ΘΕΙΑ ΛΑΤΡΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΙΚΑ ΕΘΙΜΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΜΕΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗ ΘΕΙΑ ΛΑΤΡΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΑΝΑΠΛ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ κ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΣΚΑΛΤΣΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013

ΘΕΙΑ ΛΑΤΡΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΙΚΑ ΕΘΙΜΑ [2]

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΜΕΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗ ΘΕΙΑ ΛΑΤΡΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΑΝΑΠΛ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ κ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΣΚΑΛΤΣΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013 [3]

Ευγνωμόνως αφιερώνεται Στους αγαπητούς γονείς και στα αδέλφια μου! [4]

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρακάτω εργασία αποτελεί την ολοκλήρωση μιας προσπάθειας που έγινε στο πλαίσιο των σπουδών μου, στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα του Τμήματος Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στον τομέα της Λειτουργικής. Το θέμα της εργασίας, που μου ανατέθηκε να εκπονήσω, αφορά τη θεία λατρεία και τα λαϊκά έθιμα, που καθ ένας από εμάς μετέχει με τον δικό του μοναδικό τρόπο. Όλα αυτά, όμως κάτω από τη σκοπιά της εκκλησίας, η οποία ως ένα θεανθρώπινο σώμα πιστών οφείλει να αποδέχεται την κοινωνία με όλες τις συνήθειες της, οι οποίες άλλοτε διευκολύνουν το έργο της, και άλλοτε το εμποδίζουν. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω βαθύτατα τον σύμβουλό μου Αναπλ. Καθηγητή κ. Παναγιώτη Σκαλτσή, ο οποίος με τις πολύτιμες συμβουλές του, την πλούσια βιβλιογραφία και τις απαραίτητες διορθώσεις που μου παρείχε, με βοήθησε να φέρω εις πέρας την κατά το δυνατότερο άριστη μορφή της παρούσας εργασίας. Θερμές ευχαριστίες οφείλω και στους άλλους δύο σεβαστούς καθηγητές της τριμελούς επιτροπής, τον Καθηγητή κ. Παναγιώτη Παχή και τον Επίκ. Καθηγητή Αρχιμ. Νικόδημο Σκρέττα. Επίσης πολλές ευχαριστίες οφείλονται στους φίλους μου, Φιλόλογο Ιωάννα Χασιώτη η οποία με τις γνώσεις της συνέβαλε με ιδιαίτερη αφοσίωση στη συντακτική και γραμματική διόρθωση της εργασίας, Αρχαιολόγο-Λαογράφο Ιωάννη Θέο καθώς και τον Γεώργιο Βαγενούδη Διπλωματούχο βυζαντινής μουσικής, για τις χρήσιμες ιδέες και επισημάνσεις τους. Επίσης ευχαριστίες οφείλονται, στην διοίκηση του Α.Τ. Ραφήνας και ειδικότερα στην Αστυνομικό Διευθυντή Γιούλια Καλτσιώνη και στον Υπαστυνόμο Παύλο Καραγιαννίδη, οι οποίοι με διευκόλυναν με τον [5]

τρόπο τους στα υπηρεσιακά μου καθήκοντα προκειμένου να έρθει εις πέρας η παρούσα εργασία. Ακόμη θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους συναδέλφους μου του Αστυνομικού Τμήματος Ραφήνας, για την αμέριστη κατανόηση και συμπαραστασή τους. Η εργασία αυτή όμως δεν θα είχε ολοκληρωθεί εάν δεν υπήρχε η απλόχερη βοήθεια και κατανόηση της συνεύπορου του βίου μου Αλεξάνδρας που με στωική αγάπη προσέφερε. Όπως επίσης η στήριξη και η υπομονή των γονιών μου κατά τη διάρκεια των φοιτητικών μου χρόνων. Από τη θέση αυτή τους εκφράζω την εγκάρδια ευγνωμοσύνη μου. Γεώργιος Αρχιμανδρίτης Καρδίτσα, Πάσχα 2013 [6]

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΒΕΠΕΣ :ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΕΛΛΗΝΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ. ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΗ ΔΙΑΚΟΝΙΑ», ΑΘΗΝΑ 1955ΕΞ. ΘΗΕ :ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ, ΑΘΗΝΑΙ 1962 ΕΞ. ΚΑΕ :ΚΩΔΙΞ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΙΑΣ KB :ΚΩΔΙΞ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩ Ν ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΙΕ :ΚΩΔΙΞ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΕ :ΚΩΔΙΞ ΕΘΝΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΑΘΗΝΩΝ Σ : ΡΑΛΛΗ-ΠΟΤΛΗ, ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΩΝ ΘΕΙΩΝ ΚΑΙ ΙΕΡΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ PG : MIGNE PATROLOGIA GRAECA [7]

ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ..5 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ..7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ..8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΛΑΤΡΕΙΑ 1. Από το παγανισμό στον Χριστιανισμό...18 2. Σχέση χριστιανισμού και Ελληνισμού 19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΛΑΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΚΥΚΛΟ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ 1. Γέννηση-Βάπτιση 37 2. Γάμος 44 3. Κηδεία-Πένθος...48 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΛΑΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ΣΤΙΣ ΔΕΣΠΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΘΕΟΜΗΤΟΡΙΚΕΣ ΕΟΡΤΕΣ 1. Δεσποτικές εορτές...53 i. Ακίνητες δεσποτικές εορτές..53 ii. Κινητές δεσποτικές εορτές.63 2. Θεομητορικές εορτές..73 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΛΑΤΡΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ΣΤΙΣ ΕΟΡΤΕΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ 1.Εορτές Αγίων και ονομαστήρια.82 [8]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε ΘΕΙΑ ΛΑΤΡΕΙΑ ΚΑΙ ΜΑΓΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ 1. Φυλαχτά...93 2. Βασκανία.97 3. Τάματα-Aναθήματα....100 4. Επωδές..102 5. Εορτασμός των χριστιανικών εορτών...104 ΕΠΙΛΟΓΟΣ...107 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1. Γέννηση..109 i. Λαϊκές δοξασίες της Ελλάδας.109 ii. Προστάτιδες δυνάμεις της μητέρας και του παιδιού..111 2. Χριστούγεννα...116 i. Παραλλαγές της απαγγελίας των Χριστουγεννιάτικων καλάντων...116 3. Θρήνος-μοιρολόι-τραγούδι της Παναγίας (μαύρος ουρανός).123 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Πηγές..127 2. Ελληνόγλωσσα..128 3. Προσωπικές συνεντεύξεις-μαρτυρίες...134 4. Ξενόγλωσσα..135 5. Ιστότοποι...138 [9]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ E ίναι καθολικά αποδεκτό, ότι κληρικοί και λαϊκοί ως λαός του Θεού 1 στην ορθόδοξη λατρεία συλλειτουργούν 2. Η Εκκλησία επομένως είναι υποχρεωμένη να αντιμετωπίζει τον κόσμο με όλες τις συνήθειες του και τις παραδόσεις του, οι οποίες αποτελούν ένα αξιοσέβαστο τμήμα της γενικότερης πνευματικής κληρονομιάς 3. Καθώς αποτελούν το ξεχείλισμα της λατρεύουσας λαϊκής ψυχής, που μορφοποιείται σε ήθη και έθιμα 4, σαν εκείνα που τόσο παραστατικά μας περιγράφει στα διηγήματά του ο Αλ. Παπαδιαμάντης 5 και είναι αυτά πού λίγο - πολύ ονομάζουμε ορθόδοξη λειτουργική 1 Βλ. Ευ. Θεοδώρου, Μαθήματα Λειτουργικής, τεύχ. Α, Αθήνα 1993, σ. 41.και Γεώργιος οικονόμου (Πρεσβ.), Κληρικοί και λαϊκοί ως λαός του Θεού κατά το ιερό Χρυσόστομο, Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 2011. 2 Βλ. Π. Σκαλτσής, «Ο λαός ως πλήρωμα στη Θεία Λειτουργία» στο Αναλόγιο, Τριμηνιαία έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Σερβίων και Κοζάνης, τεύχ. 5, Καλοκαίρι 2003, σ. 54. 3 Μ. Βασίλειος, Περί Αγίου Πνεύματος 27,66. ΒΕΠΕΣ 52,286-287: «Τῶν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ πεφυλαγμένων δογμάτων καὶ κηρυγμάτων, τὰ μὲν ἐκ τῆς ἐγγράφου διδασκαλίας ἔχομεν, τὰ δὲ ἐκ τῆς τῶν ἀποστόλων παραδόσεως διαδοθέντα ἡμῖν ἐν μυστηρίῳ παρεδεξάμεθα ἅπερ ἀμφότερα τὴν αὐτὴν ἰσχὺν ἔχει πρὸς τὴν εὐσέβειαν. Καὶ τούτοις οὐδεὶς ἀντερεῖ, οὐκοῦν ὅστις γε κατὰ μικρὸν γοῦν θεσμῶν ἐκκλησιαστικῶν πεπείραται. Εἰ γὰρ ἐπιχειρήσαιμεν τὰ ἄγραφα τῶν ἐθῶν ὡς μὴ μεγάλην ἔχοντα τὴν δύναμιν παραιτεῖσθαι, λάθοιμεν ἂν εἰς αὐτὰ τὰ καίρια ζημιοῦντες τὸ Εὐαγγέλιον μᾶλλον δὲ εἰς ὄνομα ψιλὸν περιιστῶντες τὸ κήρυγμα». 4 Γ. Μέγας, Εισαγωγή εις την Λαογραφίαν, έκδ. Τρίτη, Αθήνα 1975, σσ. 221-222: «Αἱ δύο αὐταί λέξεις συνεκφέρονται καί ἀποτελοῦν οἱονεί μίαν ἔννοιαν. Κάποια διαφορά ὑπάρχει μεταξύ των :μέ τήν λέξιν «ἤθη» ἐννοοῦμεν καί ἁπλάς ἐννοίας καί ἀντιλήψεις, ἐνῷ «ἔθιμον» σημαίνει πάντοτε πρᾶξιν. Ὅθεν τά ἤθη δυνατόν νά ἀπαγορεύουν μίαν πρᾶξιν, ἄν δέν ἐγκρίνουν τήν ἀντίληψιν, ἡ ὁποία ὑπόκειται ὡς βάσις εἰς αὐτήν. Τό ἔθιμον τοὐναντίον μόνον νά ἐπιτρέπει δύναται μίαν πρᾶξιν. Τά ἤθη, δηλαδή, ἔχουν τήν ἔννοιαν τοῦ ὑποχρεοῦντος, τοῦ ἠθικοῦ, τό ἔθιμον τήν ἔννοιαν τῆς παραδεδομένης συνηθείας Ὅθεν ὑπό τάς λέξεις ἤθη καί ἔθιμα ἐννοοῦμεν κάθε κανόνα αὐθαιρέτου ἐνεργείας, ὅστις διεμορφώθη εἰς μίαν λαϊκήν ἤ φυλετικήν κοινωνίαν, χωρίς ἡ τήρησις αὐτοῦ νά ἐπιβάλλεται διά ρητῶν ἐντολῶν καί διά ποινῶν ἐπιβαλλομένων διά τήν μή τήρησίν του.». 5 Ἀν. Κεσελόπουλος, Ἡ λειτουργική παράδοση στόν Ἀλέξανδρο Παπαδιαμάντη, εκδ. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 2000,σ. 10-11: «(Ὁ Παπαδιαμάντης) στά διηγήματά του προχωρεῖ ρωμαλέα σέ μιά θεολογική ἀνατομία τῆς πνευματικῆς ζωῆς τοῦ ὀρθοδόξου ἑλληνικοῦ χώρου καί ἀποτυπώνει μέ ἀνεπανάληπτο τρόπο τή λειτουργική παράδοση καί τό εὐχαριστιακό ἦθος τοῦ λαοῦ μας.ἡ θεολογία πού κρύβεται στά ἔργα του εἶναι σέ τελική ἀνάλυση θεολογία τῆς Μεταμορφώσεως, ἀφοῦ ἀπεργάζεται τή λειτουργική ἀλλοίωση ἑνός λαοῦ σέ σῶμα Χριστοῦ. Γίνεται θεολογία τῆς μεταπλάσεως τῆς ἁπλοϊκῆς εὐλάβειας τῶν ταπεινῶν καί ἀπερριμένων σέ λειτουργία, «δόξα» καί ἀλήθεια». [10]

ευσέβεια 6. Η λαϊκή λατρεία 7,ως το σύνολο των εθίμων του λαού μας, των τελετουργικών τύπων και εκδηλώσεων, στις εορτές και όχι μόνο, διευκολύνει το ποιμαντικό έργο της ορθοδόξου Εκκλησίας μας, αρκεί η λαϊκή λατρεία να υπακούει σε ηθικά κριτήρια, έτσι ώστε να μην γίνεται η θέση της Εκκλησίας αδύνατη και να παραγκωνίζονται βασικές αξίες. Επιπλέον να μην καταλήξει η λαϊκή λατρεία στην ειδωλολατρία και στην εκκοσμίκευση, γεγονός το οποίο δημιουργεί πρόβλημα στο χώρο της Εκκλησίας η οποία αγωνίζεται να αναμορφώσει αυτά τα κοσμικά έθιμα. Για να εντάξουμε τα έθιμα μέσα στην Εκκλησία, καλό θα ήταν πρώτα να δούμε τι σημαίνει η λέξη έθιμο. Σύμφωνα με τον J. Dunninger έθιμο είναι μια κοινωνική συμπεριφορά που προστατεύεται από την παράδοση, απαιτείται από τα ήθη, εκφράζεται σε μορφές, εκφράζει ένα εσωτερικό νόημα και συνδέεται με τον χρόνο ή με την κατάσταση 8. Είναι τρόπος ζωής μιας ομάδας ή μιας κοινωνίας 9. 6 Γενικά για την έννοια της λειτουργικής ευσέβειας βλ.: N. Arsenief, «Θεμελιακά χαρακτηριστικά τῆς λειτουργικῆς θεωρητικῆς καί μυστηριακῆς ζωῆς», στο Λαός του Θεού, Δοκίμια ευχαριστιακής Θεολογίας, μετφρ. Μητ. Ἀττικῆς καί Μεγαρίδος Νικοδήμου, eκδ. Σπορᾶ,χ. χ. σ. 18. Χρ. Γιανναρᾶς, «Λειτουργική εὐσέβεια καί ἠθική - διάγραμμα συστηματικῆς ἑρμηνείας τῶν ὅρων», στόν τόμο: «Πόνημα εὔγνωμον»,τιμητικός τόμος ἐπί τῇ 4οετηρίδι συγγραφικῆς δράσεως καί τῇ 35ετηρίδι καθηγεσίας τοῦ Β. Βέλλα, Ἐπιμελείᾳ καθηγητοῦ Ἀ.Π. Χαστούπη, ἐν Ἀθήναις 1969, σ. 175,177. Σ. Παπαθεμελῆ, «Ἡ ἀθέατη ὄψη τῆς λαϊκῆς εὐσέβειας», στό Ὀρθοδοξία καί πολιτική, Θεσσαλονίκη 1986, σσ. 50-51. 7 Μ. Nilsson, Ελληνική λαϊκή θρησκεία. Μετάφραση Ι. Θ. Κακριδή. Αθήνα 1979. Και Δαμιανός Δαμιανού, Ιδιάζοντα λειτουργικά έθιμα της «λαικής λατρείας» της Κύπρου, Μεταπτυχιακή μελέτη, Θεσσαλονίκη 2012, σσ. 14-17. 8 J. Dunniger, Brauchtum, Deustsche Philologie im Aufriss, hrsg.von W. Stammler, bd iii, Berlin 1979, σ. 2575. 9 Βλ. L.E Keck, Das ethos der fruhen christen w.a MEEKS, ZUR SOZIOLOGIE des Urchristenums, Munchen 1979, σ. 19. [11]

Τα εξωτερικά γνωρίσματα του εκκλησιαστικού εθίμου είναι κοινά με τα γνωρίσματα του εθίμου της πολιτείας 10 και γίνονται μάλιστα δικαστήρια σε περίπτωση μη γνήσιου εθίμου. Αντίθετα τα εσωτερικά χαρακτηριστικά του εθίμου της Εκκλησίας σε σχέση με τα έθιμα της πολιτείας διαφέρουν. Τα στοιχεία που συνθέτουν την εικόνα του εσωτερικού γνωρίσματος είναι η ιστορική εξέλιξη της προέλευσης των εθίμων και η αιτιολόγηση της αποδοχής ορισμένων από αυτά. Η Εκκλησία αποφάσισε να εντάξει στο σώμα της τα έθιμα, αφού πρώτα αφαίρεσε το ειδωλολατρικό περιεχόμενο 11. Αυτή η διαδικασία της αφαίρεσης ονομάζεται ενσωμάτωση του εθίμου στην Εκκλησία. Τίθεται ένα βασικό ερώτημα: πως συνετέλεσε η θεία λατρεία στην ύπαρξη λαϊκών εθίμων και ποια είναι η θέση της κοινωνίας; Πολλές φορές η κοσμική κοινωνία υποδαυλίζει τον άνθρωπο, τον κάνει έρμαιο των πολιτισμικών, κοινωνικοοικονομικών αναγκών και δεν τον βοηθά να βρει το αληθινό νόημα της ζωής. Αξίζει να σημειωθεί ότι το μήνυμα του χριστιανικού ευαγγελίου κηρύχθηκε όχι ως σώζουσα λατρεία, αλλά ως μια σώζουσα πίστη 12. Η καινή διαθήκη προβάλλει έντονα τον πνευματικό 10 Α. Χριστοφιλοπούλου, Ελληνικόν Εκκλησιαστικών Δίκαιον, σελ. 85 11 Η εκκλησία αντιμετώπισε και με προσωρινήν ανοχήν ξεκινά η άλλης προελεύσεως έθιμα (ίδε σχετ. κεφ. «ατελή- ξένα προς την εκκλησίαν έθιμα». Διέκρινε επίσης μεταξύ εθίμων τα οποία οι προσήλυτοι ηγωνίζοντο να αποβάλουν και εθίμων τα οποία η ειδωλολατρεία με την βίαν ( είτε με την βοήθειαν της κρατικής εξουσίας, είτε ως όχλος) προσεπάθησε να εισαγάγη εις το εκκλ. Περιβάλλον. Εις την βίαν των ειδωλολατρών απάντησε με την απόρριψιν των εθίμων των (π.χ απόρριψις από Γρατιανόν τω 375 του αξιώμ. Και της στολής του Pontifex Maximus, Ζώσιμου, ιστορία IV 36, Α.Β Leclercq, Prontifices (άρθρον) DAGrR IV 1, σελ ιδίως 578) δια να προφυλάξει τους πιστούς από την φθοροποιάν επίδρασιν των και δια να διδάξη εις τους εθνικούς πως δέχεται μόνον ότι βοηθεί το ποιμαντικόν της έργον (Καν. ΝΗ Ξ ΞΓ Συν. ΠΡ.Γ, 462,465,469, κ. Καλοκύρη, ορθοδοξία, εικαστικαί τέχναι, σελ. 13) 12 Ἀλ.( Σμέμαν Πρωτ/ρος),Ἡ Ἐκκλησία προσευχομένη. Εἰσαγωγή στή λειτουργική θεολογία. Μετάφραση-ἐπιμέλεια π. Δημήτριος Τζέρπος. Ἀκρίτας 2003,σ. 136. Π. Σκαλτσῆς, «Ἡ Θεοτόκος στή λαϊκή λειτουργική εὐσέβεια»,στό Λειτουργικές μελέτες 1, εκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 212: «Ἡ εὐσέβεια τοῦ λαοῦ, δηλαδή, τά δόγματα τῆς πίστης καί ὁ σωστός τρόπος χριστιανικῆς ζωῆς μέ ὅλες τίς ἀρετές, δέν μπορεῖ νά αὐτονομηθεῖ καί νά νοηθεῖ καθ ἑαυτήν, παρά μόνο σέ σχέση μέ τή ζωή [12]

χαρακτήρα της λατρείας, άρα η χριστιανική λατρεία γίνεται νόμιμη στο ήθος της εκκλησίας. Ο λόγος σύμφωνα με τον οποίο εξηγείται ο διαφορετικός χαρακτήρας της χριστιανικής λατρείας είναι ο φόβος μήπως χαθεί η πνευματική διάσταση σε κάθε είδους ειδωλοποίησης των στοιχείων του υποταγμένου στην αμαρτία φθαρτού τούτου κόσμου 13. Επιπρόσθετα, με το διάταγμα των Μεδιολάνων, που καθιέρωσε το 313 μ.χ την ανεξιθρησκία, προκλήθηκε αναστάτωση στον χώρο της Εκκλησίας, διότι σημαίνει την πλήρη ελευθερία στην έκφραση της λατρείας, έτσι ώστε επηρεάστηκε καθοριστικά η λειτουργική ζωή, ιδιαίτερα από την μεταστροφή των εθνικών, όταν βασική τους λατρεία ήταν η ειδωλολατρία 14, δηλαδή η λατρεία σε θεούς-δαίμονες, οι οποίοι ήταν συνδεδεμένοι με τη φύση 15. Αυτή η σύγχυση λοιπόν μεταξύ χριστιανικής λατρείας και ειδωλολατρίας αποτελεί πηγή προβληματισμού στην ορθόδοξη εκκλησία, διότι μετά τον εκχριστιανισμό πολύς λαός έπρεπε να εγκαταλείψει τοῦ Χριστοῦ καί τό ἦθος τῆς Ἐκκλησίας. Καί τό ἦθος τῆς Ἐκκλησίας εἶναι πάνω ἀπ ὅλα χριστοκεντρικό καί εὐχαριστιακό. Ὁ Χριστός εἶναι ὁ τῆς «εὐσεβείας Δεσπότης» καί ἡ Ἐκκλησία «τό σκάφος τῆς εὐσεβείας». Ἡ δέ εὐχαριστία εἶναι ἡ γεύση τοῦ Χριστοῦ, «ἡ ψυχοτρόφος τράπεζα καί ζωοποιός», τό πλήρωμα καί ἡ βίωση τῆς πίστης καί τῆς εὐσέβειας τοῦ ἀνθρώπου.ἔτσι λοιπόν ἡ εὐσέβεια τοῦ λαοῦ μέ τή χριστοκεντρική της διάσταση καί τήν ἐκκλησιολογική της βάση εἶναι λειτουργική, εὐχαριστιακή, ἀφοῦ Χριστός, Ἐκκλησία καί Εὐχαριστία δέν χωρίζονται» 13 Βλ. Σμέμαν, ό.π., σσ. 122-123. 14 Βλ. Σμέμαν,ό.π., σ. 142. 15 Nilsson, ό.π., σ. 15: «Ὅποιος θέλει νά νοιώσει καλά τή θρησκεία τῆς ἀρχαιότητας θά πρέπει νά ἔχει μπροστά του μιά ζωντανή εἰκόνα τοῦ ἀρχαίου τοπίου, καθώς τό παρουσιάζουν μερικές τοιχογραφίες τῆς Πομπηῒας καί τοῦ Στράβωνα ἡ περιγραφή τῆς χαμηλής πεδιάδας στίς ἐκβολές τοῦ Ἀλφειοῦ. Ὅλη ἡ περιοχή, λέει, εἶναι γεμάτη ἀπό ἱερά τῆς Ἄρτεμης, τῆς Ἀφροδίτης καί τῶν Νυμφῶν, μέσα στ ἀνθισμένα ἄλση πού χαρίζει τό ἄφθονο νερό ὑπάρχουν καί πολλές ἑρμαϊκές στῆλες στούς δρόμους καί ἱερά τοῦ Ποσειδῶνα στά ἀκρωτήρια κοντά στή θάλασσα. Δύσκολα μποροῦσε κανείς νά κάνει ἕνα βῆμα ἔξω ἀπό τό σπίτι του, χωρίς νά συναντήσει ἕνα μικρό ἡρῶο, ἕναν ἱερό κλειστό χῶρο, ἕνα ἄγαλμα, μιά ἱερή πέτρα ἤ ἕνα ἱερό δένδρο. Οἱ νύμφες ζοῦσαν σέ κάθε σπηλιά καί σέ κάθε πηγή. Αὐτή ἦταν ἡ πιό σταθερή, ἄν καί ὄχι ἡ πιό ὑψηλή μορφή τῆς ἀρχαίας θρησκείας». [13]

κάποιες συνήθειες της ειδωλολατρίας, τις οποίες μερικές φορές ενέτασσε, στο χριστιανικό ευαγγέλιο 16. Αντιμέτωπος με τα έθιμα έρχεται και ο ίδιος ο Χριστός. Οι λόγοι του αποβλέπουν στην κατάργηση των συνηθειών που κρατούσαν τον άνθρωπο δούλο των τυπικών και τυπολατρικών διατάξεων. Η υπακοή μερικές φορές του Χριστού σε κάποιες συνήθειες, όπως η περιτομή, συμμετοχή σε γαμικά έθιμα, έχει χαρακτήρα «οικονομίας» και αντιστοιχεί στην φιλάνθρωπη αρχή του «κατά παραχώρηση». Με τον τρόπο αυτό το παλαιό συναντά το νέο. Το Ευαγγέλιο λέει ότι δεν δικάζεται μόνο αυτός που φονεύει, αλλά και αυτός που οργίζεται κατά του πλησίον χωρίς λόγο (Ματθ.5,21.). Εκτός από τον Χριστό, και ο απόστολος Παύλος ήρθε σε επαφή με το έθιμο. Άλλα τα αποδέχτηκε και άλλα τα απέρριψε ως δηλητήριο για τη χριστιανική ζωή. Ο ίδιος πίστευε ότι τα έθιμα είναι απαραίτητα για την μεταλαμπάδευση του Ευαγγελίου. Σήμερα γνωρίζουμε τα λαϊκά λατρευτικά έθιμα της Ελλάδας από διάφορες πηγές, και κυρίως από την επιστήμη της λαογραφίας 17. Οι 16 Στίλπ. Κυριακίδης, Λαογραφία, τ. ΙΒ, σ. 142: «Ὁ ἄνθρωπος εἰς οἱονδήποτε στάδιον τῆς ἀναπτύξεως καί τοῦ πολιτισμοῦ του καί ἄν εὑρίσκεται, οὐδέποτε ὑπῆρξεν ὄν μόνον καί κατ ἐξοχήν λογικόν. Ἀλλ ὅπως τό ἀνθρώπινον σῶμα, παραλλήλως πρός τό νευρικόν σύστημα τῶν αἰσθητηρίων ὀργάνων ἔχει καί τό ἄλλο, τό καλούμενον συμπαθητικόν σύστημα, το ὁποῖον ὑποσυνειδήτως μέν, ἀλλ ἀσφαλῶς κανονίζει τήν λειτουργίαν τῆς ζωῆς, οὕτω καί ἡ ἀνθρωπίνη ψυχή, παραλλήλως καί πολλάκις κάτω ἀπό τόν λεγόμενον ὀρθόν λόγον κρύπτει εἰς τό βάθος της συναισθήματα βαθέα και ὁρμάς σκοτεινάς, αἱ ὁποῖαι συνδέονται πρός αὐτάς τάς πηγάς τῆς ζωῆς καί κανονίζουν πολλάκις τάς σκέψεις καί πράξεις τοῦ ἀνθρώπου οὐχί συμφώνως πρός τήν Λογικήν, ἀλλά κατά ἰδικούς των νόμους και κανόνας. Εἶναι, δηλαδή, συναισθήματα θεμελιώδη, συνυφασμένα πρός αὐτήν τήν ὕπαρξιν καί συντήρησιν τῆς ἀνθρωπίνης ζωῆς ( φόβος ἀσθενείας καί θανάτου, ἀνήσυχος προσδοκία τοῦ μέλλοντος κλπ.). Τά συναισθήματα ταῦτα ρυθμίζουν τήν ἀνθρωπίνην ζωήν. Ἡ λογική ὑπάρχει εἰς ὅλους τούς ἀνθρώπους καί τούς πολιτισμούς ἐν σπέρματι, συνήθως ὅμως εἶναι στοιχεῖον ἐπίκτητον, ἀποτελεῖ τόν φλοιόν, κάτωθι τοῦ ὁποίου ἐξακολουθεῖ νά κινῆται μέ ἀκατάβλητον δύναμιν ὁλόκληρος ὁ σκοτεινός κόσμος τοῦ συναισθήματος καί τῶν ὁρμῶν.οὕτως αἱ λαϊκαί ἐκδηλώσεις καί ὅταν εἶναι παράλογοι δέν παύουν νά εἶναι ἀληθιναί ἐκδηλώσεις τῆς λαϊκῆς ψυχῆς. Ἡ ἐξήγησις λοιπόν δέν εὑρίσκεται μέ τό λογικόν ὑπάρχει καί τό συναίσθημα, ὁ ψυχικός κόσμος, ὅστις ὑποβάλλει εἰς τόν ἄνθρωπον πράξεις καί ἐνεργείας πολλάκις ἀντιθέτους πρός τάς ὑπαγορεύσεις τῆς λογικῆς». [14]

Έλληνες συμμετέχουν ψυχή τε και σώματι σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής τους, όπως γέννηση-γάμος-θάνατος καθώς επίσης και στις χριστιανικές γιορτές είτε πρόκειται για θεομητορικές είτε για δεσποτικές, με ένα πλήθος παραλειτουργικών στοιχείων και εθίμων, τα οποία έχουν ενσωματωθεί ως δομικά στοιχεία στις διάφορες λειτουργικές ακολουθίες 18. Στην παρούσα εργασία, έχει συγκεντρωθεί υλικό κατά κύριο λόγο από λαογραφικές πηγές. Ωστόσο δεν είναι και λίγες οι πληροφορίες που μας δίνει και η θρησκευτική βιβλιογραφία η οποία παρουσιάζει τα έθιμα από εκκλησιαστικής σκοπιάς, αξιοσημείωτο παράδειγμα μιας τέτοιας βιβλιογραφίας αποτελούν τα έργα του αείμνηστου Παπαδιαμάντη 19, 17 Ν. Πολίτης, Λαογραφία, στο Λαογραφία, Δελτίον της Ελληνικής Λαογραφικῆς Ἑταιρείας, τόμ. Α,Ἐν Ἀθήναις 1909, σ. 7: Ἡ ἐπιστήμη αὐτή «ἐξετάζει τάς κατά παράδοσιν διά λόγων πράξεων ἤ ἐνεργειῶν ἐκδηλώσεις τοῦ ψυχικοῦ καί κοινωνικοῦ βίου τοῦ λαοῦ τάς ἐκδηλώσεις, δηλαδή, ἐκείνας, ὧν ἡ πρώτη ἀρχή εἶναι ἄγνωστος, μή προελθοῦσα ἐκ τῆς ἐπιδράσεως ὑπερόχου τινος ἀνδρός, αἵτινες κατ ἀκολουθίαν δέν ὀφείλονται εἰς τήν ἀνατροφήν καί τήν μόρφωσιν, καί ἐκείνας, αἵτινες εἶναι συνέχεια ἤ διαδοχή προηγηθείσης κοινωνικῆς καταστάσεως ἤ εἶναι μεταβολή ἤ παραφθορά ἄλογος ἐλλόγων ἐκδηλώσεων τοῦ βίου ἐν τῷ παρελθόντι. Συνεξετάζει δ ἀναγκαίως καί τάς μή ἐκπορευομένας μέν ἀμέσως ἐκ τῆς παραδόσεως ἐκδηλώσεις τοῦ βίου, ἀλλ ἀφομοιουμένας ἤ συναπτομένας στενῶς πρός τάς κατά παράδοσιν. Πρβλ. Μέγας, ό.π., σ. 8 ἑξ. 18 Γιά τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο τά στοιχεῖα αὐτά ἐνσωματώθηκαν στή λατρεία βλ. ἀντιπροσωπευτικά :Π. Σκαλτσῆς, «Οἱ συμβολισμοί στήν ἀκολουθία τοῦ Βαπτίσματος», στό Λειτουργικές μελέτες, τόμ. 1, Ἐκδ. Π.Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1999, σσ. 53-84.Τζέρπος Δ.(Πρωτ/ρος), «Σύμβολα καί συμβολισμοί κατά τήν τέλεση τοῦ Ὀρθόδοξου Γάμου», στό Ὁ γάμος στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Πρακτικά Δ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου. Ἔκδοσις Κλάδου Ἐκδ. Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἑκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθῆναι 2004,σσ. 95-118.Τοῦ ἴδιου, «Τό νεκρικό λείψανο καί ἡ ἐπιτάφια φροντίδα του», στό Νεκρώσιμα Τελετουργικά, Εἰσηγήσεις- Πορίσματα Ἱερατικοῦ Συνεδρίου τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Δράμας, ἔτους 2001, Δράμα 2001, σσ. 185-240. Τοῦ ἴδιου, «Θρῆνος καί ψαλμωδία κατά τήν ταφή τῶν νεκρῶν στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκκλησία», Ἐπετηρίς Θεολογικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν ΛΖ (2002), σσ. 689-703. 19 Αν. Κεσελόπουλος, Η λειτουργική παράδοση στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, έκδ. Π. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη 2000,σσ. 10-11 «(ο Παπαδιαμάντης) στα διηγήματά του προχωρεί ρωμαλέα σε μια θεολογική ανατομία της πνευματικής ζωής του ορθοδόξου ελληνικού χώρου και αποτυπώνει με ανεπανάληπτο τρόπο τη λειτουργική παράδοση και το ευχάριστο ήθος του λαού μας. Η θεολογία που κρύβεται στα έργα του είναι σε τελική ανάλυση θεολογία της Μεταμορφώσεως, αφού απεργάζεται τη λειτουργική αλλοίωση ενός λαού σε σώμα Χριστού. Γίνεται θεολογία της μεταπλάσεως της απλοϊκής ευλάβειας των ταπεινών και απερριμένων σε λειτουργία, δόξα και αλήθεια.» [15]

όπου φανερώνει την ονομαζόμενη ορθόδοξη λειτουργική ευσέβεια 20, καθώς επίσης και βιβλία μου μας μιλούν για τον Μέγα Βασίλειο και για τις παρατηρήσεις του γύρω από τα χριστιανικά έθιμα. Στο πρώτο κεφάλαιο, αναλύονται οι επιδράσεις που προέκυψαν από τον αρχαίο κόσμο στην χριστιανική λατρεία. Αρχικά εξηγείται πώς από τον παγανισμό φτάσαμε στον Χριστιανισμό. Έπειτα το κεφάλαιο συνεχίζει με τη θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, περί των πρώτων χριστιανικών χρόνων. Αναφέρονται συνήθειες που σιγά-σιγά εντάχθηκαν στη χριστιανική ζωή. Στο δεύτερο κεφάλαιο, γίνεται λόγος για τα λαϊκά έθιμα κατά τον κύκλο της ζωής του ανθρώπου, δηλαδή τα έθιμα που παρατηρούνται στα τρία σημαντικότερα, για την εκκλησία μας, στάδια στην ζωή ενός ευσεβή χριστιανού. Αυτά δεν είναι άλλα από τη γέννηση-βάπτιση, τον γάμο και τελικώς τον θάνατο. Για όλα αυτά, έχουν καθιερωθεί έθιμα και παραδόσεις, τα οποία περιγράφονται αναλυτικά. Το τρίτο κεφάλαιο, αποτελείται από τα πιο σημαντικά για τον χριστιανισμό έθιμα που παρατηρούνται. Είναι τα έθιμα που βλέπουμε να λαμβάνουν χώρα στις Δεσποτικές και Θεομητορικές εορτές. Λέγοντας δεσποτικές εννοούμε τις εορτές που αφορούν την ανάμνηση και τον επίγειο βίο του Ιησού, και θεομητορικές εκείνες που είναι αφιερωμένες στην Παναγία. 20 Γενικά για την έννοια λειτουργικής ευσέβειας Βλ. Ν. Αrsenief, «Θεμελιακά χαρακτηριστικά της λειτουργικής θεωρητικής και μυστηριακής ζωής», Λαός του Θεού, δοκίμια ευχαριστιακής θεολογίας, μεταφρ. Μητ. Αττικής και Μεγαρίδος Νικοδήμου, εκδ. Σπορά, χ.χ. σ.18 Χρ. Γιανναράς, «Λειτουργική ευσέβεια και ηθική διάγραμμα συστηματικής ερμηνείας των όρων.», στον τόμο: Πόνημα ευγνώμον, Τιμητικός τόμος επί της 40ετηρίδι συγγραφικής δράσεως και τη 35ετηριδί καθηγεσίας του Β. Βέλλα, Επιμέλεια καθηγητού Α.Π Χαστούπη, εν Αθήναις 1969, σσ 175, 177. Σ. Παπαθεμελής, «Η αθέατη όψη της λαϊκής ευσέβειας.», στο Ορθοδοξία και πολιτική, Θεσσαλονίκη 1986, σς 50-51. [16]

Στο τέταρτο σκέλος της εργασίας, βρίσκονται έθιμα που συνηθίζονται στις εορτές των Αγίων. Αποτελεί μια ξεχωριστή κατηγορία η λειτουργικ και τα έθιμα προς τιμή των αγίων, καθώς με την βαθιά πίστη του λαού βλέπουμε να δίνουν στην εκκλησιαστική ζωή μια θαυματουργή δύναμη. Στο πέμπτο και τελευταίο κεφάλαιο, αναγράφονται οι μαγικού τύπου συνήθειες, οι οποίες αναμιγνύονται στην θεία λατρεία. Βλέπουμε αρχικά την σημασία των φυλαχτών στην ζωή των χριστιανών, ποια είναι τα πραγματικά φυλακτά που βοηθούν και ποια αυτά που καταστρέφουν τι σχέση του Θεού με τον άνθρωπο. Έπειτα, παρατηρούμε σε ποιες περιπτώσεις ερχόμαστε αντιμέτωποι με την βασκανία, ποιοι είναι οι άνθρωποι που την προκαλούν και πως μπορούμε να απαλλαγούμε από το λεγόμενο μάτιασμα. Επιπρόσθετα, περιγράφονται τα τάματα και τα αναθήματα, τα οποία σύμφωνα με την εκκλησία μας είναι εκείνα που ο καθ ένας από εμάς καταθέτει σε δύσκολες στιγμές της ζωής μας. Αναγράφεται ακόμη, ένα άλλο φαινόμενο που σχετίζεται με την μαγεία, αυτό είναι οι επωδές και ποια η σημασία αυτών, για τον χώρο της εκκλησίας μας. Και τέλος μια άλλη περίπτωση που συναντούμε την ανάμιξη χριστιανικών και ειδωλολατρικών λατρευτικών στοιχείων είναι εκείνη που αφορά τον τρόπο εορτασμού των χριστιανικών εορτών. Και έχει να κάνει με το πώς ο λαός γιορτάζει τις εορτές χωρίς να σχετίζεται με τα χριστιανικά ήθη. [17]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΛΑΤΡΕΙΑ 1. Από τον παγανισμό στον Χριστιανισμό Η εμφάνιση του Χριστιανισμού ιστορικά συνιστά φαινόμενο του αρχαίου κόσμου. Με πατρίδα του την Παλαιστίνη και με αφετηρία το πρόσωπο του Ιησού Χριστού, ο Χριστιανισμός γεννήθηκε σε χρόνια δύναμης και χάρης του αρχαίου κόσμου, μέσα σε μια ατμόσφαιρα ελληνορωμαϊκού οικουμενισμού. Η ανάπτυξη όμως του Χριστιανισμού και η εξάπλωση του άρχισε με τη μεγάλη οικονομική κρίση του 3 ου αιώνα, κρίση καθολική και καταλυτική, που απείλησε τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Το πρόσωπο του Χριστού και το σύμβολο του, ο σταυρός ανυψώνεται, μέσα στις συνθήκες διάλυσης του αρχαίου κόσμου, με διαφορετικό περιεχόμενο, σκέψη και πολιτισμό. Χριστιανικές εκκλησίες ιδρύονται στη θέση των ερειπωμένων εθνικών ναών και η τιμή των αγίων διαδέχεται την προσκύνηση των ειδώλων. Το βυζάντιο, οργανική συνέχεια της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, πρώτο «εσέμνυσε και σεμνύθηκε από τη χριστιανική πίστη», γράφει η Ελένη Αρβελέρ 21 η νέα θρησκεία έγινε ένα ισχυρό σύστημα μέσα στο κράτος και η εκκλησία απόκτησε κοινωνική και πολιτική δύναμη. Ο Χριστιανισμός εδραιώθηκε ως υπέρβαση της παλαιάς ελληνορωμαϊκής ειδωλολατρίας και κατέκτησε τα πλήθη, άσχετα από την εθνική καταγωγή και την κοινωνική τους τάξη. Πάνω σε ιερά καθαγιασμένα από την παγανιστική αρχαιότητα, ριζώνει η χριστιανική θρησκεία. Ακόμη και μετά την πτώση του βυζαντίου, το παγανιστικό υπόστρωμα της χριστιανικής θρησκείας, παραμένει συχνά αμετάβλητο στις λαϊκές δοξασίες, τεκμηριώνοντας έτσι την αντοχή των παραδόσεων. 21 Ελένη Αρβελέρ, Μοντερνισμός και Βυζάντιο, Ίδρυμα Γουλανδρή, Αθήνα 1992 [18]

2. Σχέση χριστιανισμού και ελληνισμού Εξετάζοντας τη σχέση Χριστιανισμού και Ελληνισμού, παρατηρούμε ότι κατά τις διάφορες φάσεις αυτής επέδρασαν διάφορες μορφές της αρχαιότητας. Πότε ελληνικές και πότε ρωμαϊκές, κατά τις οποίες συντελείται διαρκής αλληλεπίδραση μεταξύ Ελλάδας και ανατολής. Άλλοτε η επίδραση περιορίζεται στην εκκλησιαστική μορφή του Χριστιανισμού, άλλοτε δε, επεκτείνεται και επί των ιερών πηγών της θρησκείας της οποίας το περιεχόμενο διακρίνεται σε εξελικτικά στάδια στα οποία φαίνεται ο βαθμός της εξωτερικής επίδρασης. Η βάση του Χριστιανισμού είναι οι πρώτοι αιώνες 3 ο με 5 ο αιώνα μ.χ, κατά τους οποίους υπάρχει συνδυασμός ελληνιστικού και χριστιανικού πνεύματος. Το ελληνιστικό πνεύμα χαρακτηρίζεται από την πρακτική και τη φιλοσοφία των αλεξανδρινών χρόνων και από τα μυστήρια που δημιουργήθηκαν από τον πόθο της λύτρωσης κοινά και στον ελληνισμό αλλά και στη νέα θρησκεία (χριστιανισμό), παρόλο που η πρώτη δεν μπορεί να αποβάλλει τα εθνικά χαρακτηριστικά. Είναι αποδεκτή η επήρεια της γλώσσας, των παραστάσεων των μυστηρίων και της φιλοσοφίας. Ο συνδυασμός ελληνισμού και χριστιανισμού σήμαινε και την είσοδο του αρχαίου στη νέα θρησκεία με στοιχεία δηλαδή του εθνικού-ελληνικού κόσμου. Αυτό φαίνεται από την γλώσσα όπως δείχνουν οι όροι: σωτήρ, επίσκοποι, αιώνια ζωή, αυθαιρεσία, αθανασία, απολύτρωση, εκκλησία, και πολλοί άλλοι που διασώζονται και στο ορθόδοξο λεξιλόγιο. Ως προς τον βαθμό επηρεασμού του Χριστιανισμού από τον πέριξ κόσμο υπάρχει διαφωνία γνωμών. Για ένα όμως όλοι είναι σύμφωνοι, ότι ο Χριστιανισμός περιέλαβε στοιχεία του εθνικού κόσμου. Η γλώσσα της καινής διαθήκης δείχνει εύδηλα τη σύνδεση του Χριστιανισμού με τον αρχαίο κόσμο, όπως φαίνονται από τους παραπάνω όρους. Ως προς την ηθική, η ομοιότητα μεταξύ τους, βρίσκεται στους στωικούς φιλόσοφους, [19]

με τον νόμο περί ρύθμισης των κοινωνικών σχέσεων των ανθρώπων. Ως εκ τούτου συνεπάγεται από πολλούς το συμπέρασμα ότι ο Χριστιανισμός εξελληνίσθηκε. Οι πρώτοι συγγραφείς των χριστιανικών χρόνων δεν βλέπουν τον Χριστιανισμό αντίθετα με τους αρχαίους χρόνους. Αλλά ούτε και οι αντίπαλοι του Χριστιανισμού βλέπουν τον Χριστιανισμό αντίθετο προς στον αρχαίο κόσμο 22. Ο Πορφύριος παρατηρεί ότι «οι χριστιανοί θεολόγοι ελληνίζουσι» 23. Επιπλέο ο Ωριγένης και ο Αυγουστίνος συνδυάζουν την ελληνική φιλοσοφία με τον Χριστιανισμό και ο δε μυστικισμός δείχνει την επίδραση του νεοπλατωνισμού στον Χριστιανό. Επίσης κατά τον πρώτο αιώνα όχι μόνο συγχωνεύεται στον Χριστιανισμό η αρχαιότητα αλλά και επαυξάνεται με την αριστοτελική φιλοσοφία. Η εξέλιξη της λατρείας διέπεται από την αγάπη προς τον άνθρωπο. Η χριστιανική λατρεία δεν υπήρξε στάσιμη, αλλά κατά καιρούς διαμόρφωνε την μορφή της σύμφωνα με τις ανάγκες των πιστών. Επιπλέον την ιουδαϊκή επίδραση στην χριστιανική λατρεία 24, εφόσον εμφανίστηκε σε ιουδαϊκό περιβάλλον. Οι πρώτοι χριστιανοί είχαν ως πρότυπο τον Κύριο, ο οποίος μετέχει σε λατρευτικές εκδηλώσεις του ναού και των συναγωγών. Πηγή για την ιουδαϊκή και τη χριστιανική λατρεία αποτελεί η Παλαιά Διαθήκη. Χαρακτηριστική είναι από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια η χρήση του ψαλτηρίου 25. Η χριστιανική λατρεία αφομοίωσε από την ιουδαϊκή τη χρήση ειδολογικών ή μορφολογικών προτύπων, όπως για την υλοποίηση μιας τελετουργίας, τη χρήση του νερού, του ελαίου, του άρτου και του οίνου. Ακόμη η επίθεση των χεριών προς μετάδοση 22 Ελληνισμός και χριστιανισμός, http://thifel.blogspot.gr/2010_11_08_archive.html 23 Μ. Σταματιάδου, στο βιβλικό πλαίσιο ο Χριστός ήταν «έλληνας» στον ιστότοπο: http://ellas2012.blogspot.com/2009/09/blog-post_6076.html. 24 Παν. Τρεμπέλα, Αρχαί και χαρακτήρ της χριστιανικής λατρείας, Αθήνα 1993, σσ. 1-80. Alexander Schmemann, Introduction to litgical theology, σσ. 40-71. Anton Baumstark, Vom geschichlichen Werden der liturgie, σσ. 13-21. 25 Πρβλ. Evelyn Underhill, ό.π., σσ. 214-215. [20]

ευλογίας η οποία είναι κοινή σε πολλές θρησκείες 26, η χρήση του θυμιάματος, η ιδέα των εγκαινίων του ναού και η αύξηση των καιρών της προσευχής σε επτά. Ο Χριστιανισμός ήταν για τους «εβραίους κατά σάρκα», όχι μία νέα θρησκεία, αλλά η πλήρωση και η έσχατη τελείωση της μίας και μοναδικής θρησκείας, στην οποία συντελέστηκε διαθήκη μεταξύ θεού και ανθρώπου. Τους πρώτους αιώνες η χριστιανική λατρεία ήταν αντίθετη προς την εθνική, η οποία ήταν προσκολλημένη στα υλικά αγαθά και όχι στα πνευματικά. Στην εθνική λατρεία οι θυσίες έπρεπε να ακολουθούν κάποιο τυπικό. Όσο ήταν πολυτελέστατες τόσο περισσότερο σημασία έδιναν, σε αντίθεση με τον Χριστιανισμό, ο οποίος τόνιζε την εσωτερική, την πνευματική θυσία. Οι πρώτοι χριστιανοί αισθάνθηκαν μίσος απέναντι σε καθετί ειδωλολατρικό. Με βάση αυτή την διαφορά που είχαν διαμορφώθηκε ο εξωραϊσμός και η απόταξη στο μυστήριο του βαπτίσματος. Βέβαια, πριν αναγνωριστεί ο Χριστιανισμός επίσημη θρησκεία, η Εκκλησία στις κατακόμβες είχε χρησιμοποιήσει κάποια «μοτίβα» της ειδωλολατρίας. Τα μοτίβα είναι κάποιοι ερωτιδείς, τρίτωνες, παραστάσεως των εποχών του έτους έως προσωποποιήσεις όπως ο ήλιος και η θάλασσα, συμβολικά πτηνά, φυτά, ψάρια, αμπέλια, αρχαίες ελληνικές ως αγγέλους, την παράταση του λουτρού του Διονύσου προς απεικόνιση του λουτρού του θείου βρέφους, την κάθοδο του Ηρακλή στον Άδη ως παράσταση της εις Άδου καθόδου 27. Επιπρόσθετα η Εκκλησία χρησιμοποίησε και τη μουσική, όπως συνέβη και στην ειδωλολατρία σε κάθε γιορτή ή επίσημο γεύμα, ή σε θυσία. Η Εκκλησία αφαίρεσε τη χρήση των μουσικών οργάνων στη μουσική διότι στην ειδωλολατρία με αυτά έδιωχναν τους δαίμονες. Στον Χριστιανισμό τα ακάθαρτα πνεύματα διώκονται με διαφορετικό τρόπο. 26 Παν. Τρεμπέλα, ό.π., σ. 85 27 Ό.π., σσ. 115-116. [21]

Όσον αφορά τη μουσική οι χριστιανοί δημιούργησαν χορούς ψαλτών και το αντιφωνικό άσμα 28. Χαρακτηριστική είναι όχι μόνο η γλώσσα αλλά και η χρήση του ύφους σ αυτή και η μορφολογική δομή της προσευχής. Ενώ στην λαϊκή λατρεία χρησιμοποιείται η προσευχή διακρινόμενη για τη λιτότητα και τη σαφήνεια, στην χριστιανική και στα ελληνικά λειτουργικά κείμενα η προσευχή πλουτίζεται από αισθήματα πανηγυρικά και οι προσφωνήσεις προς τον Θεό περιέχουν πολλά επίθετα όπως: άναρχε, ακατάληπτε, ανεξίκακε κύριε 29, δείχνοντας έτσι την άρνηση του επίγειου. Ένα ακόμη στοιχείο που δεν είναι μόνο πρότυπο του ιουδαϊσμού αλλά και έργο των στωικών φιλοσόφων 30, η κλημέντειος λειτουργία, εξυμνεί τον Θεό με περιγραφές από την φύση όπως με τον ουρανό, χορό άστρων, με φώτα, νερό, φωτιά, φυτά και ζώα 31. Η αρχαιοελληνική θρησκευτικότητα φαίνεται στην αγροτοποιημένη ζωή, που κυριαρχούσε στον αρχαίο κόσμο, ο οποίος ήταν στενά συνδεδεμένος με το φυσικό περιβάλλον, έτσι ώστε να εκδηλώνεται όλη η ζωή των ανθρώπων μέσα από τη φύση. Οι έλληνες θεωρούσαν τη φύση γεμάτη πνεύματα, δαίμονες και θεούς που κάλυπταν 28 J. Quasten, Musik und Gesang in den Kulten der heidnischen Antilke und christlichen Fruhzeit, Munster 1930. J. A. Jungmann. Der Gottesdienst der Kirche, σ. 16 του αυτού, liturgie der christkichen Fruhzeit, σ. 112-113 29 Ευχή του εσπερινού της εορτής της Αγίας Πεντηκοστής. 30 J.A. Jungmann, liturgie der. Chr. Fruhzeit, σ. 114, παρατίθεται και υπόδειξις του έχοντος ελληνικήν μόρφωσιν ιουδαίου Φίλωνος περί του πως πρέπει να υμνείται ο θεός: Φίλωνος, περί των εν μέρει διαταγμάτων ι, 210 εξ. Ένθα, προς τοις άλλοις, λέγονται τα εξής: «όταν βουληθής, ω διάνοια, ευχαριστήσαι περί γενέσεως κόσμου θεώ, και περί του όλου ποιού την ευχαριστίαν και περι των ολοσχερεστάτων αυτού μερών ως αν ζώου τελειοτάτου μελών, οίον ουρανού λέγω και ηλίου και σελήνης, πλανητών και απλανών αστέρων, είτα γης και των εν αυτή ζώων και φυτών, είτα πελαγών και ποταμών αυθιγενών τε και χειμάρρων και των εν αυτοίς, έπειτα αέρος και των κατ αυτόν μεταβολών, χειμών γαρ και θέρος, εαρ τε και μετόπωρον, αι ετήσιοι και βιωφελέσταται ώραι, παθήματα αέρος γεγόνασιν επι σωτηρίαν των μετά σελήνην τρεπομένου. Καν άρα πότε περί ανθρώπων ευχαριστής, μη μόνον περί του γένους, αλλά και περί των ειδών και αναγκαιοτάτων μερών ευχαρίστι, ανδρών, γυναικών, Ελλήνων, βαρβάρων, των εν ηπείροις, των τας νήσους ειληχότων». 31 Η φύση στην αρχαία ελληνική παράδοση είναι αυθύπαρκτη ουσιαστικά η φύση είναι ο Θεός. [22]

με την παρουσία τους όλο το φυσικό περιβάλλον (βουνά, δάση, δέντρα, πέτρες, ποτάμια, θάλασσα, ουρανό) 32. Η θεότητα διακρίνεται από μια μαγική δύναμη. Η απόλυτη κυριαρχία της στη φύση και στους ανθρώπους συντελεί ώστε να την αντιλαμβάνονται οι κάτοικοι αυτών των περιοχών ήπια ως προς τη φύση της, και πρόθυμη να τους βοηθήσει να ξεπεράσουν τις καθημερινές αντιξοότητες της ζωής τους 33. Οι τελετουργίες που πραγματοποιούνται κατά τη διάρκεια αυτών των ενασχολήσεων του ανθρώπου αντιπροσωπεύουν το στοιχείο της θρησκευτικής ζωής. Ολόκληρη η κοινότητα παίρνει μέρος σ αυτές, γιατί οι τελετουργίες σχετίζονται κυρίως με την αγωνία της κοινότητας για την παραγωγή 34. Ο θρήνος μπορεί να κατευνάσει τη θεότητα, η οποία μπορεί να βοηθήσει αποτελεσματικά με την αποφασιστική της παρέμβαση στην πλούσια σοδειά της γης 35. Οι θεότητες της λαϊκής θρησκευτικότητας είχαν άμεση σχέση με τη σκληρή ζωή των κατοίκων της υπαίθρου 36. Κάθε θεότητα ανταποκρινόταν σε κάποια πτυχή της ζωής και σε κάποια άμεση ανάγκη της 37. Εκτός από 32 Nilsson, ό.π, σ. 11. 33 Π. Παχής ήρως Ευρετής γεωργία και πολιτισμός στον αρχαιοελληνικό χώρο, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2003, σσ. 19-20. 34 Π. Παχής ό.π σ. 20 35 Για την ιδιαίτερη φύση αυτών των τελετουργιών βλ. W. Burkert, Homo Necans, Interpretation ALtgriecbiscber Opferriten and Mytben, Berlin-New York 1972 σ σ 55-56, 76, 94-95, 320-321. 36 Ό.π.,, σ. 18. Και αυτοί οι μεγάλοι θεοί του Ολύμπου είχαν αρχικά άμεση σχέση με την αγροτοποιμενική ζωή και γι αυτό και τελικά μετά τη μεταμόρφωση τους από τη θεολογούσα σκέψη των ποιητών ή των φιλοσόφων, έμειναν υπόθεση των διανοούμενων, παραμερισμένοι από το λαό, αφού δεν μιλούσαν πια στη ζωή του. 37 Ο Δίας λ.χ. ήταν θεός των καιρικών μεταβολών, ως λυκαίος Δίας λατρεύονταν στο όρος Λύκαιον της Αρκαδίας. Ο Ποσειδώνας θεός του νερού και των σεισμών ή και της θάλασσας, για τους θαλασσοπόρους Ίωνες. Ο Απόλλωνας θεός των λύκων (αυτό μάλλον σημαίνει το επίθετο του «λύκειος» και όχι τη σχέση του με το φως), έσωζε τα ποίμνια από τον φοβερότερο εχθρό τους, η Άρτεμις, παρθενική δίδυμη αδελφή του Απόλλωνα, ή «πότνια των θηρών» και πρώτη από τις Νύμφες, που την συνόδευαν, είχε σχέση με την δενδρολατρία, τις πηγές και τα ποτάμια,αλλά και το κυνήγι. Βοηθούσε ιδιαίτερα τις γυναίκες και τα παιδιά. Ο Διόνυσος ήταν θεός του κρασιού, της βλάστησης και της γονιμότητας, ίσως δε και των δημητριακών. Ο αρκαδικός θεός Πάνας προστάτευε τα κοπάδια και προκαλούσε τον πανικό. Ο Ερμής, ιδιαίτερα αγαπητός στην Αρκαδία, [23]

τις επίσημες θεότητες, Δίας, Ήρα, Απόλλωνας κλπ. Η θρησκεύουσα ελληνική συνείδηση έπλασε και ομαδικές θεότητες, όπως αλογόμορφους δαίμονες, καθώς και γυναικείες μορφές όπως νύμφες και μαινάδες 38. Δίπλα στις γυναικείες θεότητες υπήρχαν και οι ήρωες, οι οποίοι προστάτευαν τη γη και βοηθούσαν τους ανθρώπους 39. Η αναφορά στις θεότητες συνδέονταν με λατρευτικές πρακτικές σε συγκεκριμένα θρησκευτικά έθιμα όπως τελετές, προσευχές και ύμνους, θυσίες, μαγικές πράξεις και χορούς με οργιαστικό χαρακτήρα 40, αλλά και γιορτές και πανηγύρια στις αλλαγές των εποχών, για να σφραγίζουν τις εργασίες του αγροτικού κόσμου 41. Η λατρεία των γυναικείων θεοτήτων που συνδέονται με την ευφορία της γης κατέχει ένα σημαντικό μέρος από το καθημερινό τυπικό της αρχαιοελληνικής λατρείας. Κορυφαία και αρχέγονη θεότητα με αντίστοιχες ιδιότητες είναι η Γη 42. Οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τη γη ως μητέρα και θεά ταυτόχρονα. Αργότερα, πολλές θεότητες με ομόλογο ήταν κατώτερος θεός πέτρινων σωρών και των νεκρών-ψυχοπομπός, αλλά και θεός των κλεπτών. Η Δήμητρα και η κόρη ήταν θεότητες της γεωργίας. 38 Θεότητες ευφορίας, ανθρωπόμορφες, που ευνοούσαν ιδιαίτερα τις γυναίκες. Νύμφες της θάλασσας ήταν οι Νηρηίδες (πρβλ. το νεοεελην. Νεράιδες). Οι Μοίρες διαδέχτηκαν σε ορισμένα μέρη τις Νύμφες (Nilsson, ό.π, σ. 11 ε.ε). 39 Συνδέονται βέβαια και με φαντάσματα κακοποιά, γενικά όμως βοηθούσαν η θεράπευαν (π.χ. Ασκληπιός) και φανερώνονταν με συγκεκριμένη μορφή (Nilsson, ό.π., σ. 16 ε.ε.). 40 Βλ. Νilsson, ό.π., οι τελετουργικές πράξεις είχαν μαγικό χαρακτήρα. Χαρακτηριστική περίπτωση : σε περίοδο ανομβρίας ο ιερέας του Λύκειου Δία πήγαινε στη πηγή αγνώ, βύθιζε ένα δρύινο κλαδί στο νερό και τότε σηκωνόταν ομίχλη, που γινόταν σύννεφο και έφερνε βροχή (σ. 5). Στη λατρεία γινόταν προσφορές φαγώσιμων (6), ιδιαίτερα στη λατρεία των ηρώων, που συνδέονταν με τον τάφο τους (σ. 16), γιατί στα λείψανά τους αποδιδόταν μαγική δύναμη. Η ύπαιθρος ήταν κατάσπαρτη από ηρώα. 41 Πρόκειται για σπορά, θερισμό,το αλώνισμα, το μάζεμα των καρπών. Οι περισσότερες γιορτές σχετιζόταν με την αγροτική ζωή και ήταν αφιερωμένες στη Δήμητρα. Τέτοιες ήταν: τα θεσμοφόρια(φθινοπωρινό θέρισμα), τα σκιροφόρια( αλώνισμα), τα θαλύσια και θαργήλια (θέρισμα), τα οσχοφόρια(τρύγος) τα πυθοίγια(στην Αθήνα(άνοιγμα των πιθαριών με το νέο κρασί, την πρώτη μέρα των Ανθεστηρίων, γιορτής των Ανθέων, την άνοιξη) βλ. Nilsson, ό.π., σ. 22 ε.ε και Π. Παχής, ό.π., εκδ Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2003 σσ. 59-60. 42 Σχετικά με τη λατρεία της Μητέρα γης βλ. A. Dieterich, Mutter erde. Ein Versush ubrd Volkseligion (dritte erwetre Auglage desorgt von E. Fehrle) (Leipzig- Berlin 1925). M. P. Nilson, GGR, (Munchen 1976, τομ. Ι, σσ. 456-461. [24]

χαρακτήρα ταυτίζονται μαζί της. Κέντρα λατρείας της γης αποτέλεσαν πολλές περιοχές της Ελλάδας. Κυρίαρχη θέση καταλαμβάνει το ιερό μαντείο των Δελφών 43. Η λατρεία της κατέχει σπουδαία θέση στη θρησκευτική ζωή όχι μόνο των Ελλήνων αλλά και των Προελλήνων, λόγω του ότι η καθημερινότητα όλων εξαρτάται αποκλειστικά από τα προϊόντα της. Η Γη ταυτίζεται με τη ζωή και τη διαρκή ανανέωση και συνδέεται με τον αέναο κύκλο των εποχών. Μ αυτόν ακριβώς τον τρόπο επηρεάζει αποφασιστικά τη ζωή των εκπροσώπων του φυτικού και ζωικού βασιλείου και φυσικά των ανθρώπων. Με την επικράτηση, ωστόσο, του ολυμπίου πανθέου η λατρεία της γης έρχεται σε δεύτερη μοίρα, χωρίς όμως να χαθεί η συνείδηση των ανθρώπων γι αυτή. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι ο έλληνας δεν έφτασε στο σημείο να θεοποιήσει τη φύση, αλλά να προσβλέπει στις κρυμμένες μέσα της δαιμονικές δυνάμεις. Η ορθοδοξία στη συνάντησή της με τον ελληνισμό έμεινε σε όλα τα επίπεδα θετική και προσληπτική, συγχρόνως όμως κριτική και εκλεκτική. Παρά την πρόσληψη του ελληνικού γλωσσικού οργάνου 44, κατά το περιεχόμενο του ο Χριστιανισμός έμεινε αποστασιοποιημένος από τη θεολογούσα φιλοσοφία, αλλά και από τις μυθολογικές κοσμολογικές αντιλήψεις της λαϊκής θρησκευτικότητας. Στις ακολουθίες τις Εκκλησίας υπάρχουν κάποια σημεία που αναφέρονται στη φύση και στη ζωή των πιστών μέσα από αυτή. Αυτές οι ακολουθίες είναι συγκεκριμένες στο ευχολόγιο 45 της Εκκλησίας. Είναι αρκετό το ευχολόγιο για να δείξει τη στάση της Εκκλησίας απέναντι στο 43 J. Harrison, Themis. A study of the Social Origins go Greek Religion (Cleveland- New York 1926), σσ. 386-390. M. P. Nilson, I, ό.π., σσ. 171-172. Ν. Παπαχατζής, Η θρησκεία στην Αρχαία Ελλάδα, σ. 83 του ιδίου, Παυσανίου Ελλάδος περιήγησις, τομ. 5: Βοιοτικά- Φωκικά (Αθήνα 1981) σελ. 285. 44 Εδώ νοείται κάτι περισσότερο από ένα απλό γλωσσικό σχήμα. Πρόκειται για τις κοινωνιολογικές δομές, δια μέσου των οποίων εκφράζεται ο άνθρωπος στην εποχή του. Βλ. γι αυτό στου Στυλ. Γ. Παπαδόπουλου, Πατρολογία, τόμ. Α Αθήνα 1977, σ. 51 ε. 45 Βλ. άρθρο στη Θ.Η.Ε., τ. 5(1964), 1141. Ειδικά στο αγιασματάριον το μέγα ή μικρόν ευχολόγιον είναι ένα «είδος ανθολογίας, περιεχούσης τας πλέον τρεχούσης φύσεως ακολουθίας και ευχάς αφ ενός και αφ ετέρου ακολουθίας τελουμένας υπο των ιερών (όχι επισκόπων)». [25]

φυσικό περιβάλλον. Οι αναφορές του ευχολογίου στη φύση είναι : α) Αγιασμός των υδάτων μικρός 46 και μέγας 47, β) Ταξίς γινομένη, ει συμβή τι μιαρόν οιονδήποτε εμπεσείν εις φρεαρ ύδατος 48, γ) Ταξίς γινομένη, ει συμβή τι μιαρόν ή ακάθαρτον προσφάτως εμπεσείν εις αγγείον οίνου, ή μέλιτος, ή άλλου τινός 49, δ) Ευχή επί σκεύυς μιαθέντος 50, ε) Ευχή επί σίτου μιαθέντος, ή αλεύρου, ή άλλου τινός είδους 51, στ) Ευχή επί σπόρου 52, ζ) Ευχή επί άλατος 53, η) Ευχή επί των προφερόντων απαρχάς οπώρας 54, θ) Ευχή επί άλωνος 55, ι) Ευχή επί κολύβων 56, ια) Ευχή επί φύτευμα αμπελώνος 57, ιβ) Ευχή επί τρυγής αμπέλου 58, ιγ) Ευχή επί ευλογήσει οίνου 59, ιδ)ευχή εις μετάληψιν σταφυλής τη στ του Αυγούστου 60, ιε) Ταξίς γινομένης εις χωράφιον ή εις αμπελώνας ή εις κήπον, ει συμβή βλάπτεσθαι υπο ερπετών ή άλλων ειδών 61, ιστ) Εξορκισμός του Αγίου Μάρτυρος Τρύφωνος, λεγόμενος εις κήπους, αμπελώνας και χωράφια 62, ιζ) Ευχή εις το ευλογήσαι ποίμην 63, ιη) Ευχή εις το ευλογήσαι εδέσματα κρεών τη Αγία και Μεγάλη Κυριακή του Πάσχα 64, ιθ) Ευχή εις το ευλογήσαι τυρόν ή ωά 65, κ) Ευχή εις το ευλογήσαι δίκτυα 66, κα) Ευχή επί 46 Ευχολόγιον το Μέγα, εκδ. «Αστέρος», Αθήνα 1980, σσ.339. 47 Ό.π., 350 48 Ό.π., 488/9 49 Ό.π., 489/90 50 Ό.π., 491 51 Ό.π,491/2 52 Ό.π., 494/5 53 Ό.π.,495 54 Ό.π., 495 55 Ό.π.,496 56 Ό.π., 496/7 57 Ό.π., 497 58 Ό.π., 498 59 Ό.π., 498/9 60 Ό.π., 499/500 61 Ό.π., 500/503 62 Ό.π., 503 63 Ό.π., 504 64 Ό.π.,504 65 Ό.π., 505 [26]

ορύξει φρέατος 67, κγ) Ακολουθία επί αυχμώ ανομβρίας 68, κδ) Κανών ικετήριος εις τον φιλάνθρωπον Κύριον επί ανομβρία 69, κε) Ευχαί επί ανομβρίας 70, κστ) Ευχή επί ανομβρίας και εξαλλαγής ανέμων 71, κζ) Ευχή επί ανομβρίας και προσβολής 72, κη) Κανών εις φόβον σεισμού 73, κθ) Ευχαί επί απειλή σεισμού 74, λ) Ευχή ικετήριος προς Θεόν, λεγόμενη εν καιρώ λοιμού και λιμού 75, λα) Ευχή επί απειλή βροντών και αστραπών 76, λβ) Ευχή εις δακρυσίαν ανέμων και κλύδωνα θαλάσσης 77, λγ) Ευχή εις το ευλογήσαι ποίμνην 78, λδ) Ευχή εις νόσον βοών 79, λε) Ευχή εις κτήνη, του Αγίου Μοδέστου 80, λστ) Ευχή του Αγίου Μοδέστου 81, λζ) Ευχή εις κτήνη, του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Μάμαντος 82, λη) Ευχή επί της μετάξης, ήτοι σηρικής πλοκής 83, λθ) Ακολουθία επί εγκαινίοις αρδευτικών έργων 84, μ) Ακολουθία επί εγκαινίοις πλοίου 85. Μέσα από τη φύση ο πιστός ανάγεται στον κτίστη, από το κτιστό στην άκτιστη Αγία Τριάδα. Επιπλέον διδάσκεται η αληθινή φύση των αγίων, ότι δεν είναι θεότητες, ούτε δαίμονες. Ακόμη η παρουσία 66 Ό.π.,505/6 67 Ό.π., 506 68 Ό.π., 516/7 69 Ό.π., 518 70 Ό.π., 522-529 71 Ό.π.,529/30 72 Ό.π., 530/32 73 Ό.π., 532-538 74 Ό.π., 538-543 75 Ό.π.,557 76 Ό.π., 558/9 77 Ό.π., 559/61 78 Μικρόν Ευχολόγιον ή Αγιασματάριον, εκδ. Αποστολικής Διακονίας Της εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 1981.σσ. 293/4 79 Ό.π., 294 80 Ό.π., 295 81 Ό.π., 296/7 82 Ό.π., 298 83 Ό.π,, 301/ 2 84 Ό.π., 361-367 85 Ό.π., 368-74 [27]

δαιμόνων και δαιμονικών ενεργειών στη φύση δεν απορρίπτεται, αλλά δέχεται εκκλησιαστική ερμηνεία, όπως με το γεγονός του αγιασμού. Ο αγιασμός των φυσικών στοιχείων, όπως παραδείγματος χάρη του νερού και της φύσης, έχει ως στόχο την απελευθέρωσή της από την δαιμονική εξουσία 86. Συνεπάγεται λοιπόν ότι η πίστη σε δαιμονικές δυνάμεις που κυριαρχούσε στην αρχαία λατρεία, γίνεται από την ορθοδοξία δεκτή, μόνο που οι δαίμονες ούτε θεότητες είναι, ούτε έχουν σχέση με τους αγίους, αλλά όπως μαθαίνουμε από την Αγία Γραφή είναι ακάθαρτα πνεύματα 87 και άγγελοι του σατανά 88. Ένα ακόμη συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι ο άνθρωπος καλείται να γίνει «ιερουργός» της φύσης, με μια ενέργεια ευχαριστιακή, «επιστρεπτική στο Θεό 89». Ταυτόχρονα ο άνθρωπος μαθαίνει να πορεύεται από την εσωτερικότητα και από τις βιοτικές ανάγκες, στις πνευματικές. Συνεπώς ένας από τους βασικούς στόχους της Ορθοδοξίας είναι να θέσει την προσωπική κοινωνία και ενότητα των ανθρώπων για μια κοινή μετοχή στα αγαθά της γης στα όρια της δικαιοσύνης και αγαπητικής σχέσης. Πολλές πτυχές των εθίμων των αυτοκρατοριών επέδρασαν ανάλογα στη διαμόρφωση εκδηλώσεων στη χριστιανική λατρεία, όπως η προσκύνηση, η συνοδεία του επισκόπου από κατώτερους λειτουργούς, οι λαμπαδοφόροι και εκείνοι που θυμιατίζουν 90. Επιδράσεις δέχτηκε η χριστιανική λατρεία όχι μόνο από το κοινωνικό και πολιτιστικό περιβάλλον αλλά και από άλλες θρησκείες και από την εθνική λατρεία. Ένα παράδειγμα αποτελεί την ώρα της προσευχής η στροφή προς την 86 Είναι σαφής εκκλησιαστική διδασκαλία (αγιογραφική), ότι ο λόγος «σαρξ εγένετο» «ίνα δια του θανάτου κατάργηση τον το κράτος έχοντα του θανάτου, τουτέστι τον διάβολον» (Εβρ. 2,14) και ότι «εις τούτο εφανερώθει ο υιός του θεού, ίνα λύση τα έργα του διαβόλου» (Α Ιωαν. 3, 8) η ορθόδοξη σωτηριολογία δεν γίνεται κατανοητή χωρί να λάβει κανείς υπόψην το εργο του διαβόλου και τη σχετική διαδασκαλία των Αποστόλων και Πατέρων. 87 Μάρκ. 1,27 88 Αποκ. 12,9 89 Σχετικά βλ. στου Χρ. Γιανναρά, η ελευθερία του ήθους, Αθήνα 1979, σ. 116 ε. 90 Ό.π., σσ. 18-19, πρβλ. J. A. Jungmann, Liturgie der chr. Fruhzeit σσ. 118-122. [28]

ανατολή. Αυτή η στροφή ήταν συνήθεια των ρωμαίων των ελλήνων και πολλών άλλων λαών. Η ανατολή, από όπου ανατέλλει ο ήλιος θεωρείται από τους ανθρώπους ο τόπος της ζωής. Η προς ανατολή στροφή χρησιμοποιήθηκε από τους χριστιανούς διότι θεωρούσαν τον χριστό ως «ανατολή εκ ύψους» 91, ως ήλιοδικαιοσύνης. Επιπλέον η στροφή προς την ανατολή χαρακτήριζε τους ναούς των ελλήνων και των ρωμαίων και ήταν οικοδομημένοι με τέτοιο τρόπο, ώστε οι ακτίνες του ανατέλλοντος ηλίου, όταν άνοιγαν οι πόρτες, να πέφτουν στο άγαλμα του θεού. Επειδή πολλοί είχαν θεοποιήσει τον ήλιο, η Εκκλησία από αντίδραση προς την ηλιολατρεία εθνισμού όρισε την 25 η Δεκεμβρίου ως ημέρα εορτής των Χριστουγέννων θέλοντας να δείξει έτσι την διαφορά προς την εθνική εορτή λατρείας του ηλίου. Πολλές επιδράσεις δέχτηκε η χριστιανική λατρεία από τον εθνισμό. Παραδείγματα είναι τα εξής: η χορήγηση στους νεοβαπτισμένους γάλακτος και μέλιτος 92, ο εθνικός πέπλος της νύφης που συνηθίζεται στους γάμους, οι δακτύλιοι, τα λευκά ενδύματα και τα στέφανα 93, επικήδεια έθιμα, όπως τα τριήμερα, εφθήμερα, εννιάμερα, τεσσαρακονθήμερα μνημόσυνα, τα νεκρικά δείπνα, τα ονόματα των μηνών, η χρήση του θυμιάματος, η αναμμένες λαμπάδες κατά τη διάρκεια της λατρείας, οι λιτανείες και τέλος οι εκχριστιανισμένες γιορτές που πήραν καθαρά χριστιανικό περιεχόμενο 94. Στα προαναφερόμενα αποδείχτηκαν ως επίδραση του εθνισμού από τις εθιμοτυπικές μορφές στα εθνικά και Χριστιανικά μυστήρια 95, από τη γλώσσα και από εξωτερικά τελετουργικά στοιχεία. Στην αποστολική εποχή όταν είχε αναπτυχθεί η Χριστιανική μυστηριακή ζωή, ο 91 Λουκ. 1, 78 92 J. A Jungmann, ό.π., σ. 127 93 Πρβλ. Κ. Baus, Der kraz in Antike und christentum, Bonn 1940, σ. 96 εξ. 94 Παν. Τρεμπέλα, ό.π., σ. 111 95 Παν. Τρεμπέλα, ό.π., σ.98-111 [29]

Χριστιανισμός δεν είχε καμία επαφή με την εθνική λατρεία. Αυτό φαίνεται στην Καινή Διαθήκη με τη λέξη «μυστήριον», που σημαίνει το σχέδιο σωτηρίας του ανθρώπου από τον Θεό, το οποίο είναι ανεξιχνίαστο και κρυμμένο από τους ανθρώπους. Οι εχθροί του Χριστιανισμού βεβαιώνουν διαφορές μεταξύ των εθνικών και χριστιανικών μυστηρίων, ανάγοντας τα εθνικά μυστήρια στον φυσιολατρικό χαρακτήρα και ότι συνεχίζουν την λατρεία αρχαίων γεωργικών λαών. Αντίθετα η χριστιανική λατρεία έχει για θεμέλιο της το ιστορικό γεγονός των παθών και της ανάστασης του Θεανθρώπου 96. Από τον 4 ο αιώνα, με την πτώση του εθνισμού, τα εθνικά μυστήρια έγιναν ακίνδυνα για τον Χριστιανισμό και οι χριστιανοί δεν διστάζουν να υιοθετούν εκφράσεις από τη γλώσσα και την ορολογία των εθνικών μυστηρίων. Σύμφωνα με τον Casel, τα μυστήρια της Εκκλησίας ιδρύθηκαν από τον Κύριο, αλλά ο εθνισμός είχε προπαρασκευαστεί με μέτρο από αυτά τα μυστήρια, επειδή στα μυστήρια είχε γνωρίσει τον αυτόν «τύπον» ή το αυτό «είδος». Γι αυτό ο Χριστιανισμός, όταν εισήλθε στην περιοχή του ελληνικού πολιτισμού, χρησιμοποιήθηκαν εκφράστηκα μέσα των μυστηριακών θρησκειών για να φέρει σε επαφή τους εθνικούς με τα μυστήρια της Εκκλησίας. Η χριστιανική ορθόδοξη λατρεία σε όλη την μακραίωνη ιστορία της με τις διαμορφώσεις, διευρύνσεις και διακυμάνσεις, καθόλου δεν μετέβαλε τον ουσιώδη πυρήνα της ο οποίος συνίσταται στη μετοχή της στην μυστικώς συνεχιζόμενη ζωή του εναθρωπήσαντος, σταυρωθέντος και αναστάντος Σωτήρος. Κατά τη διάρκεια του αγώνα της Εκκλησίας εναντίον των Αρειανών, επειδή η έκφραση «δια Ιησού Χριστού» ήταν εύκολο να ερμηνευθεί σύμφωνα με την άποψη αυτή, γι αυτό η δοξολογία των Αρειανών «δόξα πατρί δι υιού εν αγίω πνεύματι», οι ορθόδοξοι το αντικατέστησαν με την δοξολογία «δόξα πατρί και υιώ και αγίω 96 Hugo Rahner, Criechische Mythen in christkicher Deutung, Zurich, 1945, σ. 21-72 [30]

πνεύματι» 97. Η διάθεση προς απόκρουση των αιρετικών κακοδοξιών φαίνεται και στην διαμόρφωση της επίκλησης. Η ανάγκη της αντιμετώπισης των αιρετικών συνετέλεσε στην χρήση του συμβόλου της πίστεως στη θεία λειτουργία, την καθιέρωση των λιτανειών και στη χρήση των ύμνων, οι οποίοι είναι αριστουργήματα δογματικής διατύπωσης 98. Στη δημιουργία νέων ύμνων βοήθησε και η αναταραχή της εικονομαχίας. «Εκτοπισθέντων των κοντακίων, οι κανόνες ήδη από τον θ αιώνος, αποτέλεσαν το ουσιώδες περιεχόμενον των λειτουργικών βιβλίων» 99. Τέλος όσον αφορά τη χρήση της γλώσσας στη λατρεία πρέπει να σημειωθεί ότι μεγάλος σταθμός στη διαμόρφωση της χριστιανικής λατρείας είναι ο αγώνας των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου προς επιβολή του ελληνορθόδοξου ιδεώδους σε σχέση με το ζήτημα της λειτουργικής γλώσσας. Οι δύο άγιοι πιστεύοντας ότι στη λατρεία των Σλάβων έπρεπε να χρησιμοποιείται η σλαβική γλώσσα, μόλις έφτασαν στη Μοραβία ζήτησαν τη θεία έμπνευση και βοήθεια 100 για να αρχίζουν να μεταφράζουν και να χρησιμοποιούν τα ορθόδοξα λειτουργικά κείμενα στην σλαβική γλώσσα 101. Τα προβλήματα τη σχέσεως των χριστιανικών μυστηρίων προς τα αντίστοιχα εθνικά, εντάσσονται στο ευρύτερο πλαίσιο των φυσιολογικών 97 J. A. Jungmann, ό.π.,. Σ. 154. Του αυτού, Liturgie der christlichen Fruhzeit. P. 177 εξ. Hans-joachim Schulz, Die byzantinischi Liturgie, σ. 28-29. 98 Ό.π., σσ. 6-7 99 Ανδ. Φυτράκη, Η εκκλησιαστική ποίησις, Αθήνα 1957, σσ. 54-60. 100 «προς τον παράκλητον αποβλέπουσιν, ου πρώτον δώρον αι γλώσσαι και του λόγου βοήθεια» (Θεοφυλάκτου Αχρίδος ή Βουλγαρίας, βίος και πολιτεία Κλημέντος αρχιεπισκόπου Βουλγάρων, εν Migne Ε.Π τομ, 126, στ. 1196). Πρβλ. zitie Konstantina filosofa, κεφ. 14 και Zitie Mefojie, κεφ. 5 εν P. Lavrov, Μaterialy po istorii vozniknovenija drevnelnej slavjankoj pis mennosti. Leningrad 1930 σελ. 24 101 «Δια τας μεταφράσεις των οι δύο άγιοι εχρησιμοποίησαν την υπ αυτών εφευρεθείσαν «γλαγολιτικήν» γραφήν, της οποίας τα περισσότερα γράμματα ελήφθησαν εκ της ελληνικής γλώσσης» : Γερασίμου Κονιδιάρη, Η ελληνική εκκλησία ως πολιτιστική δύναμις εν τη ιστορία της Χρερσονήσου του Αίμου, εν Αθήναις 1948, σ. 45. Βασιλείου Στεφανίδου, Εκκλησιαστική ιστορία, Αθήναι 1948, σ. 370. Πρβλ. p. Duthilleul, ό.π.. σ. 138. [31]