνοδος» Περιέχονται 77 κανόνες οι οποίοι αποδίδονται στη Ζ οικουμενική σύνοδο, προηγουμένης εισαγωγής (βλ. κεφάλαιο Γ,4). Το περιεχόμενο αυτών των κανόνων αναφέρεται στα κριτήρια εκλογής ενός επισκόπου, στη χειροτονία των πρεσβυτέρων, διακόνων και υπολοίπων κληρικών, στους μοναχούς και τα μοναστήρια. 41. φ. 181β 196, «Οι κανόνες και οι αποφάσεις του Επιφανίου» Περιέχονται οι 137 κανόνες. Αυτοί οι κανόνες είναι ανθολογημένοι από τους κανόνες των αποστόλων, των πατέρων και των συνόδων. Οι συγκεκριμένοι κανόνες αναφέρονται στην απαγόρευση της συνομιλίας των χριστιανών με τους ειδωλολάτρες επίσης στην ιεροσύνη, στους κληρικούς, στον γάμο κτλ (βλ. κεφάλαιο Γ,5). 42. φ. 196β 198, «Οι αιρέσεις» 2 Γεώργιος,Γκαβαρδίνα. Η Πενθέκτη Οικουμενική Σύνοδος και το Νομοθετικό της έργο, Επεκτάση, Κατερίνη, 1998, σ. 36. 3 Βλπ. Mansi, t.13, σσ.40 41, Mansi, t. 13, σ.417, ΡΠΣ, τ. ΙΙ, σ.577. 4 Πηδάλιον, σ.215, υποσημειώσεις 2: «Είπα, ότι κυριωτέρω λόγω ονομάζεται η Σύνοδος αυτή Έκτη, δια τι. Περισσότερον παρά με την Πέμπτην, και ως προσεχεστέρα με εκείνην κατά τους χρόνους, και ως ομοία κατά τον τόπον, επειδή εις τον ίδιον παλάτιον του Τρούλου, όπου συνήχθη η έκτη, εις τον αυτό συνήχθη και αυτή. 30

Καταγράφονται οι αιρέσεις, του Αρείου, του Μακεδονίου, του Απολλιναρίου, του Νεστορίου, του Ευτυχή και Διόσκορου και του Ωριγένη. Το ίδιο κείμενο περιέχεται και στο «Ιερόν Νόμο»( κώδικας 434). 43. φ. 298β 214, «Περί του τι και ποια απαγορεύονται» Περιέρχονται 42 τίτλοι με κεφάλαια που αναφέρονται σε διάφορα κανονικά και λειτουργικά θέματα: περί των περιπτώσεων που κωλύεται ο γάμος, περί της καθαρότητας της γυναίκας, περί της ιεροσύνης και περί του βίου των μοναχών, περί του χρόνου προσευχής και της νηστείας και περί άλλων συναφών λειτουργικών θεμάτων. 44. φ. 214β 242, «Διατάξεις των αυτοκρατόρων» Σε 127 κεφάλαια περιέρχονται αυτοκρατορικές διατάξεις του Μ. Κωνσταντίνου, του Θεοδοσίου και του Λέοντα του Σοφού. Είναι τα ίδια κείμενα περιέχονται στο Α μέρος αυτού του χειρογράφου και στον «Ιερό Νόμο» (βλ.κώδικα.434). 45.φ.242β 245, «Οι κανόνες και οι αποφάσεις του Επιφανίου πατριάρχη της Κωνσταντίας» Περιέχονται οι 45 κανόνες (βλ. κεφάλαιο Γ, 5). 46. φ. 245β 247, «Οι κανόνες του Μεγάλου Βασιλείου» Περιέχονται οι 14 κανόνες που αποδίδονται στο Μ. Βασίλειο, αλλά δεν αντιστοιχούν προς τους γνωστούς 93 κανόνες (βλ. κεφάλαιο Γ, 6). 47. φ. 247β 250, «Ο πίνακας των τίτλων των αυτοκρατορικών διατάξεων» Πρόκειται για πίνακα με 40 τίτλους της νομοθεσίας των αυτοκρατόρων Βασίλειου Α Μακεδόνος, Κωνσταντίνου και Λέοντος. Ακολουθεί σύντομο κείμενο περί των βαθμών συγγενείας. Ο ίδιος πίνακας περιέχεται και στον Ιερό Νόμο. 48. φ. 250β 292, «Οι τίτλοι των αυτοκρατόρων διατάξεων» 31

Περιέχονται 40 τίτλοι των αυτοκρατορικών διατάξεων με τα 580 κεφάλαια τους. Το ίδιο κείμενο περιέχεται και στον Ιερό Νόμο. 2. K ώ δ ι κ α ς 5 9 Τίτλος: «Οι κανόνες της ΣΤ οικουμενικής συνόδου». Ο κώδικας αυτός αντιγράφηκε το έτος 1294, έχει φ. 54, ο δε γραφέας είναι ο Issak Ibn Fahd Alchoueki. Ο κώδικας είναι φθαρμένος και κολοβός. Στην πραγματικότητα αυτός ο κώδικας είναι πιθανόν να είναι ένα τμήμα μιας ευρύτερης συλλογής, η οποία περιείχε και τους κανόνες των προηγουμένων συνόδων. Το περιεχόμενό του είναι το εξής: 1. φ.1 35, «Η ΣΤ οικουμενική σύνοδος» Περιέχονται οι 102 κανόνες της συνόδου. 2. φ. 35β 39β, «Η Ζ οικουμενική σύνοδος». Περιέχονται οι πρώτοι εννέα κανόνες. Παραλείπονται οι κανόνες (10 έως 22), επειδή πιθανόν εξέπεσαν φύλλα από το χειρόγραφο. 3. φ. 40 43, «Διατάξεις των αυτοκρατόρων» Περιέχονται μόνο οι τίτλοι από τον 109 έως 130 των αυτοκρατορικών διατάξεων, λόγω ότι εξέπεσαν φύλλα από το χειρόγραφο. 4. φ. 43 45β, «Οι κανόνες του Επιφανίου πατριάρχη Κωνσταντίας» Περιέχονται οι 45 κανόνες που αναφέρονται στην ιεροσύνη (βλ. κεφάλαιο Γ, 5). 5. φ. 46 48, «Οι κανόνες του Μ. Βασίλειου» Περιέχονται 14 κανόνες. Αυτοί οι κανόνες είναι ίδιοι που περιέχονται στο κώδικα 211, φ. 245β 247,(βλ. κεφάλαιο Γ,6). 32

3. K ώ δ ι κ α ς 3 1 1 Τίτλος: «Οι ιεροί κανόνες». Ο κώδικας γράφηκε το έτος 1306, έχει φ. 288, ο δε γραφέας είναι ο διάκονος Issak Ibn Abd Almasih, ο οποίος ήταν μοναχός στο κοπτικό μοναστήρι Αl Anba Μakarios στην Αίγυπτο. Διαρθρώνεται το περιεχόμενο του κώδικα σε δύο μέρη που είναι τα εξής: Α. φ. 1 9, «Το πρώτο μέρος» Υπό μορφή προλόγου παρουσιάζεται το περιεχόμενο, καθώς και η μορφή της ταξινόμησης της ύλης του βιβλίου. Συγκεκριμένα γίνεται λόγος για τις κανονικές πηγές που χρησιμοποίησε ο συντάκτης, συγκρίνοντας παράλληλα τον αριθμό των κανόνων (χωρίς να περιέχει τα κείμενά τους) μεταξύ της Ορθόδοξης, Συριακής και Κοπτικής εκκλησίας. Αυτές οι πηγές είναι οι εξής: 1. Διατάξεις των αποστόλων οι οποίοι αριθμούνται σε 30 κανόνες. 2. Οι αποστολικοί κανόνες οι οποίοι αριθμούνται σε 83. Ο αντιγραφέας στο σχόλιό του μας πληροφορεί ότι είναι 82 στις συλλογές των Νεστοριανών, ενώ στις συλλογές των Κοπτών διακρίνονται σε δύο βιβλία, το πρώτο περιλαμβάνει 71 κανόνες και στο δεύτερο 56 κανόνες. 3. Η διδασκαλίας των αποστόλων: περιλαμβάνει 30 κεφάλαια. Σε σχόλιο λέγεται ότι αυτές οι διδασκαλίες είναι μόνο για τους Κόπτες. 4. Η επιστολή του Πέτρου προς τον Κλήμεντα. 5. Η σύνοδος της Αγκύρας με 25 κανόνες. 6. Η σύνοδος της Καρθαγένης με14 κανόνες. 7. Η σύνοδος της Γάγγρας με 20 κανόνες. 8. Η σύνοδος της Αντιοχείας με 25 κανόνες. 33

9. Η Α οικουμενική σύνοδος με 20 κανόνες. Σε σχόλιο αναφέρεται ότι αυτή η σύνοδος συνέταξε 84 κανόνες για την Ορθόδοξη Εκκλησία και τους Νεστοριανούς. 10. Η σύνοδος της Λαοδικείας με 59 κανόνες. 11. Η σύνοδος της Σαρδικής με 21 κανόνες. 12. Οι κανόνες του Ιππολύτου Ρώμης αναγόμενοι σε 83. 13. Οι κανόνες του μεγάλου Βασιλείου οι οποίοι κατά το σχόλιο του αντιγραφέα είναι 106. 14. Οι αυτοκρατορικοί νόμοι: διαχωριζόμενοι σε τέσσερα βιβλία. Στο πρώτο περιέρχονται οι τίτλοι σε 40 κεφάλαια, ενώ στα άλλα τρία περιέχεται η ύλη του βιβλίου διαρθρωμένη στο δεύτερο βιβλίο σε 130 κεφάλαια, στο τρίτο σε 27 κεφάλαια και στο τέταρτο σε 35 κεφάλαια. 15. Οι κανόνες των πατέρων, άλλα χωρίς ο αντιγραφέας να αναφέρει συγκεκριμένες πληροφορίες για το πόσοι και ποιοι είναι. Ομιλεί μόνο για κανονολόγους πατέρες (τον Γρηγόριο, τον Διονύσιο, Χρυσόστομο, τον κόπτη πατριάρχη Χριστόδουλο και τον Τιμόθεο Αλεξανδρείας) Β. φ. 9β 288, Το δεύτερο μέρος διαχωρίζεται σε δύο ενότητες, στις όποιες καταχωρίζονται οι κανόνες με βάση το θεματολόγιό τους. 1. φ. 9β 145, Η πρώτη ενότητα περιλαμβάνει 22 τίτλους, οι οποίοι είναι οι έξης: i. φ.9β 10β, Περί της εκκλησίας. ii. φ.10β 11β, Περί των κανονικών βιβλίων της Αγίας Γραφής. iii. φ.11β 14β, Περί του βαπτίσματος και των νεοφώτιστων. iv. φ.14β 21, Περί των πατριαρχών. 34

v. φ.21 42β, Περί των επισκόπων. vi. φ.42β 47, Περί των ιερέων. vii. φ.47 51, Περί των διακόνων. viii. φ.51 53, Περί των κληρικών των υπολοίπων βαθμών. ix. φ.53 65, Περί των υποψηφίων κληρικών. x. φ.65 78β, Περί των μοναστηρίων και μοναχών. xi. φ.78β 86, Περί των λαϊκών. xii. φ.86 89β, Περί της θείας ευχαριστίας. xiii. φ.89β 92β, Περί του τι προσάγεται στο θυσιαστήριο. xiv. φ.92β 97β, Περί της προσευχής. xv.φ.97β 102β, Περί της νηστείας. xvi. φ.102β 115, Περί της ελεημοσύνης. xvii. φ.116 125β, Περί διοικήσεως εκκλησιαστικών πραγμάτων. xviii. φ.125β 129β, Περί των προσφορών των λαών. xix. φ.129β 134, Περί των αγίων μαρτύρων και αγίων λειψάνων. xx. φ.134 138, Περί της ημέρας της Κυριακής και του Σαββάτου και των δεσποτικών εορτών. xxi. φ.138 143β, Περί των ασθενών. xxii. φ.143β 145, Περί των κεκοιμημένων. 2. φ. 145β 288, Η δεύτερη ενότητα περιλαμβάνει 29 τίτλους με τους κανόνες για θέματα περί οργανώσεως της πολιτείας, περί του γάμου, της κληρονομίας και άλλων αστικών υποθέσεων. 35

4. K ώ δ ι κ α ς 1 0 Τίτλος: «Οι κανόνες των οικουμενικών συνόδων από τη δεύτερη μέχρι την έβδομη». Ο κώδικας γράφηκε το έτος 1550, έχει φ.123, ο δε γραφέας είναι Iwhana Farhlla. Το περιεχόμενο είναι το έξης: 1. φ. 1 6, «Η Β οικουμενική σύνοδος» Περιέχονται 4 κανόνες, καθόσον συνενώνει τους εξής κανόνες: 2+3=2, 4+5=3, 6+7=4. 2. φ. 6β 10, «Η Γ οικουμενική σύνοδος» Περιέχεται σύνοψη των πρακτικών της συνόδου αυτής και ένας κανόνας ο οποίος αναφέρεται στη διαφύλαξη της πίστης της Νικαίας. 3. φ. 11 24, «Η Δ οικουμενική σύνοδος» Περιέχονται οι πρώτοι 27 κανόνες, δηλαδή παραλείπονται οι κανόνες 28,29 και 30. 4. φ. 25 27, «Η Ε οικουμενική σύνοδος» Περιέχεται εκτενής εισαγωγή. 5. φ. 27β 80, «Η ΣΤ οικουμενική σύνοδος» Περιέχεται εκτενής εισαγωγής και 102 κανόνες. 6. φ. 81 94, «Η Ζ οικουμενική σύνοδος» Περιέχονται οι 22 κανόνες. 5. K ώ δ ι κ α ς 1 1 6 Τίτλος: «Το βιβλίο των μυστικών κανόνων, ήτοι των κανόνων των αγίων Αποστόλων και αγίων πατέρων». Συντάχθηκε το δέκατο έβδομο αιώνα, έχει φ.112, ο δε γραφέας είναι άγνωστος. Το περιεχόμενό του είναι: 36

1. φ. 1 12, «Οι κανόνες του Κλήμεντος δια του αποστόλου Πέτρου τους οποίους έλαβε από τον Χριστό» Καταχωρίζονται σε ένα ενιαίο κείμενο χωρίς εσωτερική κατάτμηση, όπου αντιμετωπίζονται: η σιμωνία, η δωροδοκία, δίδονται εντολές στους ιερείς περί της ελεημοσύνης, του βαπτίσματος και της θείας κοινωνίας και της ιεροσύνης. Επίσης αναφέρεται ο κανόνας των βιβλίων της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης. Ακολούθως περιέχονται οι αποδιδόμενοι στον Κλήμεντα κανόνες, οι οποίοι περιλαμβάνουν συμβολές και εντολές στους ιερείς και μοναχούς με τις ποινές στην κάθε περίπτωση. 2. φ. 13 21, «Οι κανόνες του Επιφανίου επισκόπου Κωνσταντίας Κύπρου» Περιέχεται εκτενής εισαγωγή περί των πατερικών κανόνων και των 45 κανόνων του Επιφανίου. Αυτοί περιέχονται και στους κώδικες 211,59και 283 5, και θα τους δημοσιεύουμε παρακάτω (βλ. κεφάλαιο Γ,5). 3. φ. 22 53, «Οι κανόνες του Μεγάλου Βασιλείου» Μάς πληροφορεί ο γραφέας πως είναι τρία βιβλία τα οποία περιλαμβάνουν τους κανόνες του Μεγάλου Βασιλείου. Αυτοί ανάγονται σε 332, διαιρεμένοι ως εξής: 270 κανόνες στο πρώτο βιβλίο, 14 κανόνες στο δεύτερο, 48 κανόνες στο τρίτο. 4. φ. 54 60, «Οι κανόνες του Θεοδώρου ηγουμένου της μονής των Στουδίων» Περιέχονται κανόνες που αναφέρονται στο θέμα της εξομολόγησης και του εξομολόγου και οι πλείστοι έχουν επιτιμιακό χαρακτήρα. 5. φ.61 86, «Οι κανόνες του Ιωάννου Νηστευτή» 37

Προηγείται ένα απόσπασμα όπου αναφέρονται οι λεγόμενες σαρκικές αμαρτίες και εξηγείται πως είναι 9 αμαρτίες, ακολούθως περιέχονται 16 κανόνες του Ιωάννη Νηστευτή. Οι κανόνες που αποδίδονται στον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ιωάννη Νηστευτή (582 595) κατακλύζουν τις ελληνικές χειρόγραφές νομοκανονικές συλλογές, ιδίως αυτές της υστεροβυζαντινής και μεταβυζαντινής περιόδου. Στα αραβικά χειρόγραφα της βιβλιοθήκης του πατριαρχείου είναι το μοναδικό που περιέχει αυτούς τους κανόνες. 6. φ. 86 93, «Αποκρίσεις του ηγουμένου του μοναστηρίου του Ιερεμία στο μαθητή του (Γεωργίο) σε διάφορα θέματα» Περιέχονται 11 κεφάλαια στα πνευματικά θέματα, τα οποία είναι περί της νηστείας, της θείας λειτουργίας, της νηστείας Τετάρτης και Παρασκευής, ότι η περίοδος μετά του Πάσχα είναι χαράς και απαγορεύεται το γονάτισμα μέχρι της Πεντηκοστής, περί της μετανοίας, περί της θείας κοινωνίας, περί του ποιος είναι άξιος για τη θεία κοινωνία, περί του παραμονή των Χριστουγέννων, Θεοφανίων και μεγάλη Πέμπτη και μεγάλο Σάββατο, περί της τέλεσης θείας λειτουργίας κάθε μέρα, και περί του πνευματικού αγώνα. 7. φ. 94 112, «Μερικές απαντήσεις περί του θέματος της ετοιμασίας των κληρικών για τα μυστήρια ιδιαίτερα για τη θεία ευχαριστία» 6. K ώ δ ι κ α ς 2 8 3 Τίτλος: «Η ιστορία της εκκλησίας και οι κανόνες των συνόδων». Αντιγράφηκε το δέκατο έβδομο αιώνα, έχει φ.147, ο δε γραφέας είναι άγνωστος. Ο κώδικας αυτός δεν είναι σε καλή κατάσταση, εξέπεσε μεγάλο μέρος αυτού, έτσι είναι ακέφαλος και κολοβός. Το περιεχόμενο του είναι το εξής: 38

1. φ. 1 35β, «Η Α οικουμενική σύνοδος» Περιέχονται 80 κανόνες οι οποίοι αποδίδονται στη Α οικουμενική σύνοδο (βλ. κεφάλαιο Γ, 3). Επίσης περιέχεται το κείμενο των πρώτων τεσσάρων κανόνων, επειδή εξέπεσαν φύλλα από το χειρόγραφο. 2.φ. 36 40β, «Η σύνοδος της Γάγγρας» Περιέχονται η επιστολή της συνόδου προς τους εν Μικρά Αρμενία επισκόπους και οι 21 κανόνες. 3.φ. 40β 49β, «Η σύνοδος της Αντιοχείας» Προηγείται η συνοδική επιστολή και ακολουθούν οι 25 κανόνες. 4.φ.49β 59, «Η σύνοδος της Λαοδικείας» Περιέχονται 59 κανόνες, καθόσον συνενώνει τους κανόνες 59 και 60 σε ένα κανόνα 59. 5.φ. 60 67, «Η σύνοδος της Σαρδικής» Περιέχονται οι 21 κανόνες. 6. φ.68 72, «Η Β οικουμενική σύνοδος» Περιέχονται οι πρώτοι 4 κανόνες, δηλαδή παραλείπονται οι κανόνες 5,6 και 7. 7.φ.72β, «Η Γ οικουμενική σύνοδος» Περιέχει σύνοψη των πρακτικών της συνόδου αυτής και ένα κανόνα ο οποίος αναφέρεται στη διαφύλαξη της πίστης της Νικαίας. 8.φ. 72β 88, «Η Δ οικουμενική σύνοδος» Περιέχονται οι πρώτοι 27 κανόνες, δηλαδή παραλείπονται οι κανόνες 28,29 και 30. 39

9.φ. 88 89, «Η Ε οικουμενική σύνοδος» Περιέχεται μια εισαγωγή περί της συνόδου. 10. φ. 89 105β, «Η ΣΤ οικουμενική σύνοδος» Περιέχεται ο Προσφωνητικός λόγος της συνόδου προς τον αυτοκράτορα. 11.φ. 106 126, «Οι κανόνες και οι αποφάσεις του Επιφανίου» Περιέχονται 137 κανόνες (βλ, κεφάλαιο Γ, 5). Αυτοί οι κανόνες είναι ανθολογημένοι από τους κανόνες των αποστόλων, των πατέρων και των συνόδων και έχουν ως περιεχόμενο την απαγόρευση της συντυχίας των χριστιανών με τους ειδωλολάτρες, την ιεροσύνη, τους κληρικούς, το γάμο, τη βρώση και την πόση στις ταβέρνες κτλ. 12. φ.127 147β, «Οι αιρέσεις» Αναφέρονται οι αιρέσεις και εξηγείται το Σύμβολο της Πίστεως, επίσης αναφέρονται τα ονόματα των 72 απόστολων. 7. K ώ δ ι κ α ς 1 1 4 Τίτλος: «Οι κανόνες των οικουμενικών συνόδων». Αντιγράφηκε το δέκατο όγδοο αιώνα επί της πατριαρχίας του Αθανασίου Δ Αντιοχείας (1700 1726), έχει σ. 160. Φαίνεται από το πρόλογο ότι ο ίδιος ο Αθανάσιος μετάφρασε στα αραβικά τα κείμενα του χειρόγραφου αυτού. Μάλιστα εξηγεί το λόγο που τον ανάγκασε να κάνει αυτήν τη μετάφραση λέγοντας χαρακτηριστικά ότι προχώρησε στο έργο της σύνταξης της συλλογής αυτής: «λόγω της πενίας στην αραβική βιβλιοθήκη, η οποία εστερείτο των σωστών κειμένων των Ιερών Κανόνων και γι αυτό μετάφρασε τους Ιερούς Κανόνες από τα Ελληνικά και τα Λατινικά στα Αραβικά». Παρατηρούμε ότι η ύλη αυτού το κώδικα είναι αφιερωμένη 40

αποκλειστικά στην Α Οικουμενική σύνοδο, το περιεχόμενο του χειρογράφου είναι το έξης: 1. σ. 1, «Ο πρόλογος». 2. σ. 2 35, «Η Α οικουμενική σύνοδος» Διακρίνεται σε τέσσερεις ενότητες, όπου στην πρώτη με τίτλο «Περί της Νικαίας συνόδου» (σ. 2 10), γίνεται εκτενής εισαγωγική αναφορά στην Α οικουμενική σύνοδο με πολλές λεπτομέρειες, ειλλημένες από τα έργα (κυρίως τις Εκκλησιαστικές Ιστορίες) του Θεοδώρητου, του Σωκράτη, του Σωζομενού, του Μ. Αθανασίου και του Σεραπίωνος. 2.2. σ. 10 20, «Οι επιστολές που απευθύνθηκαν στη σύνοδο» Περιέχονται οι επιστολές του Αλεξάνδρου Αλεξανδρείας προς τον Αλέξανδρο, η προσφώνηση του Μεγάλου Κωνσταντίνου προς τη σύνοδο, το κείμενο του Συμβόλου της πίστεως της Νικαίας. 2.3. σ. 21 24, «Οι κανόνες της Α οικουμενικής συνόδου» Περιέχονται οι 20 κανόνες. 2.4. σ. 24 29, «Μερικοί κανόνες αποδιδόμενοι στην Α οικουμενική σύνοδο εκτός από τους είκοσι» Περιέχονται 11 κανόνες αναφερόμενοι στα εξής θέματα: i. Η μέρα του Πάσχα πρέπει να είναι μετά την εαρινή ισημερία. ii. Περί του αν γίνονται οι δίγαμοι κληρικοί. iii. Ότι το βιβλίο της Ιουδίθ ανήκει στα κανονικά βιβλία της Αγίας Γραφής. iv. Ότι όλοι οι αιρετικοί εκτός των Παυλικιανών γίνονται δεκτοί. 41

v. Ότι δεν επιτρέπεται ύπαρξη δύο επισκόπων σε μια πόλη. vi. Ότι οι κληρικοί και των τριών βαθμών οφείλουν να νηστεύουν πριν από τη θεία λειτουργία. vii. Ότι όλες οι υποθέσεις της πίστης πρέπει να εγκρίνονται από τον Θρόνο της Ρώμης. viii. Ότι είναι απαραίτητη η γνώμη του Ρωμαϊκού θρόνου. ix. Περί των κανονικών επιστολών. x. Περί της σπουδαιότητος του θρόνου της Ρώμης. xi. Περί της πορνείας. Στη συνέχεια ανθολογούνται δύο κανόνες αποδιδόμενοι και αυτοί στην Α οικουμενική σύνοδο, για τους οποίους ο μεταφραστής μάς πληροφορεί ότι αντέγραψε από ένα ελληνικό βιβλίο στη βιβλιοθήκη (mari petro) στη Ρώμη. Ο πρώτος κανόνας είναι περί της βάπτισης και ο δεύτερος περί του μυστηρίου του αίματος και σώματος Χριστού. Ακολούθως παρατίθενται τα ονόματα των 318 πατέρων που μετείχαν σε αυτή την σύνοδο. 2.5. σ. 29 35, «Οι επιστολές» Περιέχονται οι επιστολές: της συνόδου προς τον Πάπα Σίλβεστρο, του Ευσέβιου επισκόπου Νικομηδείας, του Θεόγνιτος επισκόπου Νικαίας, της συνόδου της Νικαίας, του Μεγάλου Κωνσταντίνου προς τις Εκκλησίες, του Μεγάλου Κωνσταντίνου προς την Εκκλησία της Αλεξανδρείας, του Μεγάλου Κωνσταντίνου προς την σύνοδο, του Μεγάλου Κωνσταντίνου προς την Εκκλησία της Νικομηδείας. 2. σ.35 103, «Τα πρακτικά της συνόδου συντάχθηκαν από τον Γελασίου Κυζικηνό» 42

Διαιρείται σε τρία κεφαλαία κατά τα εξής: Α) Το πρώτο κεφάλαιο διαχωρίζεται σε ένδεκα υπότιτλους όπου γίνεται λόγος για τη ζωή του Μεγάλου Κωνσταντίνου και τα έργα του. Β) Το δεύτερο κεφάλαιο διαχωρίζεται σε 36 υποτίτλους που περιλαμβάνουν τα πρακτικά της συνόδου, και γίνεται λόγος για την αίρεση του Άρειου, και στον υπότιτλο 31 αναφέρονται οι 20 κανόνες. Ακολουθούν οι επιστολές του Μεγάλου Κωνσταντίνου και του Ευσεβίου επισκόπου Καισαρείας της Παλαιστίνης. Γ) Το τρίτο κεφάλαιο περιέχει δύο επιστολές, μία απευθύνεται από τον μεγάλο Κωνσταντίνο προς τον Άρειο και τους Αρειανούς, η ετέρα είναι από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο προς το Θεοδώρητο. 3. σ.104 131, «Η σύνοδος της Σαρδικής» Περιέχονται 20 κανόνες, καθόσον συνενώνει τους κανόνες 20 και 21 σε ένα κανόνα. Ακλουθούν τα ονόματα των μελών της συνόδου αυτής. Επίσης παρατίθεται σε δύο παράλληλες στήλες το κείμενο των κανόνων της Σαρδικής. Στην πρώτη το ελληνικό κείμενο του Διονύσιου του Μικρού και στη δεύτερη του Ισίδωρου του Έμπορου και έτσι γίνεται συγκριτική μελέτη και αξιολόγηση. Επίσης αναφέρονται οι επιστολές της συνόδου προς τον Ιούλιο Ρώμης και την Εκκλησία Αλεξανδρείας και τους απανταχού της γης επισκόπους. 4. σ. 132 160, «Η Β οικουμενική σύνοδος» Περιέχεται η εισαγωγική αναφορά της Β οικουμενικής συνόδου και οι 7 κανόνες της συνόδου. Επίσης περιέχεται η αντιγραφή των κανόνων τούτων κατά τον Διονύσιο τον Μικρό. Ακολουθούν τα ονόματα 43

των μελών της συνόδου και η επιστολή των επισκόπων που παρουσιάστηκαν στη σύνοδο αυτή. 8. K ώ δ ι κ α ς 7 1 Τίτλος: «Η συλλογή της αποστολικής συνόδου και των οικουμενικών και των τοπικών». Αντιγράφηκε το έτος 1770, έχει φ. 245, ο δε αντιγραφέας είναι ο ιερέας Gergos Al Halabi. το περιεχόμενό του είναι το εξής: 1. φ. 1 3, «Ο πρόλογος» 2. φ. 4 12, «Οι αποστολικοί κανόνες» Περιέχονται οι 85 κανόνες με ερμηνευτικά σχόλια στους κανόνες 3, 20, 32, 34, 47, 63, 66 και 69. 3. φ.13 19, «Η Α οικουμενική σύνοδος» Προηγείται εκτενής εισαγωγικό σχόλιο περί της Α οικουμενικής συνόδου, ακολούθως περιέχονται οι 20 κανόνες και οι ερμηνείες των κανόνων 6, 7, 8 και 11. Ο μεταφραστής κάνει σχόλιο περί των 80 κανόνων που φέρονται ότι είναι της Α οικουμενικής συνόδου και οι οποίοι ήταν γνωστοί, όπως είδαμε, σε προγενέστερες συλλογές και έχουν αραβική προέλευση. 11. φ.19 27, «Η Β οικουμενική σύνοδος» Περιέχονται οι 7 κανόνες με τις ερμηνείες τους. 12. φ.27 33, «Η Γ οικουμενική σύνοδος» Περιέχονται οι 8 κανόνες με τις ερμηνείες των κανονολόγων (Ζωναράς, Βαλσαμώνας) περί των κανόνων 1 και 4. Ακολούθως περιέχεται η επιστολή της συνόδου προς την Εκκλησία της Παμφυλία περί του Ευστάθιου, και η ερμηνεία των κανονολόγων περί της 44