ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΗΜΟΣΙΑΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ

Ε ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΗΜΟΣΙΑΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙE ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Θέµα: ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΑ ΓΕΝΕΤΙΚΩΣ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΤΡΟΦΙΜΑ ΣΕ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο Επιβλέπων: ΤΑΚΗΣ ΒΙ ΑΛΗΣ Σπουδάστρια: ΚΡΕΚΟΥΚΙΑ ΒΕΛΟΥ Ω- ΕΙΡΗΝΗ ΑΘΗΝΑ 2004

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 3 SUMMARY... 4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 6 1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η προβληµατική των Γενετικά Τροποποιηµένων... 7 Τροφίµων (Γ.Τ.Τ.)- Οι σταθερές της πολιτικής... 7 1.1 Τι είναι τα Γ.Τ.Τ.... 7 1.2 Πιθανά οφέλη και ενδεχόµενοι κίνδυνοι από τα Γ.Τ.Τ... 8 1.2.1 Πιθανά οφέλη... 8 1.2.1.1 Τρόφιµα πιο ασφαλή ή µε αυξηµένες διατροφικές ιδιότητες... 8 1.2.1.2 Βελτίωση του χρόνου ζωής και των οργανοληπτικών χαρακτηριστικών φρούτων και λαχανικών... 9 1.2.1.3 Αυξηµένες αποδόσεις... 9 1.2.1.4 ηµιουργία εδώδιµων εµβολίων και φαρµάκων... 10 1.2.2 Ενδεχόµενοι κίνδυνοι... 10 1.2.2.1 Πιθανές αλλαγές στην τοξικότητα και στη θρεπτική σύσταση οι οποίες θα µπορούσαν να επηρεάσουν την ασφάλεια των τροφίµων... 11 1.2.2.2 Αλλεργιογόνες αντιδράσεις... 14 1.2.2.3. Η τύχη του γενετικού υλικού στο πεπτικό σύστηµα του ανθρώπου.. 16 1.3 Η προστασία των αξιών... 19 1.3.1 Η αρχή της προφύλαξης... 20 1.3.2 Η έννοια της ουσιώδους ισοδυναµίας... 22 1.3.3 Ιχνηλασιµότητα... 23 1.3.4 Σήµανση... 23 1.3.5 Ανάλυση των πιθανών κινδύνων από τους Γ.Τ.Ο.... 23 2 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η εφαρµογή των πολιτικών σταθερών στην Ε.Ε. και... 25 στην Ελλάδα... 25 2.1 Η κοινοτική πολιτική για τα Γ.Τ.Τ.... 25 2.1.1 Η διαφορά στην πολιτική µεταξύ Ε.Ε. και Η.Π.Α. στον τοµέα της... 25 βιοτεχνολογίας... 25 2.1.2 Η κοινοτική νοµοθεσία για τα Γ.Τ.Τ.... 28 2.1.2.1 Κυκλοφορία Γ.Τ.Τ. στην αγορά... 28 2.1.2.2 Ιχνηλασιµότητα... 31 2.1.2.3 Επισήµανση... 32 2.1.2.4 Αξιολόγηση και διαχείριση των κινδύνων... 37 2.1.4 ιαδικασία έγκρισης Γ.Τ.Τ., εµπλεκόµενα όργανα και υφιστάµενη... 40 κατάσταση... 40 2.1.5 Η σχέση της κοινοτικής νοµοθεσίας και των εθνικών νοµοθεσιών... 44 2.2 Η περίπτωση της Ελλάδας... 47 2.2.1 Η εναρµόνιση µε την κοινοτική νοµοθεσία... 47 2.2.2 Τα αρµόδια όργανα και η πρακτική... 48 ΕΠΙΛΟΓΟΣ... 52 ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ... 55 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 58 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 61 2

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία επικεντρώνεται στην περίπτωση των προϊόντων της σύγχρονης βιοτεχνολογίας που προορίζονται για κατανάλωση από τον άνθρωπο, µε απώτερο στόχο τη µελέτη της πολιτικής που έχει ακολουθήσει η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Ελλάδα συγκεκριµένα στον τοµέα αυτό. Για το σκοπό αυτό, γίνεται αρχικά µια ανάλυση των σταθερών της πολιτικής, οι οποίες είναι τόσο τα επιστηµονικά δεδοµένα που διαθέτει ο εκάστοτε νοµοθέτης και ο εµπλεκόµενος στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, όσο και κάποια εργαλεία τα οποία βοηθούν τους προαναφερθέντες να συστηµατοποιήσουν τη σκέψη τους και να διευκολυνθούν στο έργο της χάραξης πολιτικής. Αναλύονται λοιπόν τα πιθανά οφέλη καθώς και οι ενδεχόµενοι κίνδυνοι για τον άνθρωπο, και µια σειρά από έννοιες- εργαλεία όπως είναι η αρχή της προφύλαξης, η έννοια της ουσιώδους ισοδυναµίας, η επισήµανση, η ιχνηλασιµότητα και η διαδικασία ανάλυσης των πιθανών κινδύνων. Στη συνέχεια ακολουθεί παρουσίαση και κριτική της κοινοτικής νοµοθεσίας καθώς και η διαδικασία που πρέπει να ακολουθηθεί για την έγκριση ενός Γ.Τ. προϊόντος. Εξετάζεται επίσης η σχέση της κοινοτικής νοµοθεσίας µε τις αντίστοιχες εθνικές, δηλαδή κατά πόσο παρέχει η νοµοθεσία της Ε.Ε. τη δυνατότητα για λήψη εθνικών µέτρων. Τέλος, αναλύεται η στάση της Ελλάδας σε σχέση µε τα Γ.Τ. τρόφιµα, τα αρµόδια εθνικά όργανα και η αντίστοιχη πρακτική. Όσον αφορά στη στάση της Ευρωπαϊκής Ένωσης απέναντι στους Γ.Τ.Ο., κατά γενική οµολογία η Ε.Ε. διαθέτει το πιο αυστηρό σύστηµα στον κόσµο για την αξιολόγηση, τον έλεγχο και την έγκριση Γ.Τ.Ο. και προϊόντων που περιέχουν αποτελούνται ή παράγονται από Γ.Τ.Ο. Η στάση των Ευρωπαίων πολιτών είναι αρνητική απέναντι στους Γ.Τ.Ο. και αυτός ήταν ο λόγος που οδήγησε στην επιβολή του πενταετούς µορατόριουµ στην έγκριση και κυκλοφορία Γ.Τ.Ο. στην επικράτεια της Ε.Ε. Υπό το φως της νέας επικαιροποιηµένης και αυστηρότερης νοµοθεσίας, η Ε.Ε. οδηγήθηκε στην άρση της απαγόρευσης αυτής. Συνειδητοποιούµε πως πρόκειται για µία υπόθεση η οποία έχει ηθικές και πολιτικές διαστάσεις και αφορά την Κοινωνία στο σύνολό της: το αγροτικό κίνηµα, το καταναλωτικό κίνηµα, το οικολογικό κίνηµα, την επιστηµονική κοινότητα, τις επιχειρήσεις, ενώ παραµένει να φανεί στο µέλλον κατά πόσο η απόφαση αυτή της Ε.Ε. ήταν συνετή. Όσον αφορά στη στάση της χώρας µας, η Ελλάδα είναι σταθερά αρνητική απέναντι στους Γ.Τ.Ο. και έχει εκφράσει την αντίθεσή της στην καλλιέργεια Γ.Τ. φυτών. Ύστερα όµως από 3

την άρση του µορατόριουµ πρέπει να βρίσκεται σε ετοιµότητα να δεχθεί στην αγορά της την κυκλοφορία Γ.Τ. προϊόντων. Φαίνεται λοιπόν πως η πόρτα για τα Γ.Τ. προϊόντα έχει ανοίξει. Στη νέα αυτή πραγµατικότητα ο πολίτης- καταναλωτής καλείται να παίξει ουσιαστικό ρόλο, όχι ως απλός παρατηρητής αλλά ως συνδιαµορφωτής των γεγονότων. Παρά την πίεση των εξωτερικών δυνάµεων, ο καθένας µας έχει την υποχρέωση αλλά και την δυνατότητα να συµβάλλει στον σχεδιασµό του συλλογικού µας µέλλοντος. Εν τέλει, η επιλογή ανήκει στον καθένα από εµάς, καθώς έχουµε τη δυνατότητα να επιλέξουµε ή να απορρίψουµε ένα προϊόν ως καταναλωτές και σκεπτόµενοι πολίτες. Λέξεις- Κλειδιά Γενετικά Τροποποιηµένα Τρόφιµα (Γ.Τ.Τ.), επισήµανση, ιχνηλασιµότητα, αξιολόγηση κινδύνων, διαχείριση κινδύνων, ουσιώδης ισοδυναµία, αρχή της προφύλαξης, προσέγγιση της προφύλαξης SUMMARY The current study focuses on the products of modern Biotechnology, which are designed for human consumption. The utter goal is to study the policy that the European Union and Greece have pursued so far in this field. Thereof, we initially study the policy constants, which are the scientific data the legislators and decision makers have in their hands, and some tools that help them methodize their thoughts and easy their task. Thus, the possible benefits and the potential risks for the human are analyzed, as well as some concepts- tools like the precautionary principle, the substantial equivalence, the labeling and traceability and the risk analysis process. We present and criticize then the European legislation, and analyze the procedure that has to be followed in order to approve a Genetically Modified (G.M.) product. The relationship between the European legislation and the national ones is also under investigation, in order to find out at which extend does the E.U. legislation provide the potential for national acts. Finally, the attitude of Greece, the competent authorities and the Greek practice regarding to G.M. food are analyzed. It is widely accepted that the European Union has the most stringent system in the world, regarding the assessment, control and approval of G.M. Organisms (G.M.O.s) and products that contain, consist or are derived from G.M.O.s. The 4

European citizens are skeptical against G.M.O.s and this was the reason that lead to the five-year moratorium on the approval and placing of G.M.O.s in the territory of the E.U. Under the light of the new- up to date and more stringent legislation, the E.U. was lead to the heave of the moratorium. We realize that this is a case with moral and political aspects and that it concerns the Society as a whole, that is, the agricultural movement, the consumers movement, the ecologic movement, the scientific community, the biotechnology industries, while it remains to be seen whether the decision of the E.U. was wise. As far as Greece is concerned, its official position is steadily negative against the G.M.O.s. and has expressed its refusal to the cultivation of G.M. plants. Nevertheless, after the heave of the moratorium Greece will have to be on tiptoe to accept in its territory the marketing of G.M. products. It largely seems that the door has opened for the G.M. products. In this new reality, the citizen- consumer is called up to play an intrinsic role, not just as a mere observer but as a co- modulator of the current situation. Despite the pressure of external forces that might be exercised, each one of us has the obligation and the ability to contribute to the planning of our common future. Ultimately, the choice belongs to each one of us, as we have the ability -being consumers and thinking citizens- to chose or withdraw a product. Key- words Genetically Modified Food (G.M.F.), labeling, traceability, risk assessment, risk management, substantial equivalence, precautionary principle, precautionary approach 5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ανακάλυψη της διπλής έλικας του DNA αποτελεί ένα από τα µεγαλύτερα επιτεύγµατα του 20 ου αιώνα. Σηµατοδότησε την ανάπτυξη της τεχνολογίας της Γενετικής Μηχανικής καθώς και µια σειρά από επαναστατικές αλλαγές στη ζωή µας. Οι αλλαγές αυτές έχουν ήδη επηρεάσει και αναµένεται να επηρεάσουν ακόµα περισσότερο στο µέλλον τον τρόπο που αντιλαµβανόµαστε την ίδια µας τη φύση, την σχέση µας µε τους άλλους ανθρώπους και έµβια όντα και γενικότερα τη σχέση µας µε το περιβάλλον. Βρισκόµαστε λοιπόν αντιµέτωποι µε µία επανάσταση που πιθανόν όµοιά της να µην έχει αντικρίσει ξανά η παγκόσµια ιστορία. Η βιοτεχνολογική επανάσταση αποτελεί σηµείο καµπής για τον πολιτισµό µας και έχει προκαλέσει όπως είναι φυσικό το έντονο ενδιαφέρον ολόκληρης της Κοινωνίας: των πολιτών, των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, των Κυβερνήσεων, της επιστηµονικής κοινότητας και της βιοµηχανίας. Ποικίλες είναι οι αντιδράσεις που έχει προκαλέσει, άλλες θετικές - που υποστηρίζουν τις αλλαγές που έχει επιφέρει ή είναι σε θέση να επιφέρει η σύγχρονη βιοτεχνολογία- και άλλες αρνητικές, οι οποίες τονίζουν ενδεχόµενους ή υπαρκτούς κινδύνους από τη χρήση του νέου αυτού εργαλείου που διαθέτουµε στα χέρια µας. Η παρούσα εργασία επικεντρώνεται στην περίπτωση των προϊόντων της σύγχρονης βιοτεχνολογίας που προορίζονται για κατανάλωση από τον άνθρωπο, µε απώτερο στόχο τη µελέτη της πολιτικής που έχει ακολουθήσει η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Ελλάδα συγκεκριµένα στον τοµέα αυτό. Για το σκοπό αυτό, γίνεται αρχικά µια ανάλυση των σταθερών της πολιτικής, οι οποίες είναι τόσο τα επιστηµονικά δεδοµένα που διαθέτει ο εκάστοτε νοµοθέτης και ο εµπλεκόµενος στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, όσο και κάποια εργαλεία τα οποία βοηθούν τους προαναφερθέντες να συστηµατοποιήσουν τη σκέψη τους και να διευκολυνθούν στο έργο της χάραξης πολιτικής. Αναλύονται λοιπόν τα πιθανά οφέλη καθώς και οι ενδεχόµενοι κίνδυνοι για τον άνθρωπο, και µια σειρά από έννοιες- εργαλεία όπως είναι η αρχή της προφύλαξης, η έννοια της ουσιώδους ισοδυναµίας, η επισήµανση, η ιχνηλασιµότητα και η διαδικασία ανάλυσης των πιθανών κινδύνων. Στη συνέχεια ακολουθεί παρουσίαση και κριτική της κοινοτικής νοµοθεσίας καθώς και η διαδικασία που πρέπει να ακολουθηθεί για την έγκριση ενός Γ.Τ. προϊόντος. Εξετάζεται επίσης η σχέση της κοινοτικής νοµοθεσίας µε τις αντίστοιχες εθνικές, δηλαδή κατά πόσο παρέχει η νοµοθεσία της Ε.Ε. τη δυνατότητα για λήψη εθνικών µέτρων. Τέλος, 6

αναλύεται η στάση της Ελλάδας σε σχέση µε τα Γ.Τ. τρόφιµα, τα αρµόδια εθνικά όργανα και η αντίστοιχη πρακτική. 1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η προβληµατική των Γενετικά Τροποποιηµένων Τροφίµων (Γ.Τ.Τ.)- Οι σταθερές της πολιτικής 1.1 Τι είναι τα Γ.Τ.Τ. Με την έννοια Γ.Τ.Τ. εννοούµε τρόφιµα που περιέχουν, αποτελούνται ή παράγονται από γενετικώς τροποποιηµένους οργανισµούς (Γ.Τ.Ο.) 1. Αντίστοιχα, η Γενετική Μηχανική είναι η τεχνολογία µέσω της οποίας πραγµατοποιείται ο χειρισµός του γενετικού υλικού ενός οργανισµού (εισαγωγή, τροποποίηση ή εξάλειψη συγκεκριµένων γονιδίων) µέσω των τεχνικών της Μοριακής Βιολογίας. Μέσω αυτών των τεχνικών, προκύπτουν οι γενετικά τροποποιηµένοι οργανισµοί ή διαγονιδιακοί οργανισµοί, οι οποίοι περιέχουν ένα νέο συνδυασµό γενετικού υλικού. Από τους Γ.Τ.Ο. προκύπτουν απευθείας ή µε κατάλληλη επεξεργασία τα Γ.Τ.Τ. Γενικότερα, οι κατηγοριοποιήσεις, που έχουν να κάνουν µε τα τρόφιµα που προέρχονται από την σύγχρονη βιοτεχνολογία, είναι οι εξής: -Προϊόντα (π.χ. φρούτα και λαχανικά), στα οποία το γενετικό υλικό παραµένει ανέπαφο. -Προϊόντα (π.χ. κονσερβοποιηµένο φαγητό, κρέας και λαχανικά), στα οποία το γενετικό υλικό καταστρέφεται κατά την διάρκεια παρασκευής του φαγητού. -Προϊόντα που δηµιουργούνται µε την βοήθεια µέσων (π.χ. ενζύµων), που έχουν υποστεί γενετική τροποποίηση. -Άλλα προϊόντα, τα οποία δεν είναι τροποποιηµένα, προέρχονται όµως από µία πηγή που έχει υποστεί γενετική τροποποίηση (π.χ. η ζάχαρη από γενετικά τροποποιηµένο ζαχαρότευτλο) 2. 1 Κανονισµός 1829/2003/ΕΚ. 2 GAEB, Ethical aspects of the labeling of foods derived from modern biotechnology, Opinion of the group of advisers of the ethical implications of biotechnology of the European Commission No 5, 05/05/1995. 7

1.2 Πιθανά οφέλη και ενδεχόµενοι κίνδυνοι από τα Γ.Τ.Τ. 1.2.1 Πιθανά οφέλη 1.2.1.1 Τρόφιµα πιο ασφαλή ή µε αυξηµένες διατροφικές ιδιότητες Ιδιαίτερο ενδιαφέρον υπάρχει στη δηµιουργία των λεγόµενων λειτουργικών τροφίµων, δηλαδή τροφίµων που έχουν σχεδιαστεί µε σκοπό να παρέχουν συγκεκριµένα οφέλη για την υγεία του ανθρώπου, πέρα από την συνηθισµένη διατροφική τους αξία. Τέτοιου είδους τρόφιµα έχουν µέχρι στιγµής δηµιουργηθεί µέσω συµβατικών µεθόδων, π.χ. τρόφιµα για τη µείωση της χοληστερίνης, ενώ βρίσκεται σε εξέλιξη η δηµιουργία µιας σειράς Γ.Τ. καλλιεργειών δεύτερης γενιάς οι οποίες θα παρέχουν τρόφιµα πιο ασφαλή ή µε αυξηµένες διατροφικές ιδιότητες. Οι στόχοι των προϊόντων αυτών δεύτερης γενιάς είναι οι εξής: Η εξάλειψη ή η µείωση του επιπέδου επιβλαβών παραγόντων, τοξινών και αλλεργιογόνων πρωτεϊνών. Τέτοιου είδους τρόφιµα στοχεύουν όχι µόνο στο να βελτιώσουν την υγεία, αλλά ακόµα και να σώσουν ανθρώπινες ζωές όπως στην περίπτωση αποµάκρυνσης αλλεργιογόνων πρωτεϊνών. Η εισαγωγή ή η αύξηση του επιπέδου παραγόντων που προάγουν την καλή υγεία. Στον δυτικό κόσµο δύο από τις κύριες αιτίες θανάτου είναι οι καρδιαγγειακές παθήσεις και ο καρκίνος, η εκδήλωση και εξέλιξη των οποίων µπορεί να επηρεασθεί από την διατροφή. Μεταξύ των σχεδιαζόµενων Γ.Τ. φυτών (Γ.Τ.Φ.) είναι και η δηµιουργία ποικιλιών πλούσιων στο λιπαρό οξύ ωµέγα 3, το οποίο έχει ισχυρές καρδιοπροστατευτικές ιδιότητες, καθώς και ποικιλιών ελαιοκράµβης και σόγιας µε αυξηµένα επίπεδα ολεϊκού οξέος, το οποίο έχει σηµαντικά πλεονεκτήµατα για την καρδιά. Επιπλέον, πολλά φρούτα και λαχανικά περιέχουν ωφέλιµα συστατικά γνωστά ως φυτοχηµικά (φλαβανοειδή, αντιοξειδωτικά, φυτοστεροειδή, γκυκοσινολάσες), τα οποία µελετώνται µε σκοπό τον εµπλουτισµό τους. Η ρύθµιση της αναλογίας των µακροστοιχείων (πρωτεΐνες, λίπη και έλαια, υδατάνθρακες) ή των µικροστοιχείων (βιταµίνες ή µεταλλικά στοιχεία). Περίπου 1/6 του παγκόσµιου πληθυσµού δεν τρέφεται επαρκώς εξαιτίας της φτώχιας ή της περιορισµένης τοπικής παραγωγής σε τρόφιµα. Η γενετική µηχανική µπορεί να χρησιµοποιηθεί για την 8

βελτίωση της θρεπτικής αξίας βασικών καλλιεργειών, µέσα από την εξειδικευµένη ρύθµιση δευτερογενών µεταβολικών µονοπατιών. Ένα τέτοιο παράδειγµα αποτελεί το Golden Rice το οποίο έχει τροποποιηθεί προκειµένου να περιέχει αυξηµένη ποσότητα προβιταµίνης Α (βήτα- καροτένιο). Υπό εξέλιξη βρίσκεται και η δηµιουργία φυτών µουστάρδας µε αυξηµένη ποσότητα προβιταµίνης Α, καθώς µπορούν να επιτευχθούν υψηλότερα επίπεδα βήτακαροτένιου σε σχέση µε το ρύζι 3. 1.2.1.2 Βελτίωση του χρόνου ζωής και των οργανοληπτικών χαρακτηριστικών φρούτων και λαχανικών Η Γενετική Μηχανική έχει καταφέρει να παρατείνει τον χρόνο ζωής και να βελτιώσει την ποιότητα των οργανοληπτικών χαρακτηριστικών των εδώδιµων µερών συγκεκριµένων καλλιεργειών. Παράδειγµα αποτελεί η τοµάτα Favr Savr, η οποία σχεδιάστηκε ώστε να έχει καθυστερηµένη ωρίµανση, µαλάκωµα και σάπισµα, µε αποτέλεσµα να έχει µεγαλύτερο χρόνο ζωής. Η καθυστερηµένη ωρίµανση στα φρούτα και στα λαχανικά έχει ως αποτέλεσµα καλύτερη γεύση, χρώµα, υφή, µεγαλύτερη διάρκεια ζωής και ανθεκτικότητα κατά την συσκευασία και µεταφορά. Από την παρατεταµένη διάρκεια ζωής ενός προϊόντος και την ανθεκτικότητά του στη συσκευασία και τη µεταφορά, επωφελούνται τόσο ο παραγωγός και ο πωλητής, όσο και ο καταναλωτής ο οποίος µπορεί να χρησιµοποιήσει το προϊόν για µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα. Επιπλέον, µπορούν να επωφεληθούν οι γεωργοί και οι καταναλωτές στις αναπτυσσόµενες χώρες, όπου δεν υπάρχουν δυνατότητες για συντήρηση (ψυγεία) λόγω φτώχειας και το οδικό δίκτυο είναι υποτυπώδες 4. 1.2.1.3 Αυξηµένες αποδόσεις Η Γενετική Μηχανική µπορεί να χρησιµοποιηθεί για την αύξηση των αποδόσεων των καλλιεργειών και τη µείωση αντίστοιχα των απωλειών, µέσω της δηµιουργίας φυτών ανθεκτικών στα παράσιτα, στα ζιζάνια, στα ζιζανιοκτόνα, στους ιούς, σε έντοµα, στην αλατότητα ή τοξικότητα του εδάφους, στην υψηλή θερµοκρασία, στον παγετό και στην ξηρασία. Ήδη έχουν παραχθεί φρούτα π.χ. µήλα 3 http://www.gmsciencedebate.org.uk/ 4 S.G.Uzogara, The impact of genetic modification of human foods in the 21 st century: A review, Biotechnology Advances, 18 (2000) 179-206. 9

ανθεκτικά σε έντοµα, λαχανικά π.χ. αγγούρια ανθεκτικά σε ιούς, καλλιέργειες π.χ. καλαµπόκι, σόγια, τοµάτες, πατάτες ανθεκτικές σε ζιζανιοκτόνα 5. 1.2.1.4 ηµιουργία εδώδιµων εµβολίων και φαρµάκων Κάποιες τροπικές καλλιέργειες όπως η µπανάνα, οι καρποί των οποίων καταναλώνονται ωµοί όταν ωριµάσουν, έχουν τροποποιηθεί ή µπορούν να τροποποιηθούν γενετικά προκειµένου να παράγουν πρωτεΐνες που µπορούν να χρησιµοποιηθούν ως εµβόλια ενάντια σε ασθένειες που κυριαρχούν στις αναπτυσσόµενες χώρες. Τέτοιες ασθένειες είναι για παράδειγµα η ηπατίτιδα, η λύσσα, η δυσεντερία, η χολέρα, η διάρροια κ.α. Ο τρόπος αυτός χορήγησης εµβολίων είναι πολύ χρήσιµος για τις χώρες αυτές όπου τέτοιες ποικιλίες καλλιεργούνται µε µικρό κόστος, ενώ ταυτόχρονα υπάρχουν µεγάλες ελλείψεις στις πηγές και στην ιατρική υποδοµή για την παραγωγή εµβολίων. Επιπλέον, όπως προαναφέρθηκε, µέσω της Γενετικής Μηχανικής µπορούν να παραχθούν λειτουργικά τρόφιµα, τα οποία θα δρουν ταυτόχρονα και ως τρόφιµα και ως φάρµακα για την πρόληψη ή την καταπολέµηση ασθενειών και την εξάλειψη των συµπτωµάτων τους 6. 1.2.2 Ενδεχόµενοι κίνδυνοι Όπως σε κάθε νέα µέθοδο παραγωγής τροφίµων, έτσι και στην περίπτωση δηµιουργίας τροφίµων µέσω της βιοτεχνολογίας υπάρχουν κάποιοι ενδεχόµενοι κίνδυνοι για την υγεία του ανθρώπου, οι οποίοι πρέπει να λαµβάνονται υπόψη. Σύµφωνα µε τον FAO και τον Παγκόσµιο Οργανισµό Υγείας (WHO), τα ζητήµατα ασφάλειας τροφίµων για τις υπάρχουσες Γ.Τ. καλλιέργειες και τα παράγωγα τρόφιµα και ζωοτροφές, είναι κατά βάση της ίδιας φύσης µε αυτά που προκύπτουν από την συµβατική καλλιέργεια φυτών. Παρ όλα αυτά, εξαιτίας των διαφορετικών διαδικασιών που ακολουθούνται, υπάρχουν κάποιες αβεβαιότητες και κάποια κενά στη γνώση περισσότερο έντονα στην περίπτωση των τεχνικών παραγωγής Γ.Τ.Τ. Σε γενικές γραµµές, οι κίνδυνοι που προκύπτουν µπορεί να έχουν σχέση µε τοξικολογικές ή διατροφικές αλλαγές των τροφίµων, µε αλλεργιογόνες αντιδράσεις και µε την τύχη του γενετικού υλικού των Γ.Τ.Τ. 7 5 S.G.Uzogara, ο.π. 6 S.G.Uzogara, ο.π. 7 http://www.gmsciencedebate.org.uk/ 10

1.2.2.1 Πιθανές αλλαγές στην τοξικότητα και στη θρεπτική σύσταση οι οποίες θα µπορούσαν να επηρεάσουν την ασφάλεια των τροφίµων Κατά τη διαδικασία δηµιουργίας ενός Γ.Τ.Τ. είναι σηµαντικό να λαµβάνουµε υπόψη κάποιες παραµέτρους οι οποίες µπορούν να αποτελέσουν πιθανές πηγές δηµιουργίας νέων κινδύνων ή αντίστροφα, πιθανούς στόχους για την εξάλειψη κάποιων κινδύνων. Οι παράµετροι αυτοί είναι οι εξής: α) Η παραδοσιακή καλλιέργεια ή συστατικό. Η γνώση της παραδοσιακής καλλιέργειας από την οποία θα προκύψει το Γ.Τ.Τ. µας επιτρέπει να γνωρίζουµε τη σύσταση και την παραλλακτικότητά της σε διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές και σε διαφορετικές συνθήκες καλλιέργειας, και πιο συγκεκριµένα, την ύπαρξη φυσικών ενδογενών τοξινών ή αλλεργιογόνων, βιολογικά ενεργών φυτοχηµικών π.χ. φυτοστερολών, καφεΐνης κ.α. β) Το γονίδιο εισαγωγής και η διαδικασία µετασχηµατισµού Η γνώση του τρόπου δράσης του γονιδίου εισαγωγής π.χ. βιοδιαθεσιµότητα και διασπασιµότητα, µας επιτρέπει να γνωρίζουµε την ασφάλεια του συγκεκριµένου γονιδίου για τον ανθρώπινο οργανισµό. Επιπλέον, είναι σηµαντικό να γνωρίζουµε τον φορέα του γονιδίου, τη µέθοδο εισαγωγής του γονιδίου και τις ακολουθίες που περιβάλλουν το γονίδιο εισαγωγής, προκειµένου να µπορούµε να εξετάσουµε την πιθανότητα δηµιουργίας νέων πρωτεϊνών. γ) Το προϊόν του γονιδίου ή οι µεταβολίτες που προκύπτουν Κατά τη δηµιουργία µιας Γ.Τ. ποικιλίας φυτού είναι σηµαντικό να εξετάζουµε εάν το προϊόν ενός γονιδίου ή οι µεταβολίτες που προκύπτουν είναι δυνατό να οδηγήσουν σε αλλαγές στην τοξικότητα ή στη θρεπτικότητα του Γ.Τ.Τ. Το παραπάνω είναι δυνατό να γίνει µέσω της υπερέκφρασης κάποιων ενδογενών ενεργών συστατικών, της απενεργοποίησης κάποιου γονιδίου ή της τροποποίησης κάποιων µεταβολικών µονοπατιών. Για το σκοπό αυτό απαιτούνται διατροφικές µελέτες σε σχέση µε τα συγκεκριµένα συστατικά, καθώς και σε σχέση µε ολόκληρο το φυτό. δ) Η γενετικά τροποποιηµένη καλλιέργεια Προκειµένου να διαπιστωθεί ότι το Γ.Τ.Τ. που θα προκύψει από τη Γ.Τ. καλλιέργεια είναι τουλάχιστον το ίδιο ασφαλές και θρεπτικό όσο το αντίστοιχο συµβατικό, κρίνεται απαραίτητη η διεξαγωγή συγκεκριµένων µελετών 8. 8 http://www.gmsciencedebate.org.uk/ 11

Λαµβάνοντας υπόψη τους παραπάνω παράγοντες, προκύπτουν κάποια ερωτηµατικά σε σχέση µε τις πιθανές επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία. Τα ερωτηµατικά αυτά αναφέρονται κυρίως στην έµφυτη τοξικότητα κάποιων γονιδίων και των προϊόντων τους και σε ακούσιες επιπτώσεις από την εισαγωγή µιας γονιδιακής κατασκευής σε ένα φυτό π.χ. υπερέκφραση κάποιων ενδογενών ενεργών συστατικών, απενεργοποίηση γονιδίων ή τροποποίηση µεταβολικών µονοπατιών. Τα επιστηµονικά στοιχεία σε σχέση µε τα παραπάνω ερωτηµατικά είναι τα εξής: Όσον αφορά στην πιθανή τοξικότητα των γονιδίων, οι επιστηµονικές µελέτες δείχνουν ότι το DNA, το οποίο καταναλώνει ο άνθρωπος στη διατροφή του, δεν είναι τοξικό. Τυπικά ένας άνθρωπος καταναλώνει καθηµερινά περίπου 0,1-1 gr γενετικού υλικού στη διατροφή του, ενώ έχει υπολογιστεί ότι µόλις 1:10.000-1:100.000 του συνολικού γενετικού υλικού ενός φυτού αποτελεί το γονίδιο αναφοράς. Το DNA αποδοµείται γρήγορα, ενώ το νέο γενετικό υλικό δεν αποτελεί νέο είδος υλικού για το πεπτικό µας σύστηµα. Όσον αφορά στις πρωτεΐνες ή στα διαφορετικά επίπεδα ενδογενών µεταβολιτών, µέχρι στιγµής δεν υπάρχουν παραδείγµατα πρωτεϊνών µε δυνατότητες τερατογένεσης, µετάλλαξης ή καρκινογένεσης στα ζώα που χρησιµοποιούνται ως µοντέλα. Αυτές που είναι τοξικές συνήθως εµφανίζουν γρήγορα τα αποτελέσµατά τους κατά την κατανάλωση. Τυπικά, όχι όµως πάντα, οι πρωτεΐνες (ειδικά αυτές που είναι άµεσα αφοµοιώσιµες) και οι δευτερογενείς µεταβολίτες των φυτών είναι συστατικά µε σχετικά χαµηλό επίπεδο τοξικότητας. Όσον αφορά στα Γ.Τ. προϊόντα µε αυξηµένες διατροφικές ιδιότητες, χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή κατά τη δηµιουργία τους, καθώς στις περισσότερες περιπτώσεις η γενετική τροποποίηση θα αφορά στη στόχευση βασικών βιοχηµικών µονοπατιών του φυτού, µε σκοπό την τροποποίηση του µεταβολισµού του και της χηµικής του σύστασης. Αυτού του είδους η παρέµβαση µπορεί να έχει ως αποτέλεσµα την τροποποίηση άλλων µεταβολικών µονοπατιών και να οδηγήσει στην παραγωγή και/ ή αποµάκρυνση όχι µόνο των επιθυµητών συστατικών αλλά και άλλων ανεπιθύµητων, καθώς η µεταβολή στην ποσότητα ενός συστατικού µπορεί να συνδέεται µε τη µεταβολή αντίστοιχα ενός άλλου συστατικού µε θρεπτική ή αγρονοµική σηµασία. Συνεπώς, κρίνεται ιδιαίτερα σηµαντική η προσεκτική µελέτη 12

οποιουδήποτε προϊόντος πριν την κυκλοφορία του στην αγορά 9. Επιπλέον, οι αλλαγές στη σύσταση των τροφίµων θα πρέπει να αξιολογηθούν στο γενικότερο πλαίσιο µιας συνολικής δίαιτας. Η καλή υγεία προϋποθέτει µία ισορροπηµένη δίαιτα, η οποία θα περιλαµβάνει όλα τα απαραίτητα θρεπτικά στοιχεία, στις σωστές αναλογίες. Έτσι λοιπόν, οι µελέτες σχετικά µε τις επιπτώσεις των Γ.Τ. τροφίµων στη διατροφή, πρέπει να λαµβάνουν υπόψη τα αποτελέσµατα µικρών αλλαγών που µπορεί να προκύψουν από την κατανάλωση ενός συγκεκριµένου Γ.Τ. τροφίµου σε µια ισορροπηµένη δίαιτα 10. Όσον αφορά στις µεθόδους της γενετικής τροποποίησης, µεταξύ αυτών χρησιµοποιείται το Agrobacterium tumefaciens και µικροβαλιστικές τεχνικές προκειµένου να εισαχθεί τυχαία το νέο γονίδιο στο DNA. Η τυχαία όµως εισαγωγή των γονιδίων µπορεί να έχει ως αποτέλεσµα φαινόµενα µετάλλαξης, τα οποία µπορεί να προκαλέσουν την απενεργοποίηση γονιδίων, τη διαφοροποιηµένη έκφρασή τους ή την ενεργοποίηση άλλων τα οποία δεν ήταν προηγουµένως ενεργά. Για το σκοπό αυτό πριν από την απελευθέρωση µιας ποικιλίας, προηγείται εκτενής µελέτη σχετικά µε την ισοδυναµία της στη σύσταση, στα φαινοτυπικά και αγρονοµικά χαρακτηριστικά και στην θρεπτικότητα και τοξικότητα, σε σύγκριση µε την αντίστοιχη παραδοσιακή ποικιλία. Εφόσον δεν προκύψουν αρνητικά ή αµφισβητούµενα αποτελέσµατα, η πιθανότητα της ύπαρξης κάποιας τοξίνης, αλλεργιογόνου ή καρκινογόνου ουσίας, θεωρείται πολύ µικρή. Τέλος, έχει εκφραστεί η ανησυχία ότι η κατανάλωση διαγονιδιακών φυτών ή τροφίµων που προέρχονται από αυτά και περιλαµβάνουν τον CaMV 35S προαγωγέα, µπορεί να οδηγήσουν σε υπερέκφραση γονιδίων, έχοντας ως αποτέλεσµα την εµφάνιση καρκίνου, ή ότι ενδεχόµενος ανασυνδυασµός µπορεί να οδηγήσει σε ενεργοποίηση ανενεργών ιών ή στη δηµιουργία νέων. Παρ όλα αυτά, δεν υπάρχουν στοιχεία ότι εάν συµβούν τέτοια φαινόµενα ανασυδυασµού θα συµβούν µε διαφορετική συχνότητα, ούτε ότι θα παράγουν προϊόντα που θα έχουν αρνητικές επιπτώσεις για την υγεία του ανθρώπου. Επιπλέον, ενεργοί φυτικοί ιοί έχουν καταναλωθεί µε ασφάλεια από τον άνθρωπο και τα ζώα επί χιλιάδες χρόνια, και καθώς ο αριθµός των αντιγράφων του ιού ανά κύτταρο είναι πολύ µεγαλύτερος από τον αριθµό των αντιγράφων ενός γονιδίου, η κατανάλωση φυτικών ιστών προσβεβληµένων από ιούς µπορεί να ισοδυναµεί µέχρι και σε 100.000 9 http://www.gmsciencedebate.org.uk/ 10 The Royal Society, Genetically modified plants for food use and human health- an update, The Royal Society Policy document 4/02, February 2002, σελ. 7. 13

φορές µεγαλύτερη δόση του DNA του CaMV 35S προαγωγέα/ gr ιστού σε σχέση µε την αντίστοιχη δόση από την κατανάλωση διαγονιδιακών φυτικών ιστών. Σύµφωνα δε µε τις γνωστές διαδικασίες οριζόντιας µεταφοράς γονιδίων στον εντερικό σωλήνα, δεν υπάρχει κάποιος εύλογος µηχανισµός µέσω του οποίου η κατανάλωση τροφίµου που περιέχει τον CaMV 35S προαγωγέα µπορεί να οδηγήσει σε δυσµενείς επιπτώσεις για την υγεία του ανθρώπου 11. Ωστόσο, παρ ότι είναι πιθανό µια γενετική τροποποίηση να οδηγήσει σε απρόβλεπτες και επιβλαβείς αλλαγές στην διατροφική αξία και στην τοξικότητα των τροφίµων, παρόµοιες αλλαγές είναι επίσης πιθανό να συµβούν και σε µία συµβατική καλλιέργεια 12. Παρ όλα αυτά, το γεγονός αυτό δεν θα πρέπει να µας εµποδίζει από το να σταθµίζουµε πάντα τα πιθανά οφέλη και τους ενδεχόµενους κινδύνους για την ανθρώπινη διατροφή, ως αποτέλεσµα της γενετικής τροποποίησης σε ένα τρόφιµο. 1.2.2.2 Αλλεργιογόνες αντιδράσεις Μεγάλος προβληµατισµός έχει δηµιουργηθεί σχετικά µε τους πιθανούς κινδύνους εµφάνισης αλλεργιογόνων αντιδράσεων σε ένα συγκεκριµένο τρόφιµο, ως αποτέλεσµα µιας γενετικής τροποποίησης. Καθώς σχεδόν όλα τα γνωστά αλλεργιογόνα είναι πρωτεΐνες, το αντικείµενο της συζήτησης για τα Γ.Τ. φυτά αποτελούν οι πρωτεΐνες που παράγονται από αυτά, και όχι παράγωγα των φυτών, όπως το λάδι, για τα οποία υπάρχει πολύ µικρός κίνδυνος εµφάνισης αλλεργιών, εξαιτίας της αποµάκρυνσης σχεδόν όλων των πρωτεϊνών κατά τη διαδικασία παρασκευής τους 13. Υπολογίζεται ότι περίπου 1-2% των ενηλίκων και 5-8% των παιδιών υποφέρουν από αλλεργικές αντιδράσεις στα τρόφιµα. Καθώς η Γενετική Μηχανική έχει τη δυνατότητα εισαγωγής νέων γονιδίων και εποµένως της παραγωγής νέων πρωτεϊνών, το νέο τρόφιµο που προκύπτει βρίσκεται υπό εξέταση για το ενδεχόµενο εµφάνισης αλλεργικών αντιδράσεων. Επιπλέον, η εισαγωγή των γονιδίων µπορεί να προκαλέσει αλλαγή στα επίπεδα των αλλεργιογόνων ουσιών που ήδη υπάρχουν στο φυτό. 11 http://www.gmsciencedebate.org.uk/ 12 The Royal Society,ο.π., σελ. 7. 13 The Royal Society, ο.π., σελ. 7 14

Η εξέταση του ενδεχοµένου εµφάνισης αλλεργικών αντιδράσεων στηρίζεται σε µια σειρά από τεστ 14, παρ όλα αυτά είναι δύσκολο να προβλεφτούν τα αλλεργιογόνα χαρακτηριστικά µιας συγκεκριµένης πρωτεΐνης, καθώς ο µηχανισµός αντίδρασης µε το ανοσοποιητικό σύστηµα του εντερικού σωλήνα, που εµπλέκεται στη δηµιουργία της αλλεργικής αντίδρασης, δεν είναι απόλυτα κατανοητός. Επιπλέον, η πρόβλεψη εµφάνισης αλλεργικής αντίδρασης περιπλέκεται από το γεγονός ότι οι πρωτεΐνες µπορεί να τροποποιηθούν κατά τη διάρκεια παρασκευής του φαγητού, καθώς και από τη δίοδό τους από το ανθρώπινο πεπτικό σύστηµα. Τα παραπάνω µπορεί να έχουν ως αποτέλεσµα είτε αυξηµένη είτε µειωµένη αλλεργικότητα 15. Η σχετική έλλειψη γνώσης σχετικά µε τους παράγοντες που προκαλούν αλλεργικότητα και τον µηχανισµό εµφάνισης αυτής, σηµαίνει ότι θα πρέπει να προχωρούµε µε ιδιαίτερη προσοχή κάθε φορά που δηµιουργούµε νέα τρόφιµα, τόσο µε συµβατικές µεθόδους όσο και µέσω της Γενετικής Μηχανικής. Κατά κύριο λόγο, οι κίνδυνοι για εµφάνιση αλλεργιών εξαιτίας των Γ.Τ.Φ., δεν είναι µεγαλύτεροι από τους κινδύνους που υπάρχουν από τα συµβατικά φυτά, παρ όλα αυτά είναι σηµαντικό να λαµβάνουµε πάντα υπόψη τους πιθανούς κινδύνους που µπορεί να δηµιουργηθούν 16. Μέχρι στιγµής έχουν αναφερθεί δύο περιπτώσεις πιθανής εµφάνισης αλλεργικής αντίδρασης σε Γ.Τ. τρόφιµο. Η πρώτη περίπτωση αφορούσε στην εισαγωγή µιας πρωτεΐνης από το βραζιλιανό φιστίκι στη σόγια, στα πλαίσια έρευνας για τη βελτίωση της θρεπτικής της αξίας. Η αρµόδια εταιρία αποφάσισε να µη θέσει την ποικιλία σε κυκλοφορία στην αγορά, ύστερα από τα τεστ που διεξήχθησαν για τη διερεύνηση της πιθανότητας εµφάνισης αλλεργικής αντίδρασης 17. Η δεύτερη περίπτωση αφορούσε στην ποικιλία Γ.Τ. καλαµποκιού StarLink, η οποία περιλαµβάνει το γονίδιο cry9c του Bacillus thuringiensis που προσδίδει ανθεκτικότητα στο σκουλήκι του καλαµποκιού. Η ποικιλία θεωρήθηκε ότι παρουσιάζει µετρίου επιπέδου κίνδυνο για εµφάνιση αλλεργιών και εποµένως 14 Τα τεστ αυτά περιλαµβάνουν σύγκριση της αµινοξικής ακολουθίας και της δοµής των πρωτεϊνών µε αυτή γνωστών αλλεργιογόνων, εξέταση του ορού, εξέταση της σταθερότητας της πρωτεΐνης κατά την πέψη και της δυνατότητάς της να προκαλεί αντιδράσεις της IgE και τοξικότητα σε πειραµατόζωα. Οι αλλεργίες στα τρόφιµα συνδέονται σχεδόν πάντα µε πρωτεΐνες ή γλυκοπρωτεΐνες οι οποίες προκαλούν συνήθως ανοσοποιητική αντίδραση της IgE. Η IgE είναι ο κύριος τύπος ανοσογλοβουλίνης, η οποία προκαλεί την εµφάνιση των αλλεργικών αντιδράσεων. 15 http://www.gmsciencedebate.org.uk/ 16 The Royal Society, ο.π, σελ 7-8. 17 http://www.gmsciencedebate.org.uk/ 15

απορρίφθηκε ως προϊόν κατανάλωσης από τον άνθρωπο 18. Έκτοτε, δεν έχει αναφερθεί άλλη περίπτωση αλλεργικών αντιδράσεων σε οποιοδήποτε Γ.Τ. τρόφιµο. Τα στοιχεία που υπάρχουν για τα Γ.Τ. τρόφιµα που κυκλοφορούν σήµερα στην αγορά δείχνουν ότι τα τρόφιµα αυτά δεν προκαλούν κάποια αλλεργική αντίδραση. 1.2.2.3. Η τύχη του γενετικού υλικού στο πεπτικό σύστηµα του ανθρώπου Η κατάληξη του γενετικού υλικού των τροφίµων ποικίλει και µπορεί είτε να παραµείνει ανέπαφο π.χ. φρούτα και λαχανικά τα οποία τρώγονται φρέσκα χωρίς να υποβληθούν σε κάποια επεξεργασία, είτε να καταστραφεί κατά τη διάρκεια συγκεκριµένης επεξεργασίας π.χ. κονσερβοποίηση τροφίµων, παραγωγή αλεύρου ή λαδιού κ.α. Μια ανησυχία που συνδέεται µε τα Γ.Τ. τρόφιµα, αφορά στην πιθανότητα να ενσωµατωθούν στο γενετικό υλικό των ανθρώπων γονίδια που εισάγονται στο φυτό. Ένα υγιές γαστρεντερικό σύστηµα αποδοµεί το µεγαλύτερο ποσοστό DNA των φυτών γρήγορα, καταστρέφοντας έτσι βιολογικά ενεργά γονίδια. Η αποδόµηση του DNA είναι σταδιακά πιο πλήρης καθώς αυτό διέρχεται από το γαστρεντερικό σύστηµα. 19. Σχετικά πειράµατα που είχαν σκοπό να µελετήσουν τη βιολογική δραστηριότητα του DNA στο γαστρεντερικό σύστηµα έδειξαν πιο συγκεκριµένα τα εξής: - Σε in vitro πείραµα φάνηκε ότι το DNA αποδοµείται από το ανθρώπινο σάλιο, επαρκής ποσότητα όµως µπορεί να παραµείνει 18 Το προϊόν αυτό ωστόσο, είχε εγκριθεί για την χρήση του ως ζωοτροφή και, παρά τις διαβεβαιώσεις της εταιρίας ότι θα λαµβάνονταν όλα τα απαραίτητα µέτρα από τους καλλιεργητές, προκειµένου να εµποδίσουν την είσοδο του στην διατροφική αλυσίδα του ανθρώπου, εντοπίστηκαν προϊόντα της εν λόγω ποικιλίας στην αγορά (2000). Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσµα να αποσυρθεί ολοκληρωτικά η ποικιλία και να µην καλλιεργείται πλέον, ενώ παράλληλα διενεργούνται συστηµατικά έλεγχοι, τόσο από τους εµπόρους όσο και από τους παραγωγούς και, στην περίπτωση που διαπιστωθεί η παρουσία της ποικιλίας, το καλαµπόκι αυτό χρησιµοποιείται ως ζωοτροφή ή για βιοµηχανικές χρήσεις, που δεν εµπλέκονται στην διατροφική αλυσίδα του ανθρώπου, εις www.cornell.edu. 19 Ο τρόπος δράσης του γαστρεντερικού συστήµατος πραγµατοποιείται µέσω της δεοξυριβονουκλεάσης Ι, η οποία είναι δραστικό αποδοµητικό ένζυµο που παράγεται από τους σιελογόνους αδένες, το πάγκρεας και το λεπτό έντερο, καθώς και το χαµηλό ph του στοµάχου το οποίο αποµακρύνει περιοχές αδενίνης και γουανίνης από το DNA, καταστρέφοντας έτσι τη βιολογική του δραστηριότητα. http://www.gmsciencedebate.org.uk/ 16

βιολογικά ενεργή 20. Η βιολογική δραστηριότητα µειώνεται καθώς περνά ο χρόνος 21. - Σε αντίστοιχο πείραµα in vivo, φάνηκε ότι το DNA αποδοµείται 4 φορές πιο γρήγορα σε φυσικές συνθήκες, παρ όλα αυτά κάποια ποσότητα παραµένει βιολογικά ενεργή. - Σε in vitro πείραµα που µελετούσε την αποδόµηση του DNA από το σάλιο και το γαστρικό υγρό από το στοµάχι προβάτων, φάνηκε ότι το DNA µπορεί να παραµένει βιολογικά ενεργό στη στοµατική κοιλότητα, απενεργοποιείται όµως γρήγορα στη συνέχεια στον γαστρεντερικό σωλήνα 22. - Σε σχετικό πείραµα στο οποίο πρόβατα έφαγαν Γ.Τ. καλαµπόκι, φάνηκε ότι ολόκληρα κοµµάτια DNA µπορούν να παραµείνουν ανέπαφα από το γαστρικό υγρό του στοµάχου των προβάτων ακόµα και 5 ώρες µετά τη λήψη της τροφής. - Άλλες µελέτες σε ζώα έχουν δείξει ότι το DNA των τροφίµων µπορεί να ανιχνευτεί στα κύτταρα του εντερικού σωλήνα, στο αίµα και στα λευκοκύτταρα, ενώ χορηγούµενο DNA σε ποντίκια έδειξε παρουσία αυτού και σε διάφορα όργανα του σώµατος 23. Φυσιολογικά, το γεγονός αυτό δεν έχει καµία επίπτωση, καθώς το DNA αποδοµείται στο εσωτερικό του κυττάρου. Ακόµα και στην περίπτωση που το DNA αυτό µπορέσει να ενσωµατωθεί σε ένα χρωµόσωµα, η πιθανότητα να προκαλέσει βιολογικές αλλαγές στο κύτταρο είναι πολύ µικρή. Συνεπώς, η πιθανότητα να παρουσιαστούν βιολογικές επιπτώσεις σε ολόκληρο τον οργανισµό, είναι ακόµα πιο µικρή, καθώς δεν υπάρχει κάποιος τρόπος ώστε το κύτταρο µε τις τροποποιηµένες βιολογικές ιδιότητες να µεταφέρει τις ιδιότητες αυτές σε άλλο κύτταρο. Είναι αξιοσηµείωτο ότι στη φύση έχει συµβεί µεταφορά στοιχείων γενετικού υλικού από 20 Η βιολογική δραστηριότητα εκτιµήθηκε µετρώντας τον αριθµό µετασχηµατισµών στο βακτήριο του στόµατος, Streptococcus gordonii. 21 D. Mercer, K. Scott, W. Bruce- Johnson, L. Glover, H. Flint, Fate of Free DNA and Transformation of the Oral Bacterium Streptococcus gordonii DL1 by Plasmid DNA in Human Saliva, Applied and Environmental Microbiology, Jan. 1999, p. 6-10 22 η βιολογική δραστηριότητα εδώ µετρήθηκε χρησιµοποιώντας το βακτήριο E. coli 23 R. Schubbert, D. Renz, B. Schmitz, W. Doerfler, Foreign (M13) DNA ingested by mice reaches peripheral leucocytes, spleen, and liver via the intestinal wall mucosa and can be covalently linked to mouse DNA Proc. Natl. Acad. Sci. USA, Vol 94, February 1997, pp 961-966, R. Schubbert, U. Hohlweg, D. Renz, W. Doerfler, On the fate of orally ingested foreign DANN in mice: chromosomal association and placental transmission to the fetus, MOL. Gen. Genet, 1998, 259: 569-576. 17

ένα είδος σε άλλο. Υπό το πρίσµα αυτό, η πρόσληψη τµηµάτων DNA από γενετικά τροποποιηµένα τρόφιµα πρέπει να αντιµετωπιστεί ως µια συνεχής βιολογική διαδικασία, για την οποία µέχρι στιγµής δεν έχουν αναφερθεί αρνητικές επιπτώσεις 24. Παρ όλα αυτά, θα πρέπει πάντα να πραγµατοποιείται µία κατά περίπτωση εκτίµηση της ασφάλειας του διαγονιδιακού DNA των τροφίµων, για την µελέτη της πιθανότητας αυξηµένης αλληλεπίδρασης µε το ανθρώπινο γονιδίωµα. Μια άλλη εκδοχή, εξετάζει την πιθανότητα να εισαχθεί µια καινούρια ακολουθία DNA στη µικροβιακή χλωρίδα του πεπτικού συστήµατος, µε αποτέλεσµα τον πολλαπλασιασµό της και την παραγωγή νέων προϊόντων. Είναι γνωστό ότι µερικά βακτηριδιακά είδη διαθέτουν µηχανισµούς που τους επιτρέπουν να προσλαµβάνουν γενετικό υλικό από το περιβάλλον. Κάτω από συγκεκριµένες περιπτώσεις αυτό µπορεί να οδηγήσει στη διατήρηση και έκφραση ενός νέου γενετικού χαρακτηριστικού. Παρ όλα αυτά, υπάρχουν σοβαροί περιορισµοί οι οποίοι περιορίζουν τον βαθµό του επιτυχούς µετασχηµατισµού. Η ικανότητα για πρόσληψη γενετικού υλικού είναι γενικά µια αυστηρά ρυθµιζόµενη διαδικασία, η οποία εξαρτάται από συγκεκριµένες περιβαλλοντικές συνθήκες 25. Επιπλέον, η µικροχλωρίδα του πεπτικού µας συστήµατος περιλαµβάνει βακτηριακά είδη που δεν έχουν µελετηθεί εξαιτίας της αδυναµίας µας να τα καλλιεργήσουµε. Τα βακτηριακά είδη αυτά πιθανόν να κρύβουν άγνωστους µηχανισµούς πρόσληψης του DNA. Τέλος, η πρόσληψη DNA από βακτήρια του γαστρεντερικού µας συστήµατος είναι απίθανο να έχει κάποια σηµασία, εκτός και αν το DNA αυτό εκφράζεται ή προκαλεί την διαφοροποιηµένη έκφραση άλλων γειτονικών γονιδίων. Η γενετική έκφραση στα βακτήρια εξαρτάται από συγκεκριµένα γενετικά σήµατα που δεν είναι καθολικά µεταξύ των ειδών 26. Ενσωµάτωση γενετικού υλικού στη µικροβιακή χλωρίδα του πεπτικού συστήµατος έχει συµβεί κατά την εξέλιξη των θηλαστικών, χωρίς όµως να έχουν υπάρξει σηµαντικές βιολογικές επιδράσεις 27. 24 The Royal Society, ο.π, σελ 9-10. 25 Τα βακτήρια παράγουν ενζυµικά συστήµατα (τις ενδονουκλεάσες περιορισµού) τα οποία αποδοµούν το ξένο εισερχόµενο DNA. Προκειµένου να διατηρηθεί το DNA που δεν αποδοµείται, πρέπει να είναι σε θέση να αντιγραφεί, κάτι που εξαρτάται είτε από την παρουσία ενός γενετικά συνδεδεµένου πλασµιδιακού ρεπλικονίου το οποίο είναι λειτουργικό, είτε σε ένα γεγονός ενσωµάτωσης του DNA. Η ενσωµάτωση του DNA εξαρτάται από την παρουσία οµόλογων ακολουθιών στο γονιδίωµα του βακτηρίου, ενώ σε πολύ µικρή συχνότητα µπορεί να συµβεί ενσωµάτωση ως αποτέλεσµα µη νόµιµου ανασυνδυασµού. 26 Έτσι, ένα εισερχόµενο γονίδιο θα χρειαζόταν είτε ένα συµβατό προαγωγέα και ριβοσωµικές θέσεις δέσµευσης, είτε θα έπρεπε να εισαχθεί στο γονιδίωµα κατά τέτοιο τρόπο που θα οδηγούσε στην έκφρασή του µέσω κάποιου ενδογενούς γονιδίου. 27 http://www.gmsciencedebate.org.uk/ 18

Προσοχή πρέπει να δοθεί στο θέµα της χρήσης γονιδίων ανθεκτικότητας στα αντιβιοτικά, ως δείκτες επιλογής για τα Γ.Τ.Φ. Ενδεχόµενη µεταφορά των γονιδίων αυτών στα βακτήρια του στοµάχου, θα προσδώσει στα βακτήρια ανθεκτικότητα στα αντιβιοτικά, και εποµένως δηµιουργείται ο φόβος της αδυναµίας αντιµετώπισης βακτηριακών λοιµώξεων στον άνθρωπο µε τα συγκεκριµένα αντιβιοτικά. Το σηµείο αυτό χρειάζεται µεγάλη προσοχή και, για το λόγο αυτό, πρέπει τέτοιου είδους δείκτες να αποφεύγονται στην τροφική αλυσίδα του ανθρώπου και των ζώων 28,29. Επιπλέον, έχει αναπτυχθεί µια σειρά εναλλακτικών µεθόδων επιλογής 30, οι οποίοι θα πρέπει να προτιµούνται. 1.3 Η προστασία των αξιών Η Γενετική Μηχανική όπως είναι φυσικό έχει προκαλέσει ποικίλες αντιδράσεις. Από τη µία υπάρχουν οι υποστηρικτές της, οι οποίοι πιστεύουν ότι η νέα τεχνολογία προσφέρει νέες δυνατότητες και πολλές ελπίδες για την επίλυση διαφόρων προβληµάτων. Θεωρούν πως όπως σε πολλές άλλες επιστήµες, µπορεί να υπάρχουν κάποιοι κίνδυνοι, αξίζει όµως να πάρει ο άνθρωπος κάποια ρίσκα καθώς τα οφέλη θα είναι πολύ µεγαλύτερα. Από την άλλη, υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι ιδιαίτερα σκεπτικοί µε την τεχνολογία αυτή, καθώς παράλληλα µε τις ελπίδες έχουν δηµιουργηθεί και ποικίλοι ηθικοί, θρησκευτικοί και πολιτισµικοί προβληµατισµοί. Οι προβληµατισµοί αυτοί αφορούν κυρίως στην προστασία της υγείας των ανθρώπων και των ζώων, στην προστασία του περιβάλλοντος, στην επαρκή πληροφόρηση των καταναλωτών και κατά συνέπεια στη δυνατότητά τους να µπορούν να ασκούν τις επιλογές τους µε γνώση της πραγµατικότητας, στην ελευθερία της έρευνας κ.α. Οι παραπάνω ανησυχίες, υποδηλώνουν βασικά φιλοσοφικά ερωτήµατα σχετικά µε τη θέση της επιστήµης και της τεχνολογίας στην κοινωνία µας, τη θέση των ανθρώπων στην φύση, τη σχέση µεταξύ των ανθρώπων και των ζώων και τον βαθµό στον οποίο 28 Μέχρι στιγµής, στην Ε.Ε. απορρίπτονται οι φάκελοι που υποβάλλονται για έγκριση κυκλοφορίας Γ.Τ. τροφίµων και ζωοτροφών, τα οποία περιέχουν γονίδια µε ανθεκτικότητα σε αντιβιοτικά. Πρόσφατα όµως (2/4/2004) η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίµων, εξέφρασε την άποψη ότι δεν υπάρχει λόγος για τον περιορισµό της χρήσης µιας συγκεκριµένης οµάδας αντιβιοτικών. Opinion of the Scientific Panel on Genetically Modified Organisms on the use of antibiotic resistance genes as marker genes in genetically modified plants, The EFSA Journal (2004) 48, 1-18, εις www.efsa.eu.int 29 The Royal Society, ο.π. σελ 9-10. 30 όπως η επιλογή µέσω της ανάπτυξης στη µανόζη, http://www.gmsciencedebate.org.uk/ 19

δικαιούται ο άνθρωπος να κάνει τέτοιου είδους παρεµβάσεις στο βιολογικό υλικό. Παράλληλα, υποδηλώνουν µια σειρά από αναγνωρισµένες αξίες τις οποίες καλείται να λάβει υπόψη ο νοµοθέτης και οι συµµετέχοντες στη διαδικασία λήψης αποφάσεων στο έργο που ασκούν, και οι οποίες βρίσκουν εφαρµογή στην περίπτωση των γενετικά τροποποιηµένων τροφίµων. Οι αξίες αυτές είναι αντίστοιχα η προστασία της υγείας του ανθρώπου και των ζώων, η προστασία του περιβάλλοντος, η ενηµέρωση των καταναλωτών και συνεπώς το δικαίωµα για επιλογή, και η ελευθερία της έρευνας. Προκειµένου να συνυπολογίσουν οι εµπλεκόµενοι στη χάραξη πολιτικής τις παραπάνω αξίες, χρησιµοποιούν µια σειρά από έννοιες και µέσα, τα οποία τους βοηθούν να συστηµατοποιήσουν τη σκέψη τους και να καταλήξουν σε µια επιστηµονικά και κοινωνικά αποδεκτή απόφαση. Οι έννοιες και τα µέσα που χρησιµοποιούν είναι τα εξής: 1.3.1 Η αρχή της προφύλαξης Η αρχή της προφύλαξης (precautionary principle) ή προσέγγιση της προφύλαξης (precautionary approach) 31 υποστηρίζει µε απλά λόγια ότι όπου λείπει η επιστηµονική γνώση και/ ή όπου τα επίπεδα της αµφιβολίας σε σχέση µε τα επιβλαβή αποτελέσµατα είναι υψηλά, θα πρέπει να προχωρούµε µε πολύ µεγάλη προσοχή 32. Σύµφωνα µε την αρχή αυτή, η επιστηµονική αβεβαιότητα δεν πρέπει να αδρανοποιεί, αλλά αντίθετα δηµιουργεί την υποχρέωση για λήψη προληπτικών µέτρων. Η αρχή της προφύλαξης εφαρµόζεται στις περιπτώσεις στις οποίες υπάρχει επιστηµονική αβεβαιότητα, σχετικά µε τους άγνωστους, απρόσµενους αλλά ευλογοφανείς κινδύνους που πιθανόν να προκύψουν από την τεχνολογική επανάσταση, σε αντίθεση µε την αρχή της πρόληψης, η οποία αναφέρεται σε γνωστούς και επιστηµονικά τεκµηριωµένους κινδύνους ή βλάβες, και στην υποχρέωση για λήψη µέτρων ώστε να αποφευχθούν οι κίνδυνοι και οι βλάβες αυτές. Και οι δύο αρχές, χωρίς να αποκλείει η µία την άλλη, αποτελούν δύο διαφορετικές εκδοχές της άσκησης προστατευτικής πολιτικής στις σύγχρονες κοινωνίες της 31 Οι δύο όροι χρησιµοποιούνται εδώ χωρίς διάκριση µεταξύ τους. 32 Συγκεκριµένα, στο προοίµιο της ιακήρυξης του Ρίο για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη αναφέρεται το εξής:...όπου απειλείται σοβαρά µε µείωση ή µε υποβάθµιση η βιολογική ποικιλότητα, η έλλειψη πλήρους επιστηµονικής τεκµηρίωσης δεν πρέπει να χρησιµοποιείται ως λόγος για την αναβολή λήψεως των µέτρων που απαιτούνται για την αποφυγή ή την ελαχιστοποίηση µιας τέτοιας απειλής. 20