www. cemmis. edu. gr Επίκαιρη Ανάλυση Κέντρο Μεσογειακών, Μεσανατολικών και Ισλαμικών Σπουδών Π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο Π ε λ ο π ο ν ν ή σ ο υ No 23 16 Δεκεμβρίου 2012 Οι κοινωνικές επιπτώσεις της κρίσης της Συρίας Ελισάβετ Παρασκευά Γκίζη* Χαριτίνη Πετροδασκαλάκη** Ο συνεχιζόμενος αγώνας κατά του καθεστώτος στη Σύρια, που σύντομα εξελίχθηκε σε εμφύλια σύγκρουση, έχει τρομερές επιπτώσεις σε μια κοινωνία που ζούσε ήδη επί 50 χρόνια φιμωμένη εξαιτίας των κατασταλτικών μέτρων και του στρατιωτικού νόμου. Αυτό που ξεκίνησε ως απαίτηση για άρση της κατάστασης εκτάκτου ανάγκης κατέληξε σε εξέγερση εναντίον του καθεστώτος και στη συνέχεια, εναντίον ενός σημαντικού μέρους του Συριακού πληθυσμού, με ανυπολόγιστες ανθρωπιστικές συνέπειες. * Ερευνήτρια στο Κέντρο Μεσογειακών, Μεσανατολικών και Ισλαμικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου **Ερευνήτρια στο Κέντρο Μεσογειακών, Μεσανατολικών και Ισλαμικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου C e n t r e f o r M e d i t e r r a n e a n, M i d d l e E a s t & I s l a m i c S t u d i e s w w w. c e m m i s. e d u. g r
Στο εσωτερικό της χώρας, η κατάσταση είναι κρίσιμη. Το κράτος είναι σχεδόν διαλυμένο, χωρίς κρατικές δομές και η οικονομική, κοινωνική και ψυχολογική καταστροφή ανυπολόγιστη. Οι ανθρώπινες απώλειες, κυρίως των αμάχων, είναι τεράστιες σε καταστάσεις που χαρακτηρίζονται πλέον διεθνώς ως εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Ο θρησκευτικός φανατισμός που διακατέχει όλους τους εμπλεκομένους και ειδικά τους επαναστάτες υπονομεύει το μέλλον μιας ενωμένης Συρίας. Το πείσμα του καθεστώτος να μην παραδοθεί και η άρνηση των διαπραγματεύσεων και από τις δύο πλευρές οδηγεί σε ένα διαρκή πόλεμο φθοράς, ενώ όσο περισσότερο καθυστερεί η καθεστωτική αλλαγή, τόσο πιο καταστροφικό θα είναι αυτό που θα ακολουθήσει. Σύμφωνα με υπολογισμούς, οι νεκροί φτάνουν τους 50.000, εκ των οποίων τουλάχιστον οι μισοί είναι άμαχοι, ενώ μεγάλος είναι και ο αριθμός των παιδιών-θυμάτων. Το πλήγμα στον ανθρώπινο παράγοντα της χώρας είναι τεράστιο. Τα εγκλήματα που διαπράττονται κατά των αμάχων αξιολογούνται πλέον ως εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, και συμπεριλαμβάνουν μαζικές δολοφονίες, απαγωγές, βασανισμούς και χρησιμοποίηση παιδιών για μη μαχητικούς σκοπούς. 1 Στα 27 καταγεγραμμένα κέντρα βασανιστηρίων δεν οδηγούνται μόνο Σύριοι αντιφρονούντες αλλά και ξένοι δημοσιογράφοι που κάλυπταν τα γεγονότα. Οι στρατιώτες που αρνήθηκαν να ανοίξουν πυρ κατά των αμάχων εκτελέστηκαν ή αυτομόλησαν στο άλλο στρατόπεδο. Αξίζει να αναφέρουμε ότι η Συρία κατέχει το πιο θανατηφόρο χημικό οπλοστάσιο μαζικής καταστροφής του Αραβικού κόσμου, ενώ υπάρχουν αναφορές πως αυτό μετακινείται από τις βάσεις του για άγνωστους λόγους. 2 Το ενδεχόμενο χρήσης αυτών των όπλων στους ίδιους τους Σύριους πολίτες είναι άκρως απειλητικό. Εξάλλου είναι αβέβαιο το πού θα καταλήξει αυτό το απόθεμα μετά την πτώση του καθεστώτος. Πιθανολογείται ότι μέρος αυτού του οπλισμού μπορεί να κληρονομηθεί στην Χεζμπολλά, ή ακόμα και να περάσει στα χέρια τζιχαντιστικών ομάδων. 3 Το ζήτημα όμως που δυσχεραίνει τον κατευνασμό της σύγκρουσης και υπονομεύει το μέλλον της Συρίας είναι η θρησκευτική διάσταση που έχει πάρει η σύγκρουση. Οι Σύριοι Σουνίτες εχθρεύονταν την καθεστηκυία Αλεβίτικη τάξη και τους Χριστιανούς υποστηριχτές της πολύ πριν την εξέγερση, επιζητώντας εκδίκηση για τη σφαγή της Χάμα. Χαρακτηριστικά είναι τα συνθήματα που ακούγονταν στις διαμαρτυρίες: «Χριστιανοί στη Βυρηττό, Αλεβίτες στο φέρετρο!». Το καθεστώς έσπευσε να βελτιώσει τη θέση των μειονοτήτων, παρέχοντας για παράδειγμα ιθαγένεια σε 200.000 Κούρδους, ώστε να μην συμμετέχουν στην εξέγερση. Αθροιστικά οι μειονότητες αποτελούν το μισό πληθυσμό της Συρίας, ενώ οι υπόλοιποι είναι Σουνίτες Μουσουλμάνοι. Με την διαρκή ενδυνάμωση των Ισλαμιστών ανταρτών, οι οποίοι τίθενται ανοιχτά εναντίον των υπολοίπων ομάδων, το μέλλον αυτών των μειονοτήτων στη Συρία κρίνεται αβέβαιο. Ως εκ τούτου μερικοί προτιμούν το υπάρχον καθεστώς και τη συνεργασία με τις δυνάμεις του Άσαντ, φοβούμενοι την πιθανότητα εγκαθίδρυσης μιας νέας, αυτή τη φορά Σουνιτικής, δικτατορίας. 5 Ο θρησκευτικός φανατισμός φέρνει υπό συζήτηση την διάσπαση ή ομοσπονδοποίηση της Συρίας, με την επανασύσταση ενός Αλεβίτικου κράτους. Η συνεργασία των θρησκευτικών ομάδων φαίνεται ήδη δύσκολη, αφού κάθε μελλοντικό καθεστώς μπορεί να στραφεί κατά της Αλεβίτικης μειονότητας. Οι φόβοι για κίνηση ντόμινο στην ευρύτερη περιοχή στην περίπτωση διάσπασης της Συρίας είναι διάχυτοι, όμως η διατήρηση της τρέχουσας κατάστασης μπορεί να καταστεί πιο ανησυχητική. Η Συρία μπορεί να μετατραπεί σε μια μεγάλη εκδοχή της χαώδους καταστάσεως του Λιβάνου το 1970, να εγκαθιδρυθεί μια Σουνιτική στρατιωτική δικτατορία, ή ακόμη και να προκύψει γενικευμένη σύρραξη Σουνιτών και Σιιτών στη Μέση Ανατολή. Μπορεί η διεθνής κοινότητα να υποστηρίζει τους αντικαθεστωτικούς, όμως αυτό δε θα τερματίσει απαραίτητα τον πόλεμο, καθώς οι ένοπλες συγκρού- 2 www.cemmi s.edu.gr
σεις θα καταστήσουν τη διαμάχη για την εξουσία σε έναν διαρκή εμφύλιο πόλεμο. Η λειτουργικότητα όμως του μελλοντικού Συριακού κράτους υπονομεύεται και από άλλους παράγοντες. Με τις συνεχιζόμενες συγκρούσεις, οι κρατικές δομές της χώρας έχουν εξαφανιστεί. Λόγω της συστηματικής καταστροφής των υποδομών υγείας, με τους βομβαρδισμούς νοσοκομείων και τους αποκλεισμούς ιατροφαρμακευτικών υλικών, η περίθαλψη των τραυματιών καθίσταται σχεδόν αδύνατη. 6 Οι κρατικές υπηρεσίες έχουν παραλύσει εντελώς, ενώ τα αστυνομικά τμήματα σε ολόκληρη τη χώρα έχουν πάψει να λειτουργούν, είτε λόγω εμπρηστικών επιθέσεων, είτε εξαιτίας της γενικότερης αναταραχής. Οι ληστείες, απαγωγές και βιασμοί έχουν ξεπεράσει κάθε όριο, βυθίζοντας τη Συρία όλο και περισσότερο στο χάος. Όμως και η πολιτισμική κληρονομιά της χώρας έχει υποστεί τρομερές ζημιές, αφού πολλά μνημεία και αρχαιολογικοί χώροι έχουν λεηλατηθεί και καταστραφεί ολοσχερώς, στερώντας από τη μελλοντική Συρία ένα μέρος της ταυτότητάς της. Καθώς η βία στη Συρία κλιμακώνεται η προσφυγική κρίση γιγαντώνεται, λαμβάνοντας δραματικές διαστάσεις. Στις αρχές Νοεμβρίου (8) ο επικεφαλής της Διεθνούς Επιτροπής του Ερυθρού Σταυρού (ICRC), Πέτερ Μάουερ δήλωσε ότι η ανθρωπιστική κρίση στη Συρία χειροτερεύει διαρκώς, καθιστώντας αδύνατη την αντιμετώπισή της. Όσο οι μάχες επεκτείνονται, οι εστίες κρίσης αυξάνονται γεγονός που συμβάλει στην εσωτερική μετακίνηση των Σύριων κατοίκων (μέχρι τώρα σχεδόν 1.2 εκατομμύρια), αλλά και στη μαζική έξοδο των προσφύγων, Σύριων και άλλων εθνικοτήτων, προς τις γειτονικές χώρες. Η Συρία φιλοξενούσε ένας από τους μεγαλύτερους πληθυσμούς προσφύγων και αιτούντων άσυλο (1.161.600), κυρίως Ιρακινών, στον κόσμο. 7 Μέτα την κατάληψη από τους αντικαθεστωτικούς, την 8η Νοεμβρίου, της συνοριακής πόλης με την Τουρκία Ras al-ain συντελέστηκε η μεγαλύτερη έξοδος Σύριων προσφυγών κατά τους τελευταίους 20 μήνες, αγγίζοντας τους 11.000 πρόσφυγες. Ο αξιωματούχος της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR) Πάνος Μουμτζής δήλωσε την επόμενη ημέρα ότι συνολικά οι καταγεγραμμένοι πρόσφυγες έχουν ξεπεράσει τις 400.000, με 9.000 από αυτούς να έχουν καταφύγει το τελευταίο 24ώρο προς την Τουρκία και από χίλιοι στο Λίβανο και στην Ιορδανία. Το τελευταίο μαζικό κύμα εξόδου προκάλεσε την έντονη ανησυχία στην Τουρκία για το κατά πόσο μπορεί να διαχειριστεί τόσο μεγάλους αριθμούς προσφυγών στη χώρα. Από την έναρξη των εχθροπραξιών στη Συρία η Τουρκία εφάρμοσε την πολιτική της «ανοικτής πόρτας» για τους πρόσφυγες, προσβλέποντας στην αποκόμιση πολιτικών και οικονομικών οφελών στη Συρία, μέσω της υποστήριξής της στους αντάρτες. Πολλά από τα στρατόπεδα προσφύγων στην Τουρκία χρησιμοποιούνται από τους Σύριους αντικαθεστωτικούς (Free Syrian Army) ως μέρη στρατολόγησης αλλά και επιχειρησιακού και οργανωτικού συντονισμού. 8 Από τη στιγμή όμως που ξεπέρασε το όριο των 100.000 προσφύγων που είχε θέσει, πασχίζει πλέον να κρατήσει τα σύνορα ανοιχτά, εγείροντας βάσιμες ανησυχίες για την εσωτερική της σταθερότητα, καθώς καλείται να αντιμετωπίσει σοβαρά οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα. Οι καταγεγραμμένοι Σύριοι πρόσφυγες στην Τουρκία ξεπερνούν τις 110.000 και αναμένεται πάνω από 50.000 να περάσουν τα σύνορα της στους επόμενους 6 μήνες, ενώ πάνω από 30.000 μένουν σε ξενοδοχεία ή φιλοξενούνται στην Τουρκία, χωρίς να έχουν καταγραφεί. Οι Τουρκικές αρχές μαζί με τον Τουρκικό Ερυθρό Σταυρό φιλοξενούν τους πρόσφυγες σε 14 στρατόπεδα κοντά στα σύνορα με τη Συρία και σχεδιάζουν τη δημιουργία επιπλέον τριών, προκειμένου να καλύψουν τις συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες στέγασης τους, προσβλέποντας πλέον σε μονιμότερη βάση. 9 Η κατάληψη πόλεων κοντά στα Τουρκικά σύνορα από το παρακλάδι του PKK στη Συρία (the Party of Unity and Democracy - PYD) και η αποσταθεροποίηση στην ευρύτερη περιοχή έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου στην Τουρκική κυβέρνηση για την ενδεχόμενη www.cemmi s.edu.gr 3
δημιουργία αυτόνομης Κουρδικής περιοχής δίπλα στην ημιαυτόνομη Κουρδική περιοχή στο Βόρειο Ιράκ. 10 Η έκδηλη ανησυχία της Τουρκίας για την ανάγκη άμεσης σταθεροποίησης στη Σύρια την οδήγησε σε επαναλαμβανόμενες πιέσεις για διεθνή δράση στη χώρα για τη λήξη των εχθροπραξιών και την αντιμετώπιση του διογκωμένου προσφυγικού προβλήματος, (πρότεινε επίσης τη δημιουργία ζώνης απαγόρευσης πτήσεων (no fly zone) μέσα στη Συρία με στρατιωτική υποστήριξη, όπου θα μπορούν να προστατεύσουν τους Σύριους πρόσφυγες μέσα στη χώρα τους) Πράγματι ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός (ICRC) τη 13η Νοεμβρίου απεύθυνε επείγουσα έκκληση για χρηματική υποστήριξη της τάξεως των 32.311.219 Ελβετικών φράγκων στην Τουρκία. Τα χρήματα αυτά προορίζονται για την κάλυψη ζωτικών αναγκών των προσφύγων που ζουν στα στρατόπεδα, συμπεριλαμβανομένης της διανομής χειμερινών πακέτων με ηλεκτρικά καλοριφέρ, ζεστά ρούχα και κουβέρτες ενόψει του χειμώνα. Η Ευρώπη μπροστά στις συνέχεις Τουρκικές εκκλήσεις διαβεβαίωσε την Τουρκία για την περαιτέρω χρηματική στήριξή της, χωρίς όμως να δεσμευτεί για εγκατάσταση κάποιου αριθμού Σύριων προσφύγων σε αυτήν. Ο φόβος των Ευρωπαίων ηγετών μπροστά σε μια μαζική εισροή Σύριων προσφύγων στην Ευρώπη μέσω των ανατολικών νησιών του Αιγαίου πιέζει για μια συντονισμένη και κοινή Ευρωπαϊκή πολιτική ασύλου, η οποία αναμένεται να είναι σε ισχύ μέχρι το τέλος τους έτους. Μέχρι και τον Οκτώβριο είχαν περάσει στην Ευρώπη περίπου 12.000 Σύριοι πρόσφυγες, οι περισσότεροι μέσω της Ελλάδας. Η Ελλάδα λόγω της βαθειάς οικονομικής κρίσης δεν μπορεί να καλύψει τις βασικές ανάγκες προσφύγων στη χώρα και σε αυτό εφιστά την προσοχή της η Ευρώπη, η οποία την 1η Απριλίου 2012 συνυπέγραψε με την Ελλάδα ένα σχέδιο δράσης για μια πιο εκσυγχρονισμένη διαδικασία ασύλου με τη βασική υποστήριξη της ΕΕ. 11 Σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, 2.000 πρόσφυγες εγκαταλείπουν καθημερινά τη Συρία με το 75% από αυτούς να είναι γυναίκες και παιδία, αυξάνοντας δραματικά τον αριθμό των ήδη εγκατεστημένων προσφύγων σε Τουρκία, Ιορδανία, Λίβανο και Ιράκ. 12 Η ανάγκη ανθρωπιστικής βοήθειας ξεπερνά τα κράτη που τους φιλοξενεί καθιστώντας επιτακτικής σημασίας πρωτίστως την οικονομική ενίσχυση για την αντιμετώπιση των βασικών αναγκών τους. Επιτακτικότερη όμως ανάγκη αποτελεί η πολιτική λύση στο Συριακό δεδομένου ότι η ανθρωπιστική κρίση που προκάλεσε αγγίζει επικίνδυνες διαστάσεις σε τοπικό, περιφερειακό και διεθνές επίπεδο. Είναι δύσκολο να επανακάμψει μια κοινωνία με μια τόσο πολύπλευρη κρίση. Η εύρεση όμως μιας ειρηνευτικής λύσης είναι περισσότερο από αναγκαία διότι η συνέχιση των βιαιοπραγιών ελλοχεύει τον κίνδυνο της ολοκληρωτικής καταστροφής της χώρας. Ίσως χρειαστούν επιπλέον ειρηνευτικές αποστολές, άλλοι θεωρούν ότι μόνο με δυτική παρέμβαση μπορεί να βρεθεί λύση. Σε κάθε περίπτωση, η Συρία πρέπει να ξεφύγει από το χάος του εμφυλίου πριν είναι πολύ αργά για εκείνη. 4 www.cemmi s.edu.gr
Υ Π Ο Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ 1. 2. 3. 4. United Nations, Human Rights Council Periodic Update of the Independent International Commission of Inquiry on the Syrian Arab Republic, (24/05/2012), http://www.ohchr.org/documents/hrbodies/hrcouncil/specialsession/cisyria/periodicupdatecisyri a.pdf Riedel, Bruce, What Comes After Assad in Syria?, The Daily Beast, (20/07/2012), http://www.thedailybeast.com/articles/2012/07/20/what-comes-after-assad-in-syria.html Sherlock, Ruth, "Al-Qaeda tries to carve out a war for itself in Syria," The Daily Telegraph, (12/07/2012), http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/syria/9396256/al-qaeda-triesto-carve-out-a-war-for-itself-in-syria.html Glazov, Jamie, Syria After Assad, FrontPage, (24/08/2012), http://frontpagemag.com/2012/jamie-glazov/syria-after-assad/ Macleod, Hugh και Flamand, Annasofie, "Inside Syria: Aleppo's Christians arm against Islamists," Global Post, (31/07/2012), http://www.globalpost.com/dispatch/news/regions/middleeast/syria/120731/aleppo-christians-islamists-jihadis-al-qaeda-iraq-sectarian-conflict 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Rubin, Barry, The Sunni-Shia Conflict Will Be the Major Feature of Middle East Politics for Decades, Crethi Plethi, (04/11/2012), http://www.crethiplethi.com/the-sunni-shia-conflict-will-be-themajor-feature-of-middle-east-politics-for-decades/radical-islamism/2012/ Syrian American Medical Society, SAMS calls for protection of doctors and hospitals in Syria in light of the continued bombardment of hospitals, (13/10/2012), http://sams-usa.net/sams-calls-for-protection-of-doctors-and-hospitals-in-syria-in-light-of-the-continued-bombardment-of-hospitals/ UNHCR, 2012 UNHCR country operations profile Syrian Arab Republic, http://www.unhcr.org/pages/49e486a76.html Naftalin, Mark και Harpviken, Berg Kristian, Rebels and Refugees Syrians in Southern Turkey, Peace Research Institute Oslo (PRIO), http://mercury.ethz.ch/serviceengine/files/isn/153214/ipubli- cationdocument_singledocument/44a06906-7a6f-460b-95ad-4d598e153b64/en/naftalin-harpviken- Syrian-Rebels-and-Refugees-PRIO-Policy-Brief-10-2012.pdf Nebehay, Stephanie, Turkey needs help to cope with Syrian exodus: Red Cross, Reuters, (12/11/2012), http://www.reuters.com/article/2012/11/12/us-syria-crisis-turkey-aididusbre8ab0sy20121112 Steinvorth, Daniel, Border Tensions - Syrian Conflict Raises Kurdish Specter For Turkey, SPIEGEL ONLINE, (16/10/2012), http://www.spiegel.de/international/world/tensions-between-turkey-and-syriaat-nato-border-escalates-a-861396.html The European Asylum Support Office (EASO), What is EASO?, http://easomonitor.blogspot.gr/p/what-is-easo.html Συνέντευξη Τύπου του Περιφερειακού Συντονιστή για τη Συρία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, Πάνου Μουμτζή, στις Βρυξέλλες, για την κατάσταση στη Συρία και τις ανάγκες των εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων (13/11/2012), http://www.youtube.com/watch?v=q8_mgscw6mk&feature=youtu.be www.cemmi s.edu.gr 5