ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΗΜΟΣΙΑΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙE ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Ε ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΗΜΟΣΙΑΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙE ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: Η ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΗΜΟΣΙΟΥ-Ι ΙΩΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΑΝΑΒΑΘΜΙΣΗ ΚΑΙ ΤΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ: Η ΙΕΘΝΗΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: ΕΥΑΓΓΕΛΙΝΙ ΟΥ ΜΑΡΙΑ ΣΠΟΥ ΑΣΤΡΙΑ: ΚΑΝΕΛΛΟΥ ΙΩΑΝΝΑ ΑΘΗΝΑ 2004

Ε ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΗΜΟΣΙΑΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙE ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: Η ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΗΜΟΣΙΟΥ-Ι ΙΩΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΑΝΑΒΑΘΜΙΣΗ ΚΑΙ ΤΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ: Η ΙΕΘΝΗΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: ΕΥΑΓΓΕΛΙΝΙ ΟΥ ΜΑΡΙΑ ΣΠΟΥ ΑΣΤΡΙΑ: ΚΑΝΕΛΛΟΥ ΙΩΑΝΝΑ ΑΘΗΝΑ 2004 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην ελληνική γλώσσα 7 Στην γαλλική γλώσσα 9 ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ ΙΑ 11 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : Η ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ 1.1 ΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 1.1.1 Γενικά 20 1.1.2 Ελλάδα 22 1.2 ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 1.2.1 Ορισµός 24 1.2.2 Τυπολογία 25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο : Η ΥΝΑΜΙΚΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 2.1 ΙΕΘΝΗΣ ΧΩΡΟΣ 27 2.2 ΕΥΡΩΠΑΊΚΗ ΕΝΩΣΗ 30 2.3 ΕΘΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 2.3.1 Tουρισµός και οικονοµία 32 2.3.2 Παρούσα κατάσταση του ελληνικού τουρισµού 36 2.3.3 Τουρισµός και Ολυµπιακοί Αγώνες 2004 38 2.3.4 Προοπτική του τουρισµού 40 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο : Η ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΗΜΟΣΙΟΥ Ι ΙΩΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ 3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 41 3.2 Η ΕΤΑΙΡΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Ο ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ 3.2.1 ιεθνής χώρος 42 3.2.2 Ελλάδα 48 3.2.2.1 Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER 53 3.2.2.2 Aναπτυξιακές Εταιρίες 53 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο : ΜΕΛΕΤΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ 4.1 Εισαγωγή 55 4.2 ΕΥΡΩΠΗ 4.2.1 Αυστρία 62 4.2.2 Ελβετία 64 4.2.3 Ισπανία 65 4.3 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΑΜΕΡΙΚΗ 4.3.1 Γουατεµάλα 68 4.3.2 Κόστα Ρίκα 69 4.4 ΩΚΕΑΝΙΑ 4.4.1 Αυστραλία 72 4.4.2 Νέα Ζηλανδία 75 4

4.5 ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΑΣΙΑ 4.5.1 Ιαπωνία 78 4.5.2 Πακιστάν 80 4.5.3 Ταϊλάνδη 82 4.6 ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ 4.6.1 Λίβανος 86 3.6.2 Τουρκία 88 4.7 ΑΦΡΙΚΗ 4.7.1 Γκάνα 92 4.7.2 Μαρόκο 94 4.7.3 Σιέρρα Λεόνε 95 4.8. ΕΛΛΑ Α 4.8.1 Νοµός Αττικής, Σπάτα 99 4.8.2 Νοµός Μαγνησίας, Βόλος 102 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 105 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 109 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 118 5

ΠΙΝΑΚΕΣ Πίνακας 1: Οι τρείς φορείς διακυβέρνησης 14 Πίνακας 2: Βασικές µορφές τουρισµού 25 Πίνακας 3: Εναλλακτικές µορφές τουρισµού 26 Πίνακας 4: Οι αφίξεις διεθνώς, 2001 28 Πίνακας 5: Οι κορυφαίοι προορισµοί διεθνώς, 2001 29 Πίνακας 6: Οι χώρες µε τα µεγαλύτερα έσοδα, 2002 29 Πίνακας 7: Ο τουρισµός ανά περιοχή 31 Πίνακας 8: Επιβατική κίνηση εσωτερικού 101 Πίνακας 9: Επιβατική κίνηση εξωτερικού 101 Πίνακας 10: Κίνηση αεροσκαφών 101 Πίνακας 11: Χώρες και πεδία εταιρικής συνεργασίας 57-60 ΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ ιάγραµµα 1: Ανάπτυξη του ελληνικού τουρισµού, 1950-2000 34 ιάγραµµα 2: Ποσοστιαία αύξηση αφίξεων ανά δεκαετία, Ελλάδα, Ευρώπη και Παγκόσµια, 1950-2000 37 ιάγραµµα 3: Ιδανικές συνθήκες ενός τουριστικού προορισµού 44 ιάγραµµα 4: Συστατικά ενός επιτυχηµένου εταιρικού σχήµατος 47 ΓΡΑΦΗΜΑ Γράφηµα 1: ιανυκτερεύσεις αλλοδαπών, 2000 (13 Περιφέρειες) 33 6

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Α. Στην ελληνική: Η παρούσα εργασία ασχολείται µε την µελέτη της συνεργασίας δηµόσιου και ιδιωτικού τοµέα στον τουρισµό. Ο τουρισµός αποτελεί οικονοµική δραστηριότητα µέγιστης οικονοµικής σηµασίας. Αντιπροσωπεύει σηµαντικό τµήµα της διενεργούµενης κατανάλωσης, δηµιουργεί σειρά παραγωγικών δραστηριοτήτων, επηρεάζει τις διεθνείς συναλλαγές και το ισοζύγιο πληρωµών, δηµιουργεί νέες θέσεις εργασίας. 1 Με λίγα λόγια, οι δαπάνες των τουριστών δηµιουργούν εισοδήµατα σε όλους εκείνους οι οποίοι εµπλέκονται στη λειτουργία του τουριστικού τοµέα (επιχειρήσεις, εργαζόµενοι, κράτος). 2 Στην διεθνοποιηµένη οικονοµία της σηµερινής εποχής το συγκριτικό πλεονέκτηµα ενός τουριστικού προορισµού δεν βασίζεται µόνο στα στις φυσικές οµορφιές, στα νησιωτικά συµπλέγµατα ή στα αξιοθέατα που προσφέρει, αλλά σε µεγαλύτερο βαθµό στο µάνατζµεντ και στην ικανότητα του να κατανοήσει τις ραγδαίες αλλαγές που συντελούνται στον τουρισµό. Η συνεργασία δηµόσιου-ιδιωτικού τοµέα είναι µια από αυτές τις αλλαγές. Στο νέο αυτό πλαίσιο, η σχέση κεντρικού-τοπικού ανασυντίθεται σε όλα τα επίπεδα και ταυτόχρονα παράγονται νέες µορφές διακυβέρνησης. Βασικό χαρακτηριστικό είναι η εµπλοκή του ιδιωτικού τοµέα στις δηµόσιες πολιτικές, που πριν ασκούνταν αποκλειστικά από την Τοπική Αυτοδιοίκηση ή απο αποκεντρωµένους θεσµούς του κράτους (περιφερειακή διοίκηση, νοµαρχίες, τοπικό κράτος). 3 Νέες µορφές συνεργασίας αναδύονται ανάµεσα στο δηµόσιο-ιδιωτικό τοµέα 1 Βαρβαρέσος Στ., Τουρισµός, έννοιες, µεγέθη, δοµές, Προποµπός 2000, σ. 181. 2 Βλ. υποσηµείωση 1, σ. 185. 3 Γετίµης Π., Εναλλακτικές µορφές αστικής διακυβέρνησης στην Ευρώπη, σ. 474 (άρθρο από το βιβλίο «Ο νέος ευρωπαϊκός χώρος-η διεύρυνση και η γεωγραφία της ευρωπαϊκής ανάπτυξης, Θεµέλιο 2000). 7

και στις µη-κυβερνητικές οργανώσεις που δηµιουργούν δίκτυα ή συµµαχίες τοπικής εξουσίας ενεργοποιώντας τοπικούς και υπερτοπικούς πόρους µε στόχο τη συµβολή στην τοπική αναπτυξιακή δυναµική. 4 Στο εξωτερικό, όπου η εµπειρία είναι µεγαλύτερη τέτοιου είδους συνεργασίες έχουν δώσει ώθηση στους τουριστικούς προορισµούς µε πολύ καλά αποτελέσµατα. Η εργασία εξετάζει τη διαχρονική εξέλιξη του τουρισµού σε διεθνές και εθνικό επίπεδο ενώ κατόπιν επιχειρείται εννοιολογική προσέγγιση του όρου (κεφάλαιο 1 ο ). Στη συνεχεία, παρουσιάζεται η δυναµική του τουρισµού στην διεθνή και εθνική οικονοµία υποστηριζόµενη από πίνακες και γραφήµατα (κεφάλαιο 2 ο ). Ακολουθεί η ανάλυση της εταιρικής σχέσης και τάσεις που διαγράφονται τόσο στο εξωτερικό όσο και στην Ελλάδα. Στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο περιγράφονται µελέτες περίπτωσης από την διεθνή και ελληνική εµπειρία που αναδεικνύουν την αξία και την αποτελεσµατικότητα του νέου αυτού αναπτυξιακού εργαλείου σύγχρονης διακυβέρνησης. Η µελέτη ολοκληρώνεται µε τα συµπεράσµατα. Για τη συγγραφή της εργασίας πραγµατοποιήθηκαν συνεντεύξεις ενώ χρησιµοποιήθηκαν εκτενής ελληνική και ξένη βιβλιογραφία, άρθρα από επιστηµονικά περιοδικά και εφηµερίδες καθώς και σελίδες του διαδικτύου. Οφείλω να ευχαριστήσω ορισµένους επαγγελµατίες του χώρου, τους κυρίους ασκαλαντωνάκη Γιάννη, Γενικό ιευθυντή της ξενοδοχειακής αλυσίδας Grecotel και ρακόπουλο Γιώργο, Γενικό ιευθυντή του Σ.Ε.Τ.Ε, οι οποίοι προσέφεραν τόσο τον πολύτιµο χρόνο τους όσο και χρήσιµες πληροφορίες για τη συγγραφή της εργασίας. Τους ευχαριστώ θερµά. 4 Γετίµης Π., Εναλλακτικές µορφές αστικής διακυβέρνησης στην Ευρώπη, σ. 474 (άρθρο από το βιβλίο «Ο νέος ευρωπαϊκός χώρος-η διεύρυνση και η γεωγραφία της ευρωπαϊκής ανάπτυξης, Θεµέλιο 2000). 8

Β. Στην γαλλική: La dissertation présente se concentre à l étude de la coopération du secteur publique avec le secteur privé, en ce qui concerne le tourisme. Le tourisme constitue une activité économique de première importance. Il représente une partie importante de la consommation realisée, il crée une série d activités productives, il influence les transactions internationales et la balance des paiements, il crée de nouveaux postes de travail. Autrement dit, les dépenses des touristes créent des revenus pour tous ceux qui s occupent du secteur touristique (entreprises, employés, état). A l économie globalisée de l époque actuelle, l avantage comparatif d une destination touristique n est pas basé seuleument sur les beautés naturelles, sur l ensemble des Îles ou sur les curiosités offertes, mais plutôt, sur le management et sa capacité de comprendre les changements rapides qui ont lieu dans le tourisme. La coopération du secteur publique avec le secteur privé est un de ces changements. Dans ce nouveau cadre, la relation du central avec le local se recompose à tous les niveaux et en même temps de nouveaux types d administration sont produits. Le caractéristique principal est la participation du secteur privé dans les politiques publiques, qui avant, étaient exercées exclusivement par l Administration Locale ou par des institutions étatiques décentralisées (administration régionale, preféctures, état local). De nouvelles formes de coopération émergent, entre le secteur publique-privé et les organisations nongouvernementales, qui créent des réseaux ou des alliances de pouvoir local, en activant des ressources locales et régionales, ayant comme but la contribution à la dynamique locale de développement. A l étranger, où l expérience est beaucoup plus grande, des 9

coopérations de ce genre ont donné une poussée aux destinations touristiques, avec de très bons résultats. Le dissertation examine l évolution historique du tourisme au niveau international et national, tandis qu ensuite, nous essayons de faire une approche terminologique du mot (chapitre 1). Ensuite, nous présentons la dynamique du tourisme dans l économie internationale et nationale, soutenue par des tableaux et des schémas (chapitre 2). Nous continuons avec l analyse de la relation de société et les tendances qui sont tracées à l étranger et en Grèce. Au quatrième et dernier chapitre, nous décrivons quelques cas réels, tirés par l expérience internationale et grecque qui démontrent la valeur et l efficacité de ce nouvel instrument de développement, d administration moderne. Nous finissons la dissertation avec les résultats. Pour écrire la dissertation, nous avons realisé des interviews et nous avons utilisé une bibliographie grecque et étrangère vaste, des articles des magazines scientfiques, ainsi que des pages d internet. Je dois remercier quelques professionnels du secteur, Messieurs Yiannis Daskalantonakis de la chaîne hôtelière Grecotel et Yiorgos Drakopoulos, Directeur Général du Σ.Ε.Τ.Ε (Association des Employés dans les Entreprises Touristiques), qui ont offert leur temps précieux et des informations utiles pour la rédaction de cette dissertation. Je les remercie infiniment. 10

ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙ ΙΑ τουρισµός, εταιρική σχέση, αγροτουρισµός, κοινοπραξία, ανάθεση, σύµβαση παραχώρησης. ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Α.Ε.Π: Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν.Α.Α: ιεθνής Αερολιµένας Αθηνών Ε.Ε: Ευρωπαϊκή Ένωση Ε.Ο.Τ: Ελληνικός Οργανισµός Τουρισµού Ε.Σ.Υ.Ε: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος Ι.Τ.Ε.Π: Ινστιτούτο Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων Κ.Ε..Κ.Ε: Κεντρική Ένωση ήµων και Κοινοτήτων Ελλάδας Κ.Ε.Π.Ε: Κέντρο Προγραµµατισµού και Οικονοµικών Ερευνών Μ.Κ.Ο: Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις Ο.Η.Ε: Οργανισµός Ηνωµένων Εθνών Ο.Ο.Σ.Α: Οργανισµός Οικονοµικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης Π.Ο.Τ: Παγκόσµιος Οργανισµός Τουρισµού Σ.Α.Α: Σύµβαση Ανάπτυξης Αεροδροµίου Σ.Ε.Τ.Ε: Σύνδεσµος Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων Τ.Ε..Κ: Τοπική Ένωση ήµων και Κοινοτήτων Φ.Ε.Κ: Φύλλο Εφηµερίδας της Κυβερνήσεως P.P.P.: Public Private Partnership W.T.O: World Tourism Organization W.T.O.B.C: World Tourism Organisation Business Council W.T.T.C: World Travel & Tourism Council * Οι µελέτες περίπτωσης του 4 ου κεφαλαίου αποτελούν επιλογή και προσαρµογή µελετών περιπτώσεων που παρουσιάζονται στο βιβλίο: Public-Private sector cooperation, enhancing tourism competitiveness, Έκδοση W.T.O.B.C 2000. * Οι χάρτες που παρουσιάζονται στο 4 ο κεφάλαιο βρίσκονται στην ιστοσελίδα www.nationalgeographic.com/maps. 11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παγκοσµιοποίηση της οικονοµίας, οι νέες τεχνολογίες και η διάχυση της πληροφορίας µετασχηµατίζουν την οικονοµική και κοινωνική σφαίρα: καταρρίπτουν τα εθνικά σύνορα και καθιστούν τις παραδοσιακές κυβερνήσεις ολοένα και περισσότερο αδύναµες στην εκτέλεση του κυρίαρχου ρόλου τους. H ρύθµιση της οικονοµίας παρέµενε αναντίρρητα µια εθνική υπόθεση έως τα µέσα της δεκαετίας του 70. Σήµερα, ολοένα και περισσότερο η ρύθµιση γίνεται ένα πεδίο αποκλειστικά για υπερεθνικούς οργανισµούς οικονοµικής συνεργασίας. 5 Η συµφωνία στα κριτήρια του Μάαστριχτ επισηµοποίησε τον περιορισµό της εθνικής ευελιξίας των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην εισαγωγή διαφορετικών πολιτικών κοινωνικής ευηµερίας, απασχόλησης και ανάπτυξης. 6 Οι τάσεις αυτές σηµατοδοτούν την αποµάκρυνση των εθνικών κυβερνήσεων από τη ρύθµιση της εθνικής οικονοµίας, ενώ παράλληλα, προετοιµάζουν το έδαφος για τη διεύρυνση του ρόλου των περιφερειών, του ιδιωτικού τοµέα και των διαφόρων υπερεθνικών µη κυβερνητικών οργανώσεων. 7 Προβάλλεται ως αναγκαιότητα η υιοθέτηση των αρχών της αγοράς, της επιχειρηµατικότητας και της αποτελεσµατικότητας από τους ίδιους τους πολιτικούς θεσµούς (κράτος, τοπική αυτοδιοίκηση). 8 Αυτό σηµαίνει είτε ανάληψη πρωτοβουλιών συνεργασίας δηµόσιουιδιωτικού τοµέα σε κοινές δράσεις επιχειρηµατικού τύπου µε ό,τι αυτό συνεπάγεται (κερδοφορία, ρίσκο, ανταγωνισµός, αποτυχία) είτε 5 Καυκαλάς Γ., Προοπτικές της ενοποίησης & τάσεις συγκρότησης του ευρωπαϊκού χώρου, σ.35 (άρθρο στο βιβλίο «Ο νέος ευρωπαϊκός χώρος-η διεύρυνση και η γεωγραφία της ευρωπαϊκής ανάπτυξης, Θεµέλιο 2000). 6 Bλ. Υποσηµείωση 5. 7 Βλ. υποσηµείωση 5. 8 Γετίµης Π., Εναλλακτικές µορφές αστικής διακυβέρνησης στην Ευρώπη, σ.472 (άρθρο στο βιβλίο «Ο νέος ευρωπαϊκός χώρος-η διεύρυνση και η γεωγραφία της ευρωπαϊκής ανάπτυξης, Θεµέλιο 2000). 12

ιδιωτικοποίηση και εµπορευµατοποίηση δηµόσιων αγαθών και υπηρεσιών είτε υπεργολαβίες και νέες µορφές απορρύθµισης. 9 Το πλαίσιο αυτό εκφράζει ακριβώς την τάση υποκατάστασης της κεντρικής εξουσίας από πολυεπίπεδες µορφές διακυβέρνησης. Το ισχυρό εθνικό κράτος υποκαθίσταται όχι µόνο από την αγορά αλλά και από ένα περισσότερο ευέλικτο πλαίσιο κρατικών λειτουργιών. Το νέο πλαίσιο περιλαµβάνει διάφορες ενδιάµεσες µορφές συµµετοχικής και πρωτοβουλιακής διακυβέρνησης, όπως δίκτυα συνεργασίας, συµµαχίες πολιτών και µεικτές δηµόσιες-ιδιωτικές πρωτοβουλίες. 10 Οι ρόλοι και οι ευθύνες των κυβερνήσεων, των επιχειρήσεων και της κοινωνίας αλλάζουν συνεχώς. Παρά τις διαφορές από χώρα σε χώρα, η γενική τάση είναι η στροφή από τον κυβερνητικό έλεγχο σε µια ευέλικτη και συµµετοχική διακυβέρνηση. 11 Οι αλλαγές αυτές περιγράφονται γλαφυρά στο έγγραφο της Παγκόσµιας Τράπεζας σχετικά µε τους Επιχειρηµατικούς Συνεργάτες της στο πρόγραµµα Ανάπτυξης: «µετά την εµφάνιση της παγκοσµιοποίησης και της διεύρυνσης των οικονοµιών οι ρόλοι των τριών αυτών γίνονται ολοένα και περισσότερο αλληλένδετοι και αλληλοεξαρτώµενοι. Ζούµε πλέον σε ένα κόσµο όπου η επιτυχία εξαρτάται από τη στενή συνέργεια των συµφερόντων ανάµεσα στις επιχειρήσεις, την κοινωνία των πολιτών και την κυβέρνηση». 12 Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 και ο Ο.Ο.Σ.Α µέσα από µία σειρά εκθέσεων υιοθετεί τις εταιρικές σχέσεις ως νέα µορφή διακυβέρνησης. Κυριαρχεί το πρότυπο των δικτύων, όπου υφίσταται ένα οριζόντιο επίπεδο δοµών διακυβέρνησης ανάµεσα σε ισότιµους εταίρους οι οποίοι συνεργάζονται. στη διαδικασία λήψης αποφάσεων µε οριζόντια διακλαδική-διατοµεακή σχέση. Οι δοµές διακυβέρνησης που συναποτελούν τα δίκτυα µπορούν να γεφυρώσουν 9 Βλ. υποσηµείωση 8. 10 Βλ. υποσηµείωση 8. 11 Καυκαλάς Γ., Προοπτικές της ενοποίησης & τάσεις συγκρότησης του ευρωπαϊκού χώρου, σ.36 (άρθρο από το βιβλίο «Ο νέος ευρωπαϊκός χώρος-η διεύρυνση και η γεωγραφία της ευρωπαϊκής ανάπτυξης, Θεµέλιο 2000). 12 Public private sector cooperation, enhancing tourism competitiveness, W.T.O.B.C 2000, σ. 9. 13

το χάσµα ανάµεσα στο δηµόσιο, ιδιωτικό και τον µη κερδοσκοπικό τοµέα ενώνοντας ανθρώπινους και οικονοµικούς πόρους µε απώτερο στόχο την εύρεση λύσεων σε δυσεπίλυτα προβλήµατα. Η συνεργασία δηµόσιου-ιδιωτικού τοµέα (P.P.P, Public-Private Partnership) βρίσκεται στον πυρήνα των νέων µορφών διακυβέρνησης. Η έννοια της διακυβέρνησης προκύπτει από το γεγονός της αναπτυσσόµενης αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης µεταξύ των δυνάµεων των πολιτικών και ιδιωτικών πεδίων και εκείνων της κοινωνίας των πολιτών. Ως γενικός όρος, βασισµένος σε µια πρόταση του Οργανισµού Ηνωµένων Εθνών, 13 η διακυβέρνηση µπορεί να οριστεί ως η άσκηση οικονοµικής, πολιτικής και διοικητικής εξουσίας µε σκοπό τον σχηµατισµό του τρόπου µε τον οποίο οι άνθρωποι ζουν µαζί σε µια κοινότητα. Η διακυβέρνηση περιλαµβάνει την πολιτεία, την αγορά και την κοινωνία των πολιτών. Κάθε ένας από τους παράγοντες αυτούς διαθέτει διακριτές λειτουργίες (βλ. Πίνακα 1). 13 «Good Governance and Sustainable Development», United Nations Development Programme, 1994. 14

Πίνακας 1: Οι τρείς φορείς διακυβέρνησης Πολιτεία (νόµοι, κανόνες, ιεραρχία) Αγορά: (προσφορά, ζήτηση, ανταγωνισµός) Κοινωνία των Πολιτών: (αλληλεγγύη) Πηγή: Συλλογική εργασία ΙΕ Εκπαιδευτικής Σειράς «Νέες µορφές διακυβέρνησης και εταιρικά σχήµατα (partnerships) για την προώθηση και στήριξη της τοπικής ανάπτυξης σε επιλεγµένα κράτη-µέλη της Ευρωπαϊκής Ενωσης», Ε.Σ.. 2004, σ. 11. Έχοντας ως δεδοµένο τις διακριτές λειτουργίες πολιτείας, αγοράς και κοινωνίας των πολιτών αλλά και τις διαδικασίες αλλαγών στις οποίες υπόκεινται οι σύγχρονες κοινωνίες, οι σχέσεις µεταξύ των τριών παραγόντων υπόκεινται σε συνεχή προσαρµογή. Σκοπός, εποµένως των σύγχρονων κυβερνήσεων είναι η ισορροπία πολιτείας, αγοράς και κοινωνίας πολιτών προς όφελος του κοινωνικού συνόλου. Αυτός ο στόχος επιτυγχάνεται επωφελώς µέσω της συνέργειας τοπικών, περιφερειακών εταίρων και ιδιωτικών φορέων στην ανάπτυξη πολιτικών. Η έννοια της χρηστής διακυβέρνησης έχει απασχολήσει διεθνείς οργανισµούς όπως τον Ο.Ο.Σ.Α, τον Ο.Η.Ε αλλά και την Ε.Ε (Επιτροπή των Περιφερειών). Οι πέντε αρχές της χρηστής διακυβέρνησης, όπως 15

περιγράφονται στην Λευκή Βίβλο 14 συµβάλλουν στην δηµοκρατικότερη διακυβέρνηση και στην ενδυνάµωση του κράτους δικαίου ενώ εφαρµόζονται σε όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης (παγκόσµιο, ευρωπαϊκό, εθνικό, περιφερειακό, τοπικό). Οι πέντε αρχές είναι οι εξής: διαφάνεια: τα όργανα πρέπει να εργάζονται κατά τρόπο πιο διάφανο. Πρέπει να κοινοποιούν τι ακριβώς κάνει η Ε.Ε και ποιες αποφάσεις λαµβάνει. συµµετοχή: η ποιότητα, η σχετικότητα και η αποτελεσµατικότητα των πολιτικών της Ε.Ε εξαρτώνται από την εξασφάλιση ευρείας συµµετοχής σε όλη την πορεία της πολιτικής, από την χάραξη έως την εφαρµογής. λογοδότηση: χρειάζεται να γίνουν σαφέστεροι οι ρόλοι στις νοµοθετικές και εκτελεστικές διαδικασίες. Κάθε όργανο της Ε.Ε πρέπει να εξηγεί και να αναλαµβάνει την ευθύνη για ό,τι κάνει στο πλαίσιο της Ευρώπης. αποτελεσµατικότητα: οι πολιτικές πρέπει να είναι αποτελεσµατικές και έγκαιρες, να παρέχουν ό,τι χρειάζεται βάσει σαφών στόχων, αξιολόγησης της µελλοντικής επίπτωσης και, όπου υπάρχει, βάσει παλαιότερης πείρας. συνοχή: πολιτικές και δράση πρέπει να έχουν συνοχή και να γίνονται εύκολα κατανοητές. Η συνοχή απαιτεί πολιτική ηγεσία και ισχυρή αρµοδιότητα εκ µέρους των οργάνων για να εξασφαλιστεί µια συνεπής προσέγγιση εντός ενός πολυσύνθετου µηχανισµού. Στο ίδιο πνεύµα και η Επιτροπή των Περιφερειών στη γνωµοδότηση της µε θέµα: «Νέες µορφές διακυβέρνησης: ένα πλαίσιο πρωτοβουλίας των πολιτών» (2001/C144/01) διαπιστώνει ότι η πολιτική αξιοπιστία και νοµιµότητα διέρχονται κρίση και ότι τα παραδοσιακά πρότυπα 14 Ευρωπαϊκή ιακυβέρνηση, Μια Λευκή Βίβλος, Βρυξέλλες, 25-07-2001, COM (2001) 428 Τελικό, Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. 16

διακυβέρνησης δεν ανταποκρίνονται πλέον στη σύνθετη πραγµατικότητα της σύγχρονης κοινωνίας. Σήµερα, ο ιδιωτικός τοµέας εµπλέκεται ολοένα και συχνότερα σε τοµείς που θεωρούνταν ανέκαθεν αντικείµενο ενασχόλησης των δηµόσιων υπηρεσιών. Ο βαθµός συνεργασίας δηµόσιου-ιδιωτικού τοµέα καθορίζει την ανταγωνιστικότητα µιας χώρας, στο βαθµό που ο παγκοσµιοποιηµένος ανταγωνισµός δεν περιορίζεται αποκλειστικά στον επιχειρηµατικό στίβο. Η συνεργασία δηµόσιου-ιδιωτικού τοµέα µπορεί να συνάπτεται µεταξύ: κεντρικής κυβέρνησης, περιφερειών και δήµων. περιφερειών και δήµων από τη µία πλευρά και του ιδιωτικού τοµέα από την άλλη (public private partnership). κεντρικής κυβέρνησης και της κοινωνίας των πολιτών. ιδιωτικών επιχειρήσεων (τοπικά παραγωγικά συστήµατα, συστάδες). Οι εταιρικές σχέσεις αρχικά εµφανίστηκαν στα πλαίσια αντιµετώπισης θεµάτων δηµόσιας υγείας, περιβάλλοντος, υποδοµών, απασχόλησης και εκπαίδευσης. Την τελευταία δεκαετία περίπου οι εταιρικές σχέσεις εφαρµόζονται και στον τοµέα του τουρισµού. Ο τουρισµός, ως ο κατ εξοχήν τοµέας οικονοµικής ευηµερίας, παρουσιάζει πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης τέτοιων συνεργασιών αφού τόσο ο δηµόσιος όσο και ο ιδιωτικός τοµέας συµµετέχουν στη διαµόρφωση του τουριστικού προϊόντος. Ο τουρισµός είναι παράγοντας δηµιουργίας και ανακατανοµής του παγκόσµιου πλούτου και µέσο επικοινωνίας και γνωριµίας των λαών. 15 Στο νέο αυτό πλαίσιο δικτύων δηµόσιας πολιτικής η τυπική ιεραρχία ελαχιστοποιείται ενώ οι εταίροι (stakeholders) προέρχονται από διάφορους τοµείς της κοινωνικής και οικονοµικής ζωής επιτρέποντας την ανάπτυξη αποτελεσµατικών παρεµβάσεων. Τέτοιου είδους συνεργασίες που προωθούν την οικονοµική ανάπτυξη είναι απαραίτητο να επιδιώκουν την συµµετοχή όσο το δυνατόν περισσότερων φορέων (κεντρική, περιφερειακή 15 Λογοθέτης Μιλτ., ίκαιο της τουριστικής βιοµηχανίας, Σάκκουλας 2001, σ.30. 17

διοίκηση, τοπική αυτοδιοίκηση, ιδιωτικές επιχειρήσεις και Μ.Κ.Ο) για την καλύτερη αξιοποίηση των πόρων που ο κάθε εταίρος προσκοµίζει στην συνεργασία. Αναλυτικότερα µέσω των εταιρικών σχέσεων επιτυγχάνονται οι εξής στόχοι: η κοινωνία των πολιτών, το κράτος, οι επιχειρήσεις και οι τοπικές και περιφερειακές αρχές, εργάζονται από κοινού για το σχεδιασµό στρατηγικών, για την προσαρµογή πολιτικών στις τοπικές συνθήκες και για την ανάπτυξη καινοτόµων πρωτοβουλιών. προωθείται η συγκέντρωση δεξαµενών σκέψης (think tanks), τεχνογνωσίας και εµπειρίας. επιτυγχάνεται συντονισµός φορέων, υπηρεσιών και πολιτικών που δεν µπορεί να επιτευχθεί µε τις σχεδιασµένες πολιτικές σε εθνικό επίπεδο. διερευνώνται όλες οι λύσεις και αποφεύγεται ο κατακερµατισµός πόρων. αυξάνεται η αποτελεσµατικότητα µέσω της επαρκέστερης χρήσης παραγωγικών συντελεστών και πόρων. προωθείται η καινοτοµία. Ειδικότερα για τον τουρισµό, είναι γενικά αποδεκτό ότι αποτελεί το κατ εξοχήν πεδίο άµεσης εκδήλωσης νέων µορφών πολυεπίπεδης διακυβέρνησης. Για να µπορέσει να αναπτυχθεί µε βιώσιµο τρόπο απαιτείται ένα κατάλληλο φυσικό, ρυθµιστικό, οικονοµικό και κοινωνικό πλαίσιο εργασίας. Αυτό το πλαίσιο εργασίας µπορούν να το παρέχουν αποκλειστικά οι κυβερνήσεις και ο δηµόσιος τοµέας. Οι ίδιες αρχές παρέχουν συνήθως την απαραίτητη βασική φυσική υποδοµή για τον τουρισµό (οδικό δίκτυο, αεροδρόµια) ώστε να ξεκινήσει ο προορισµός την αναπτυξιακή του πορεία και δηµιουργούν το νοµικό πλαίσιο εργασίας εντός του οποίου λειτουργεί ο κλάδος. 16 Ωστόσο, τα τελευταία 30-40 χρόνια, ο ρόλος που διαδραµατίζουν οι κυβερνήσεις 16 Public private sector cooperation, enhancing tourism competitiveness, W.T.O.B.C 2000, σ.10. 18

στον τοµέα του τουρισµού έχει διαφοροποιηθεί σηµαντικά. Την τελευταία δεκαετία, υπάρχουν ολοένα και περισσότερες ενδείξεις απεµπλοκής των κρατικών αρχών από τον τουρισµό. Το φαινόµενο αυτό έχει προκαλέσει την κατάργηση αρκετών τυπικών ευθυνών και δραστηριοτήτων του κράτους στον τοµέα του τουρισµού, προς χάριν των περιφερειακών και τοπικών αρχών και κυρίως του ιδιωτικού τοµέα. 17 Αυτό συνέβη διότι ο τουρισµός άρχισε να εξελίσσεται και να ενισχύεται η πιθανή εµπορική του αξία. Συνεπώς, το ενδιαφέρον του ιδιωτικού τοµέα αυξήθηκε όσον αφορά τις επιχειρηµατικές ευκαιρίες που προσέφερε ο τουρισµός. Τα τελευταία χρόνια οι κυβερνήσεις εγκαταλείποντας το ρόλο του άµεσου επενδυτή στον κλάδο, έχουν αναλάβει ρόλους διευκόλυνσης ή κινητοποίησης των επενδύσεων του ιδιωτικού τοµέα. Σε πολλές χώρες του κόσµου (Αυστραλία, Ελβετία, Ταϊλάνδη, Η.Π.Α, Καναδάς κ.α.) οι εταιρικές σχέσεις αναδεικνύονται σε προνοµιούχο αναπτυξιακό εργαλείο. Στις χώρες αυτές η οργάνωση του τουρισµού σε επίπεδο κεντρικής εξουσίας είναι καλά οργανωµένη, η έννοια της συνεργασίας είναι ιδιαίτερα αναπτυγµένη και αποσαφηνισµένη, συνεπώς επιδεικνύουν παραδείγµατα µε αξιοσηµείωτη απόδοση.(βλ. κεφάλαιο 4 ο, σ. 55 κ.ε.). Για τη χώρα µας ο τουρισµός θεωρείται ως βασικός µοχλός ανάπτυξης. Όµως, προς το παρόν, τα παραδείγµατα που έχει να επιδείξει ως προς την συνεργασία δηµόσιου-ιδιωτικού τοµέα είναι ελάχιστα. Αυτό είναι φυσικό διότι ο τουρισµός στην Ελλάδα αντιµετωπίζει πολύ σοβαρότερα προβλήµατα: γραφειοκρατία, πολυνοµία, έλλειψη οργάνωσης, σχεδιασµού και στρατηγικής. θα πρέπει µελλοντικά να διδαχθεί απο τις εµπειρίες ξένων χωρών δίνοντας περαιτέρω ώθηση στον τουριστική βιοµηχανία της, υπό την προϋπόθεση ότι επιθυµεί να παραµείνει ανταγωνιστικός 17 Public private sector cooperation, enhancing tourism competitiveness, W.T.O.B.C 2000, σ.10. 19

προορισµός. Η συνεργασία δηµόσιου-ιδιωτικού τοµέα θα µπορούσε να δώσει διέξοδο σε πολλά προβλήµατα όπως στον ανταγωνισµό που αντιµετωπίζει από νέους προορισµούς (Κεντρική Ευρώπη, Αίγυπτος, Μαρόκο), στην προστασία της πολιτιστικής κληρονοµιάς αλλά και στο βασικό πρόβληµα που αντιµετωπίζει η χώρα: το προϊόν που επί αρκετές δεκαετίες διαφηµίζει δηλαδή ο µαζικός παραθερισµός (leisure tourism) που συνδυάζει φυσικές οµορφιές και αξιοθέατα δεν είναι πλέον ανταγωνιστικός. Ο ελληνικός τουρισµός χρειάζεται να επανατοποθετηθεί για να ικανοποιήσει τον σύγχρονο, εκλεκτικό, ενεργητικό τουρίστα προσφέροντας ένα διαφοροποιηµένο τουριστικό προϊόν. Η συνεργασία δηµόσιου-ιδιωτικού τοµέα µπορεί να προσφέρει πολλά προς αυτή την κατεύθυνση. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : Η ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ 1.1 ΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 1.1.1 Γενικά Ο τουρισµός, µε την έννοια της περιήγησης έχει τις ρίζες του στον αρχαίο ελληνικό κόσµο. Σύµφωνα µε τους αρχαίους συγγραφείς, η λέξη περιηγητής δήλωνε τον συγγραφέα που περιέγραφε λεπτοµερώς τόπους, πόλεις καθώς και µνηµεία άξια θέας και λόγου. Με την έννοια αυτή, η λέξη περιηγητής αρχίζει να χρησιµοποείται ήδη από τους χρόνους του βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππου Β και αποκτά ευρύτατη χρήση κατά τους χρόνους του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των ιαδόχων, όταν η µυθική εκστρατεία που έφερε τον ελληνισµό στα πέρατα της Ασίας προσείλκυσε το ενδιαφέρον πλείστων συγγραφέων να περιγράψουν τον θαυµαστό κόσµο της Οικουµένης 20

που γνώρισαν. 18 Στους αρχαιότερους περιηγητές αυτού του τύπου συγκαταλέγονται ο ιόδωρος και ο Πολέµων. Επιφανέστερος όµως όλων επρόκειτο να αποβεί ο Παυσανίας. Ο Παυσανίας, ως ο πρώτος περιηγητής, άφησε σηµαντικές µαρτυρίες για την αρχαία Ελλάδα. Αλλά και ο Ηρόδοτος παρουσιάζει στα έργα του µε γλαφυρότητα γεωγραφικά χαρακτηριστικά των τόπων που επισκέπτεται. Η τάση της γνωριµίας και περιγραφής του παλαιότερου αρχαίου κόσµου συνεχίστηκε κατά τους ελληνορωµαϊκούς χρόνους και αναβίωσε από την εποχή της Αναγέννησης. Στην αρχαία Ελλάδα και στην αρχαία Ρώµη ο ελεύθερος χρόνος απεικόνιζε την προέλευση και την τάξη των πολιτών που ήταν ελεύθεροι και οικονοµικά εύποροι. 19 Εποµένως, όσοι διέθεταν ελεύθερο χρόνο ταξίδευαν για να γνωρίσουν περιοχές της αυτοκρατορίας αλλά και για λόγους αναψυχής (παρευρίσκονταν σε αθλητικούς αγώνες, γιορτές και θεατρικές παραστάσεις). Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα ανθούν δύο µορφές τουρισµού: ο πανεπιστηµιακός, ανεπτυγµένος γύρω από τα πανεπιστήµια της εποχής (Οξφόρδη, Παρίσι) και ο τουρισµός των µεγάλων θρησκευτικών γεγονότων και εορτών. Στην αναγέννηση ο τουρισµός εµπλουτίζεται µε νέα κίνητρα: οι άνθρωποι ταξιδεύουν µε σκοπό την ευχαρίστηση. 20 Κατά τη διάρκεια του 19 ου αιώνα ανθεί ο αριστοκρατικός τουρισµός. Η νέα αστική τάξη τον χρησιµοποιεί µε σκοπό την κοινωνική επίδειξη. Εκδίδονται οι πρώτοι τουριστικοί οδηγοί (1839) ενώ το 1841 ο Άγγλος Τόµας Κούκ (Thomas Cook) οργανώνει το πρώτο ταξίδι µε οδηγούς. Την ίδια περίπου εποχή παρατηρείται µεγάλη ανάπτυξη πολυτελών ξενοδοχειακών µονάδων (το Ritz στο Παρίσι, το Carlton στο Λονδίνο). Στις αρχές του 20 ου αιώνα, το τουριστικό φαινόµενο µαζικοποιείται. Το αεροπλάνο διαδραµάτισε καθοριστικό ρόλο στην 18 Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, τόµος 57, σ. 386. 19 Βαρβαρέσος Στ., Τουρισµός, έννοιες, µεγέθη, δοµές, Προποµπός 2000. 20 Βλ. υποσηµείωση 19. 21

ανάπτυξη και διεθνοποίηση του µαζικού τουρισµού. Η βιοµηχανική επανάσταση, ο Α Παγκόσµιος Πόλεµος και η οικονοµική κρίση του 1929 καταστρέφουν τον αριστοκρατικό τουρισµό του 19 ου αιώνα. Η αύξηση του εισοδήµατος και του ελεύθερου χρόνου, η αύξηση του πληθυσµού των συνταξιούχων, η ανεξαρτησία των νέων από την οικογένεια τους, η µείωση του κόστους ταξιδιού, η ανάπτυξη της αυτοκινητοβιοµηχανίας, ο πολλαπλασιασµός των τουριστικών προϊόντων και η δηµιουργία ταξιδιωτικών οργανισµών (tour operators) συντελούν στην αλµατώδη οικονοµική ανάπτυξη του τουρισµού: αυτός για πολλές χώρες αποτελεί την κυριότερη πηγή συναλλάγµατος και συνεπώς σηµαντικό παράγοντα του ισοζυγίου πληρωµών. Κοινωνικές οµάδες προηγουµένως αποκλεισµένες από τις διακοπές τώρα µπορούν να ταξιδεύουν και καταναλώνουν τουριστικά αγαθά και υπηρεσίες στους χώρους υποδοχής. Πλέον, το ταξίδι και οι διακοπές αποτελούν βιολογική ανάγκη του σύγχρονου ανθρώπου. 1.1.2 Ελλάδα Από τη σύσταση του Ελληνικού Κράτους (1830) και έπειτα, η Ελλάδα δέχεται συνεχώς, σε όλες τις εποχές, τους ξένους περιηγητές. Αυτό είναι φυσικό αφού η χώρα διαθέτει πλούσια πολιτιστική κληρονοµιά και απαράµιλλες φυσικές οµορφιές. Τα πρώτα ξενοδοχεία ιδρύονται αυτή την εποχή στο Ναύπλιο και την Αθήνα. Στο Μεσοπόλεµο δόθηκε από το κράτος ώθηση στον τουρισµό µε τη λειτουργία του Υφυπουργείου Τύπου και Τουρισµού (1936). Την ίδια εποχή εµφανίστηκαν τα πρώτα οργανωµένα ταξίδια: οι ξένοι επισκέπτες έφθαναν στη χώρα εµπνεόµενοι από το φιλελληνικό πνεύµα και το ενδιαφέρον για την κλασική αρχαιότητα. Μετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο το Κράτος άρχισε να ασχολείται συστηµατικά µε τον τουρισµό, µε την ίδρυση το 1950, του Ελληνικού Οργανισµού Τουρισµού ως Νοµικού Προσώπου ηµοσίου ικαίου. Ο στόχος ήταν να δηµιουργηθεί ένας Οργανισµός ευέλικτος και 22

απαλλαγµένος από τις γραφειοκρατικές διαδικασίες του ηµοσίου βάσει ειδικής νοµοθετικής εξουσιοδότησης. 21 «Ελληνικός Οργανισµός Τουρισµού», σε εµβρυώδη κατάσταση, είχε ιδρυθεί και το 1929 υπό την εποπτεία του Υπουργείου Εθνικής Οικονοµίας. Προς το τέλος, όµως της δεκαετίας 1970, ο Ε.Ο.Τ χάνει σιγά σιγά τη δυναµική, την αυτοτέλεια και την ευελιξία του, πότε µε την ίδρυση και πότε µε την κατάργηση του Υπουργείου Τουρισµού. 22 Μεγάλη ώθηση στον τουρισµό έδωσε η κατασκευή από τον Ε.Ο.Τ την περίοδο 1950-1960 των πρότυπων ξενοδοχείων ΞΕΝΙΑ σε ειδικά επιλεγµένες τοποθεσίες σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας. 23 Η ιδιωτική πρωτοβουλία αναπτύσσεται παράλληλα µε την κατασκευή ξενοδοχείων υψηλής ποιότητας. Τα χρόνια που ακολούθησαν ο ελληνικός τουρισµός σηµείωσε σηµαντικές προόδους που οφείλονται σε παράγοντες όπως η δηµιουργία υποδοµών (αεροδρόµια, µαρίνες), η αξιοποίηση και προβολή των φυσικών και πολιτιστικών πόρων τουριστικού ενδιαφέροντος, η συστηµατική προβολή και διαφήµιση της Ελλάδας ως ιδανικής χώρας για διακοπές και άλλες ενέργειες οργανωτικού και λειτουργικού χαρακτήρα. 24 Ο τουρισµός στη χώρα µας παρουσιάζει πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα. Από πλευράς µειονεκτηµάτων αναφέρονται: η συνολικά υποβαθµισµένη προσφορά υπηρεσιών από το Κράτος προς ξένους και Έλληνες σε όλες σχεδόν τις δραστηριότητες της οικονοµικής και κοινωνικής ζωής. Η χαµηλή ποιότητα των προσφερόµενων υπηρεσιών από τις γενικές και ειδικές υποδοµές και το προσωπικό στον χώρο του τουρισµού, τόσο του δηµόσιου όσο και του ιδιωτικού τοµέα. 21 Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, Τόµος Ελλάς, Β, σ. 375. 22 Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, Τόµος Ελλάς, Β, σ.375. 23 Βλ. υποσηµείωση 22. 24 Λογοθέτης Μιλτ., ίκαιο της τουριστικής βιοµηχανίας, Σάκκουλας 2001, σ.29. 23

Η εποχικότητα του τουρισµού και το γεγονός ότι η πρόσβαση των επισκεπτών στην Ελλάδα γίνεται κατά 80% περίπου αεροπορικώς. Από πλευράς πλεονεκτηµάτων αναφέρονται το ενδιαφέρον για την κλασική Αρχαιότητα ως λίκνο του υτικού Πολιτισµού, καθώς και το κλίµα, οι ακτές και τα νησιά της χώρας, ως τόπο διακοπών. 25 Η χώρα µας, αν και πάντα αποτελεί σηµαντικό πόλο έλξης για τους ξένους επισκέπτες τόσο για τα πολιτιστικά της ενδιαφέροντα όσο και για τόπο διακοπών, βρίσκεται σε κλίµα οξύτατου ανταγωνισµού: η Ευρώπη και η Μεσόγειος χάνουν το µερίδιο τους στην παγκόσµια τουριστική αγορά προς όφελος άλλων προορισµών. 26 Η συντονισµένες προσπάθειες του δηµόσιου και του ιδιωτικού τοµέα θα µπορούσαν να αποφέρουν σηµαντικά αποτελέσµατα για την ανάπτυξη του τουρισµού της χώρας σε τοµείς όπως προστασία του περιβάλλοντος και του πολιτιστικού και φυσικού πλούτου, βελτίωση των υποδοµών που αφορούν στον τουρισµό, βελτίωση της ποιότητας των προσφερόµενων υπηρεσιών µε την εκπαίδευση και κατάρτιση του προσωπικού που ασχολείται µε τον τουρισµό καθώς και δηµιουργία ειδικών περιοχών µε υψηλής ποιότητας τουριστικές εγκαταστάσεις και προσωπικό για προσέλκυση επισκεπτών υψηλού επιπέδου. 1.2 ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 1.2.1 Ορισµός Η λέξη τουρισµός προέρχεται από τη γαλλική λέξη tour και την αγγλική touring, που σηµαίνουν γύρος, περιήγηση. Και οι δύο λέξεις προέρχονται από τη λατινική λέξη tornus. 27 ιεθνείς Οργανισµοί και επιστήµονες, κατά καιρούς, επιδίωξαν να ορίσουν την έννοια του τουρισµού και του τουρίστα. Όµως, επειδή 25 Βλ. υποσηµείωση 24. 26 Βλ. υποσηµείωση 24. 27 Βαρβαρέσος Στ., Τουρισµός, έννοιες, µεγέθη, δοµές, Προποµπός 2000. 24

ο τουρισµός αποτελείται από διαφορετικές δραστηριότητες και προϊόντα, και αλληλεπιδρά µε άλλες είναι δύσκολη η εννοιολογική προσέγγιση του. Ένας µεγάλος αριθµός κλάδων παραγωγής (ταξιδιωτικά γραφεία, ξενοδοχεία, ταξιδιωτικοί οργανισµοί κ.α.) εµπλέκονται άµεσα ή έµµεσα στην εξυπηρέτηση του τουρίστα του προσφέροντας ένα µέρος του τελικού προϊόντος. Όλες οι µορφές τουρισµού περιλαµβάνουν κάποιο ταξίδι, πλην όµως όλα τα ταξίδια δεν αποτελούν τουρισµό. Για παράδειγµα η αποδηµία περιλαµβάνει ταξίδι το οποίο, είναι µέρος µιας µόνιµης εγκατάστασης σε ένα τόπο. Επίσης, ο τουρίστας διαφέρει από την έννοια των επιβατών τράνζιτ ή τους νοµάδες που δεν έχουν µόνιµη διαµονή. Το τουριστικό φαινόµενο δεν περιλαµβάνει µόνο το ταξίδι αλλά και τις δραστηριότητες, τα υλικά (αγαθά) και αϋλα προϊόντα (υπηρεσίες), τις παραγωγικές µονάδες αλλά και την τουριστική εµπειρία. Καθένας από τους πολλούς και διάφορους ορισµούς που έχουν κατά καιρούς δοθεί για τον τουρισµό στόχευε να εξυπηρετήσει µια ειδική περίπτωση. 28 Σήµερα, διεθνώς, δεν υπάρχει ορισµός που να είναι ευρέως αποδεκτός. Παρά ταύτα, ο ορισµός που δίνει ο Π.Ο.Τ για τον τουρισµό είναι ο εξής: «ο τουρισµός περιλαµβάνει τις δραστηριότητες εκείνες των ανθρώπων που ταξιδεύουν και διαµένουν όχι για διάστηµα µεγαλύτερο του ενός χρόνου, σε ένα τόπο φιλοξενίας µε πρόθεση την αναψυχή, ή επαγγελµατικούς λόγους». Ο Π.Ο.Τ αναφέρει τρείς παράγοντες, την µετακίνηση, το σκοπό και τη διάρκεια του ταξιδιού, οι οποίοι πρέπει να συνυπάρχουν για να θεωρηθεί ένα ταξίδι ως τουρισµός. 1.2.2 Τυπολογία Ο τουρισµός διακρίνεται σε βασικές και εναλλακτικές κατηγορίες. 28 Ηγουµενάκης Γ., Κραβαρίτης Κ., Λύτρας Π., Εισαγωγή στον τουρισµό, Ιnterbooks 1998. 25

Πίνακας 2: Βασικές µορφές τουρισµού µαζικός εσωτερικός συνεχής ατοµικός εξωτερικός εποχιακός Πηγή: Ηγουµενάκης Ν., Κραβαρίτης Κ., Λύτρας Π., Εισαγωγή στον τουρισµό, Interbooks 1999, σ. 106, προσαρµογή. Ο µαζικός τουρισµός, σε αντίθεση µε τον ατοµικό ο οποίος περιλαµβάνει την ανεξάρτητη ατοµική οργάνωση και εκτέλεση του ταξιδιού, χαρακτηρίζεται από οµαδικότητα συµµετοχής των τουριστών στις διάφορες φάσεις της τουριστικής δραστηριότητας ακόµα και στον τρόπο εκτέλεσης και οργάνωσης της τουριστικής µετακίνησης. Ο εσωτερικός πραγµατοποιείται από τους κατοίκους µιας χώρας, πάντα µέσα στην επικράτεια της. Ο συνεχής τουρισµός, σε αντίθεση µε τον εποχιακό, διαρκεί όλο τον χρόνο. Οι εναλλακτικές µορφές τουρισµού αναπτύχθηκαν για να δώσουν διέξοδο στα προβλήµατα εποχικότητας που αντιµετωπίζουν οι τουριστικοί προορισµοί, µεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται και η Ελλάδα. Στόχος αυτών είναι η υποδοχή τουριστών καθ όλη τη διάρκεια του έτους και όχι µόνο τους θερινούς µήνες. Πίνακας 3: Εναλλακτικές µορφές τουρισµού γενικός τουρισµός τουρισµός κινήτρων τουρισµός αναπήρων τουρισµός περιπέτειας τουρισµός τρίτης ηλικίας xρονοµεριστικός (time sharing) θρησκευτικός ορεινός οικολογικός περιπέτειας επαγγελµατικός αγροτικός θαλάσσιος κοινωνικός Πηγή: Ηγουµενάκης Ν., Κραβαρίτης Κ., Λύτρας Π., Εισαγωγή στον τουρισµό, Interbooks 1999, σ. 112, προσαρµογή. 26

Από τις µορφές αυτές, ο χρονοµεριστικός αποτελεί, αναµφίβολα, την ταχύτερα αναπτυσσόµενη µορφή τουρισµού σήµερα. Συνίσταται στην αρχή πώλησης του δικαιώµατος χρήσης ορισµένων ηµερών η εβδοµάδων σε ξενοδοχείο ή συγκρότηµα διαµερισµάτων την ίδια χρονική περίοδο κάθε χρόνο. Επίσης, αναπτύσσεται δίκτυο ανταλλαγής παρόµοιων δικαιωµάτων, επειδή είναι φυσικό ο αγοραστής να κουράζεται µε την ιδέα επιστροφής την ίδια χρονική περίοδο κάθε χρόνο. Μια τελευταία µορφή τουρισµού είναι ο υψηλός τουρισµός, όρος του Αµερικανού επενδυτή Τζώρτζ Σόρος (George Soros). Ο υψηλός τουρισµός συνίσταται στην ανάδειξη της Ελλάδας σε τόπο δεύτερης κατοικίας για τους εύπορους κατοίκους της Ευρώπης µε στόχο προοπτική προσέλκυσης ξένων επενδύσεων. 29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο : Η ΥΝΑΜΙΚΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 2.1 ΙΕΘΝΗΣ ΧΩΡΟΣ Ο τουρισµός στην εποχή µας αναπτύσσεται δυναµικά ακόµα και υπό καθεστώς δυσµενών διεθνών συγκυριών. Η δυναµικότητα του επιβεβαιώνεται από τις εξελίξεις των τουριστικών αφίξεων και εισπράξεων: από το 1950 µέχρι το 1998 σηµειώνεται συνεχής αύξηση των µεγεθών αυτών (µε εξαίρεση την περίοδο της πετρελαϊκής κρίσης, 1982-1983). 30 Ήδη από τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1950, ο τουρισµός, µε τις οικονοµικές και πολιτιστικές επιδράσεις του, αντιπροσωπεύει τον τοµέα µε την ταχύτερη ανάπτυξη στην παγκόσµια 29 Εφηµερίδα Οικονοµική Καθηµερινή, 4 Ιουλίου 2004. 30 Λογοθέτης Μιλτ., ίκαιο της τουριστικής βιοµηχανίας, Σάκκουλας 2001, σ.30. 27

οικονοµία και θεωρείται ένας από τους δυναµικά αναπτυσσόµενους κλάδους της. Συνολικά, η πορεία του διεθνούς τουρισµού είναι ανοδική. Μπορεί και αντιστέκεται επιτυχώς σε διεθνείς κρίσεις, περιβαλλοντικές επιπτώσεις και οικονοµικές διακυµάνσεις, γεγονός που αποδεικνύει πως ο τουρισµός αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο του πολιτισµού µας. Το 2001, το τροµοκρατικό χτύπηµα της 11 ης Σεπτεµβρίου οδήγησε σε µείωση της τουριστικής κίνησης της τάξης του 0.6%. Η αµερικανική ήπειρος είχε τις περισσότερες απώλειες (6.0%). Η Ευρώπη, παρά τη µικρή µείωση (0.7%) παραµένει διεθνώς ο δηµοφιλέστερος τουριστικός προορισµός. Πίνακας 4: Οι αφίξεις διεθνώς, 2001 Αφίξεις (εκατοµµύρια) 2000 2001 % Κόσµος 696.8 692.6 100.0 Αφρική 27.2 28.4 4.1 Αµερική 128.5 120.8 17.4 Αν. Ασία- 109.2 115.2 16.6 Ειρηνικός Ευρώπη 402.5 399.7 57.7% Μ. Ανατολή 23.2 22.7 3.3 Ν. Ασία 6.1 5.8 0.8 Πηγή: W.T.O Για το έτος 2002, Η Γαλλία αναδεικνύεται σε κορυφαίο προορισµό (βλ. Πίνακα 5) ενώ η Η.Π.Α ως η χώρα µε τα µεγαλύτερα έσοδα (βλ. Πίνακα 6). 28

Πίνακας 5: Οι κορυφαίοι προορισµοί διεθνώς Χώρες Αφίξεις (εκατοµµύρια) Μερίδιο Αγοράς % (2002) 2001 2002 1 Γαλλία 76.5 77.0 11.0% 2 Ισπανία 49.5 51.7 7.4 3 Η.Π.Α 45.5 41.9 6.0 4 Ιταλία 31.1 39.8 5.7 5 Κίνα 33.2 36.8 5.2 6 Μεγάλη 22.8 24.2 3.4% Βρετανία 7 Καναδάς 19.7 20.1 2.9 8 Μεξικό 19.8 19.7 2.8 9 Αυστρία 18.2 18.6 2.6 10 Γερµανία 17.9 18.0 2.6 Πηγή: W.T.O Πίνακας 6: Οι χώρες µε τα µεγαλύτερα έσοδα, 2002 δις. δολάρια Η.Π.Α 80.7 Ισπανία 36.7 Γαλλία 33.5 Ιταλία 29.0 Κίνα 19.9 Πηγή: W.T.O Το 2003 ήταν ένα δύσκολο έτος για τον τουρισµό. Οι επιπτώσεις από το τροµοκρατικό χτύπηµα της 11 ης Σεπτεµβρίου, η οικονοµική επιβράδυνση ανεπτυγµένων οικονοµιών, το S.A.R.S και ο πόλεµος στο 29

Ιράκ οδήγησαν σε µείωση των διεθνών ταξιδίων, τα οποία αντικαταστάθηκαν από το εσωτερικό ταξίδι. 2.2 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ Το 2003 και για την Ευρώπη δεν ήταν ιδιαίτερα καλό έτος για τον τουρισµό: το ισχυρό ευρώ ευνόησε τους τουριστικούς προορισµούς εκτός ευρωζώνης. Η οικονοµική ύφεση στην δυτική Ευρώπη και ιδιαίτερα στην Γερµανία που είναι η δεύτερη µεγαλύτερη αγορά για την Ελλάδα, υποχρέωσε τους τουρίστες να ταξιδεύουν λιγότερο. Σε αυτή την αρνητική συγκυρία ήρθε να προστεθεί ο πόλεµος στο Ιράκ και η επιδηµία S.A.R.S. Οι επιπτώσεις υπήρξαν αισθητές: ακυρώσεις, µετάθεση της απόφασης για ταξίδια, µείωση των κρατήσεων, στροφή στον εσωτερικό τουρισµό. Παρά ταύτα, ο τουρισµός αποτελεί µια από τις µεγαλύτερες βιοµηχανίες της ευρωπαϊκής οικονοµίας µε συνεχή ανάπτυξη και πολύ καλή προοπτική. Συµβάλλει µε 11.78% στο Α.Ε.Π ενώ η τουριστική οικονοµία συµβάλλει µε 12.62% στη συνολική απασχόληση (W.T.T.C 2003). Το 2002 ο τουρισµός απέφερε για την ευρωπαϊκή οικονοµία έσοδα της τάξης των 209.9 εκατ. ευρώ, αντιπροσωπεύοντας το 6.6% των εξαγωγών της Ε.Ε. Ο τουρισµός προσφέρει εργασία για 6.8 εκατ. ανθρώπους (4.2% της συνολικής απασχόλησης) 31 αντιπροσωπεύοντας το 11.9% της συνολικής απασχόλησης στην Ε.Ε. Τα προηγούµενα χρόνια µόνο στον ξενοδοχειακό και επισιτιστικό τοµέα δηµιουργήθηκαν 100.000 θέσεις εργασίας. 32 Η πρόκληση που αντιµετωπίζει στις µέρες µας η Ευρώπη είναι ο ανταγωνισµός από άλλους προορισµούς που κερδίζουν συνεχώς έδαφος (Αυστραλία, Ασία, Νέα Ζηλανδία). Παρά ταύτα, οι υποδοµές, οι καινοτόµες ιδέες και η εµπειρογνωµοσύνη καθιστούν την Ε.Ε, µε 31 European Travel and Tourism Action Group, www.etag-euro.org, tourism facts. 32 Working together for the future of the European Tourism, Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Βρυξέλλες, 13.11.2001, COM (2001) 665 Τελικό. 30

ποσοστό περίπου 60%, την περισσότερο επισκεπτόµενη περιοχή του διεθνούς τουρισµού. Τα επόµενα 20-25 χρόνια αναµένεται να πολλαπλασιαστεί ο αριθµός των επισκεπτών ακόµα περισσότερο. Πίνακας 7: Ο τουρισµός ανά περιοχή Αφίξεις (εκατοµµύρια) Μερίδιο αγοράς % (2001) 2000 2001 Κόσµος 696.8 692.6 100.0 Αφρική 27.2 28.4 4.1 Αµερική 128.5 120.8 17.4 Αν. Ασία- 109.2 115.2 16.6 Ειρηνικός Ευρώπη 402.5 399.7 57.7 Μέση 23.2 22.7 3.3 Ανατολή Ν. Ασία 6.1 5.8 0.8 ιεθνώς το 2000 πέντε ευρωπαϊκές χώρες συγκαταλέγονταν µεταξύ των 10 κυριότερων προορισµών διεθνώς ενώ το 1999 στην Ε.Ε αναλογούσε το 43% των αφίξεων και το 40% των των συναλλαγµατικών εσόδων. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, αναγνωρίζοντας τη σηµασία του τουρισµού για την ευρωπαϊκή οικονοµία, συνεργάζεται στενά µε το Κοινοβούλιο, την Οικονοµική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών για την ανάπτυξη του. Η τουριστική πολιτική της Ε.Ε έχει ως στόχο την προώθηση ισόρροπης τουριστικής ανάπτυξης στα κράτη-µέλη σε τοµείς που αφορούν την ελεύθερη µετακίνηση και προστασία των τουριστών, το πλαίσιο εργασίας των 31

τουριστικών επαγγελµάτων, τις µεταφορές και την τουριστική ανάπτυξη. 33 Παρ όλο που ακόµα δεν υπάρχει ευρωπαϊκή πολιτική για τον τουρισµό, πολιτικές που αφορούν το περιβάλλον, τις µεταφορές, τις νέες τεχνολογίες έχουν άµεση επίδραση στον τουρισµό. Το Συµβούλιο της Ε.Ε σε απόφαση του, 34 αναγνωρίζοντας τη σηµασία του τουρισµού για την οικονοµία προτείνει τη δηµιουργία ειδικής πολιτικής για τον τουρισµό η οποία θα σέβεται το φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον. Προτείνει επίσης τη δηµιουργία ορυφόρων Λογαριασµού Τουρισµού: πρόκειται για σειρά δεικτών τους οποίους ανέπτυξε ο Π.Ο.Τ, ο Ο.Ο.Σ.Α και η Eurostat οι οποίοι παρέχουν στατιστικές πληροφορίες και ανάλυση των οικονοµικών επιδράσεων για τον τουρισµό µε σκοπό την κατανόηση των πολλαπλών τουριστικών δραστηριοτήτων. 2.3 ΕΘΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 2.3.1 Τουρισµός και οικονοµία Ο τουρισµός αποτελεί για την Ελλάδα την ατµοµηχανή της οικονοµίας. Συνολικά και για τις 13 περιφέρειες της χώρας (αλλά ιδιαίτερα για τις νησιωτικές περιοχές) ο τουρισµός αποτελεί σηµαντικό κλάδο οικονοµικής δραστηριότητας. Οι τέσσερις Περιφέρειες εκείνες οι οποίες κατά το έτος 2000 παρουσίασαν τις περισσότερες διανυκτερεύσεις αλλοδαπών είναι η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου (34%), η Κρήτη (25%), τα Ιόνια νησιά (12%) και η Αττική (11%), (βλ. γράφηµα 1). 33 Βαρβαρέσος Στ., Τουρισµός, έννοιες, µεγέθη, δοµές, Προποµπός, σ. 130. 34 Επίσηµη εφηµερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Απόφαση του Συµβουλίου για το µέλλον του ευρωπαϊκού τουρισµού, 21 Μαϊου 2002, (2002/C 135/01). 32

Γράφηµα 1: ιανυκτερεύσεις αλλοδαπών, 2000 (13 Περιφέρειες) 0% 1% 7% 1% 1% Αν. Μακεδονία-Θράκη Κεντρική Μακεδονία υτική Μακεδονία 25% 12% 2% 1% Ήπειρος Θεσσαλία Ιόνια Νησιά υτική Ελλάδα 34% 11% Στερεά Ελλάδα Αττική Πελοπόννησος 2% 3% Βόρειο Αιγαίο Νότιο Αιγαίο Κρήτη Τα στοιχεία για την δηµιουργία του γραφήµατος προέρχονται από το ένθετο «Νοµοί- Η οικονοµική και κοινωνική φυσιογνωµία των 52 Νοµών και 13 Περιφερειών» του περιοδικού Επιλογή, Εκδόσεις All Media, Mάϊος 2004. Ο τουρισµός είναι ο κινητήριος µοχλός ανάπτυξης αφού µαζί µε τη ναυτιλία αποτελούν τις µεγαλύτερες εθνικές βιοµηχανίες συνεισφέροντας σηµαντικά στην ευηµερία της χώρας. Ο τουρισµός: δηµιουργεί προϋποθέσεις για µεγάλες επενδύσεις σε υποδοµές. βοηθά στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων των περιοχών στις οποίες αναπτύσσεται. αποφέρει πρόσθετα έσοδα από φορολογία στο δηµόσιο τοµέα. στηρίζει την περιφερειακή ανάπτυξη. δηµιουργεί νέες θέσεις εργασίας (µειώνει την ανεργία). αναζωογονεί την οικονοµία. 33

τονώνει την ανάπτυξη. O τουρισµός, από το 1950 µέχρι σήµερα, αναπτύσσεται µε ταχύτερους ρυθµούς από τους αντίστοιχους ευρωπαϊκούς και παγκόσµιους. ιάγραµµα 1: Ανάπτυξη του ελληνικού τουρισµού 1950-2000 Πηγή: Ελληνικός Τουρισµός 2010: Στρατηγική και στόχοι, Σ.Ε.Τ.Ε 2003 Η συνεισφορά του στο Α.Ε.Π εκτιµάται περίπου στο 18%. Τα έσοδα προσεγγίζουν τα 10 δις. δολάρια Η.Π.Α και υπερβαίνουν το σύνολο της αξίας όλων των ελληνικών εξαγωγών, προϊόντων και υπηρεσιών (στοιχεία 2000). 35 O τουρισµός καταγράφει θεαµατικές επιδόσεις σε διεθνές επίπεδο: η Ελλάδα, σύµφωνα µε τον Π.Ο.Τ (2000), κατατάσσεται ανάµεσα σε 165 χώρες 10 η ως προς τα τουριστικά έσοδα και 15 η ως προς τις διεθνείς τουριστικές αφίξεις. 36 Σύµφωνα µε µια πρόσφατη µελέτη, 37 η συµβολή του τουρισµού στα µεγέθη και την ανάπτυξη της ελληνικής οικονοµίας είναι εντυπωσιακή: 35 Ενηµερωτικό φυλλάδιο Σ.Ε.Τ.Ε για τον τουρισµό. 36 Βλ. υποσηµείωση 33. 37 Παυλόπουλος Π., Θέµατα Οικονοµικής κα τουριστικής πολιτικής, Ι.Τ.Ε.Π, σ. 57-58. 34

η τουριστική οικονοµία κυµαίνεται σήµερα στο 18% του Α.Ε.Π (σε σύγκριση µε το 3% που ήταν το 1960). η συµβολή της τουριστικής οικονοµίας στην οικονοµική ανάπτυξη των τελευταίων 20 ετών ήταν 12 περίπου φορές µεγαλύτερη από την αντίστοιχη της βιοµηχανίας. ο τουρισµός έχει προκαλέσει το σύνολο σχεδόν της βελτίωσης της κατανοµής του περιφερειακού εισοδήµατος τα τελευταία 20-30 χρόνια. το τουριστικό συνάλλαγµα είναι 2.5 φορές µεγαλύτερο από το συνάλλαγµα από βιοµηχανικές εξαγωγές και 1.8 φορές µεγαλύτερο από τη συνολική αξία των εξαγωγών. Επιπρόσθετα, ο τουρισµός, ως µια οικονοµική δραστηριότητα που κατατάσσεται στην κατηγορία «εντάσεως εργασίας» δηµιουργεί νέες θέσεις απασχόλησης, υψηλής και χαµηλής εξειδίκευσης, για νέους και γυναίκες, θέσεις στην περιφέρεια, θέσεις που δεν επηρεάζονται και δεν κινδυνεύουν από πρακτικές µετεγκατάστασης επιχειρήσεων. 38 Συνεπώς, ο τουρισµός δίνει λύσει στο σηµαντικό πρόβληµα της ανεργίας. Συγκεκριµένα, την τελευταία 20ετία η αύξηση της απασχόλησης στην τουριστική οικονοµία ήταν 87%, έναντι 9.2%της συνολικής απασχόλησης και 15% µείωσης στη µεταποίηση. Ο τουρισµός αποτελεί την κύρια πηγή απασχόλησης για πολλές περιοχές της χώρας και δηµιουργεί ευκαιρίες απασχόλησης σε πολλά επίπεδα, από ανειδίκευτους εργάτες µέχρι τεχνοκράτες υψηλής εξειδίκευσης. 39 Κατά το έτος 2000 η συνολική απασχόληση στον τουρισµό ήταν περίπου 808.000 άτοµα (δηλ. ένας (1) στους πέντε (5) εργαζόµενους της χώρας µας απασχολείται, άµεσα ή έµµεσα, στον τουρισµό). Μέχρι το 2010, ο τουρισµός µπορεί να δηµιουργήσει τουλάχιστον 150.000 νέες θέσεις απασχόλησης, καλύπτοντας περίπου το 35% του σηµερινού 38 Τουρισµός και απασχόληση, Σ.Ε.Τ.Ε 2003, σ.3. 39 Βλ. υποσηµείωση 36. 35

αριθµού ανέργων. 40 Ο τουρισµός αποτελεί την κύρια οικονοµική δραστηριότητα για πολλές περιφέρειες της χώρας και είναι γεγονός πως οι τουριστικά ανεπτυγµένες περιοχές είναι αυτές που παρουσιάζουν τα µικρότερα ποσοστά ανεργίας. 2.3.2 Παρούσα κατάσταση του ελληνικού τουρισµού Για αρκετά χρόνια ο τουρισµός βρίσκεται σε στασιµότητα. Αυτό οφείλεται στην έλλειψη τουριστικής πολιτικής. Ο τουρισµός δεν έχει ακόµα κύρια θέση στον σχεδιασµό της εθνικής οικονοµίας ενώ απουσιάζουν οι καινοτοµίες, οι ιδέες, ο σχεδιασµός. Κατ ουσίαν, απουσίαζει η τουριστική πολιτική και ένα σταθερό σχήµα που θα επιτρέπει την υλοποίηση της. Το πρόβληµα αυτό καθίσταται εντονότερο λόγω του ότι η σηµασία του τουρισµού γίνεται ολοένα και σηµαντικότερη για την ελληνική οικονοµία και κοινωνία. εν χαράχθηκε µακροχρόνια πολιτική για τον τουρισµό µας ενώ µέχρι και σήµερα απουσιάζει η λογική του µακροπρόθεσµου σχεδιασµού σε όλους τους ασχολούµενους µε τον τουρισµό. Η Ελλάδα είναι πλέον ένας «ώριµος» (µε την έννοια του κύκλου ζωής προϊόντος) τουριστικός προορισµός, ο οποίος κινδυνεύει να εισέλθει σε περίοδο στασιµότητας. Ένα από τα σηµαντικότερα προβλήµατα του ελληνικού τουρισµού είναι η έντονη εποχικότητα της ζήτηση και η γραφειοκρατία: οι καθυστερήσεις π.χ στην έκδοση βίζας από τις πρώην σοβιετικές δηµοκρατίες αποθαρρύνουν πελάτες υψηλών απαιτήσεων-οι οποίοι υπολογίζεται ότι δαπανούν πέντε φορές περισσότερα χρήµατα από τον µέσο Ευρωπαίονα ταξιδεύσουν στην Ελλάδα. Ένα άλλο πρόβληµα είναι ότι χώρες µε σηµαντική αγοραστική δύναµη και σηµαντικό αριθµό εξερχόµενων τουριστών (Η.Π.Α, Καναδάς, Ρωσία Ιαπωνία) δεν διαµορφώνουν το µείγµα αγοράς για τον τουρισµό. Η Ελλάδα παρουσιάζει εξάρτηση από µικρές χώρες όπως Κύπρος, Αυστρία, ανία. 40 Τουρισµός και απασχόληση, Σ.Ε.Τ.Ε 2003, σ 4. 36

Μέχρι και το 1990 η τουριστική ανάπτυξη ήταν ταχύτερη από ότι στην Ευρώπη και στον κόσµο. Όµως, τη δεκαετία 1990-2000 η µείωση του ρυθµού αύξησης των αφίξεων είναι µεγαλύτερη στην Ελλάδα από την αντίστοιχη ευρωπαϊκή και παγκόσµια. ιάγραµµα 2: Ποσοστιαία αύξηση αφίξεων ανά δεκαετία, Ελλάδα, Ευρώπη και Παγκόσµια, 1950-2000 Πηγή: Ελληνικός Τουρισµός 2010, Στρατηγική και στόχοι, Σ.Ε.Τ.Ε 2003 Παρά τα µεγάλα προβλήµατα που αντιµετωπίζει ο τουρισµός, η Ελλάδα διατηρήθηκε στη δέκατη θέση στην παγκόσµια κατάταξη των κρατών µε τα µεγαλύτερα έσοδα από τον τουρισµό (10.6 δις.δολάρια), γεγονός που αποδεικνύει οτι η χώρα διαθέτει ένα αξιόλογο πρωτογενές τουριστικό προϊόν. 41 41 Στην πρώτη θέση βρίσκονται οι Η.Π.Α (65.1 δις. δολ.), στη δεύτερη η Ισπανία (41.7 δις. δολ.) και στην τρίτη θέση η Γαλλία (36.6 δις. δολ.). 37

επίπεδα: 42 πολεοδοµική αναβάθµιση. 2.3.3 Τουρισµός και Ολυµπιακοί Αγώνες 2004 Οι Ολυµπιακοί Αγώνες αποτελούν αποτελούν όχι µόνο την κορωνίδα των αθλητικών γεγονότων αλλά και µοναδική ευκαιρία ανάδειξης της φιλοξενούσας πόλης στο διεθνές στερέωµα. Συγκεκριµένα, οι Αγώνες αντιπροσωπεύουν ευκαιρίες σε τέσσερα ενίσχυση του τουρισµού. βελτίωση της εικόνας της πόλης και του κύρους της πόλης διεθνώς. ενίσχυση της αίσθησης συµµετοχής και υπερηφάνειας για την πόλη. Όπως αποδεικνύεται από τη µελέτη περίπτωσης (κεφ. 4 ο, σ. 72-74) η Αυστραλία δηµιούργησε ένα επιτυχηµένο εταιρικό σχήµα µε σκοπό την αξιοποίηση στο µέγιστο των πλεονεκτηµάτων που προκύπτουν από ένα τέτοιο γεγονός. Η συνεργασία ήταν τόσο επιτυχηµένη ώστε η.ο.ε χαρακτήρισε τη στρατηγική της Επιτροπής Τουρισµού ως πρότυπο για τις µελλοντικές χώρες φιλοξενίας των Αγώνων. Παρά ταύτα, η Ελλάδα δεν αξιοποίησε επαρκώς το στοίχηµα των Αγώνων ως µοχλό προβολής της χώρας µε αποτέλεσµα να αντιµετωπίζει το παράδοξο της µειωµένης τουριστικής κίνησης σε περίοδο Ολυµπιακών Αγώνων. εν υπήρξε στρατηγικός σχεδιασµός συνεπώς οι Αγώνες δεν κεφαλαιοποιήθηκαν προς όφελος της τουριστικής βιοµηχανίας, δεν συνδέθηκαν µε τον ελληνικό τουρισµό ενώ η διαφηµιστική προβολή της χώρας θα µπορούσε να θεωρηθεί ανεπαρκής. 42 Εισήγηση. Οικονόµου µε τίτλο: «Οι Ολυµπιακοί Αγώνες του 2004 ως καταλύτης αναβάθµισης του διεθνούς ρόλου και της εσωτερικής οργάνωσης της Αθήνας: µια ενδιάµεση αξιολόγηση», στο συνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας ικαίου του Περιβάλλοντος, «Ολυµπιακοί Αγώνες και Περιβάλλον», 1-2/02/2001, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2002. 38