Σ.Ι.Πορτινός ΑΝΑΛΕΚΤΑ
Σάββατο στην Αλκιβιάδου Μνήμες Η Τρίτη Ώρα Κράτησε κάποιες δεκαετίες. Ξεκίνησε από μια αίθουσα στο Νεοκλασικό. Λίγοι. Πρωτοβουλία, θυμάμαι, του Θόδωρου Κρητικού. Κάποιων -λίγων- ακόμη. Στη συντροφιά ήρθαν κ άλλοι. Ξεκινήσαμε με κάποιες απορίες. Κάποιος ζήτησε να κάμουμε λίγη ιστορία. Γενικά. Καταπιαστήκαμε με την Εκκλησιαστική Ιστορία. Κάποιοι επίμονα γύρεψαν να δούμε από κοντά τη Βυζαντινή Μεταρρύθμιση. Φτάσαμε στην Αναμόρφωση. Στους Παυλικιανούς. Τα κινήματα στην Μοραβία, Ιταλία, Αγγλία, Γαλλία. Τους αγώνες στην Ισπανία. Κάπου, κάποιες νύξεις γύρω από τον Ελλαδικό χώρο. Τις Ελεύθερες Εκκλησίες. Τούτο το υλικό -δίχως ιδιαίτερη αξίαείναι σκορπισμένο. Σε κασέτες. Σημειώσεις. Ένα μικρό μέρος υπάρχει ακόμα. Δεν τολμάω να γράψω «διασώθηκε» γιατί η λέξη χρησιμοποιείται για «θησαυρούς». Ενώ εδώ πρόκειται για πρόχειρη δουλίτσα. Ευγενικές καρδιές είπαν, o,τι απόμεινε να μαζευτεί να πάρει ένα γραπτό σχήμα. Ας τις ευλογήσει o Θεός. Tούτα τα αδελφικά χέρια. Και να ευχηθώ τούτη η προσπάθεια να ωφελήσει μια καρδιά. Έναν νέο. Εργάτη. Να ναι για δόξα Θεού. Σ.Ι.Π.
Θεόφιλος ο Αντιοχείας ΘΕΟΦΙΛΟΣ Ο ΑΝΤΙΟΧΕΑΣ Ανήκε σε αρίστη εθνική οικογένεια και έτυχε θαυμάσιας παιδείας. Δεν γνωρίζουμε πότε επεστράφη εις τον Χριστιανισμό. Πέθανε σε μη γνωστή μας ηλικία το 181 μ.χ. Θεωρείται από τους άριστους απολογητές. Έγινε πρεσβύτερος της Εκκλησίας της Αντιόχειας. Η απολογία του «Προς Αυτόλυκον» θεωρείται από τα αντικειμενικά συγγράμματα υψηλού κύρους. Ο Αυτόλυκος είναι εθνικός, με πλούσια παιδεία και φίλος του Θεόφιλου. Στο σύγγραμμά του αυτό ο Θεόφιλος παρουσιάζει, αλλά με άκρα ταπείνωση, τη βαθιά του γνώση της ελληνικής φιλολογίας. Είναι αντικειμενικός. Αποφεύγει ακραία φραστικά σχήματα. Και οι συγκρίσεις του που οδηγούν σε θέσεις, είναι προϊόν μοναδικής κατάρτισης. Το σύγγραμμά του λειτουργεί με επιστημονική μέθοδο. Δεν παραλείπει να τονίσει εξέχοντα φιλολογικά κείμενα και τον ανώτερο χαρακτήρα θέσεων και απόψεων που δεν δέχεται, αλλά δεν απορρίπτει και μάλιστα με περιφρόνηση. Η πίστη των χριστιανών κινείται στο χώρο του πνευματικώς ορθού όχι εξ ορισμού, αλλά ύστερα από βαθιά σύγκριση με την εθνική θρησκεία, σύγκριση που κινείται σε μεθοδευμένες παραμέτρους και επιστημονική μέθοδο. Ο Αντιοχείας Θεόφιλος θα μείνει ως ο πιστός που υπερασπίζεται τις θέσεις του, αντικειμενικά, επιστημονικά, έχοντας πλήρη γνώση των θέσεων της άλλης όχθης. Έγραψε μια σειρά από «αντιαιρετικά» συγγράμματα και έμεινε περιώνυμο το κατά Μαρκίωνος. Όλα, πλην του προς «Αυτόλυκον», απωλέσθησαν. 1
Εβιονείμ (Οι φτωχοί) ΕΒΙΟΝΕΙΜ Η Εκκλησία που ακόμα κινείται στο χώρο του Ναού, δεν έχει συστηματοποιημένη μια ενιαία αντίληψη για τους βαθμούς και τη διάσταση της υλικής άνεσης. Οι φτωχοί, είναι πολύ φτωχοί. Και πλεονάζουν. Η χειρονομία Βαρνάβα να πωλήσει κτήμα που σαν Λευίτης δεν είχε το δικαίωμα να κατέχει, δείχνει υποβάθμιση του ιουδαϊκού τυπικού. Πλούσιοι Εβραίοι Νομικοί, ευκατάστατοι ιερείς και ακόμα από τις μέρες του Κυρίου, χρωματίζουν την Εκκλησία λέγεται ότι μια από τις αιτίες πενίας της Εκκλησίας της Παλαιστίνης είναι ακριβώς η πώληση περιουσιακών στοιχείων που άλλως θα αποτελούσαν πηγές εσόδων. Η κατηγορία ότι η βεβαιότητα σύντομης επανόδου του Κυρίου εξέτρεπε από γεωργικές εργασίες, δεν αποδεικνύεται ιστορικά. Δεν θα αργήσει να γεννηθεί ένα, θα το λέγαμε, συντηρητικό κλίμα ως προς την οικονομική άνεση, που καίρια αντικατοπτρίζεται στην επιστολή του Ιακώβου. Θα ναι λίγο αργότερα που θα εμφανισθεί, θα λέγαμε, το κίνημα των «Φτωχούληδων» που ποτέ, πρέπει να αναγνωριστεί, δεν έλειψε από την πορεία της Εκκλησίας (ο φτωχούλης του Θεού, οι επαίτες των Σταυροφοριών, οι καλόγηροι της προεπαναστατικής Ρωσίας κλπ.). Σύντομα οι Εβιονείμ μεταλάχθησαν σε δογματική αντίληψη, αρνούμενοι σωτηρία στους πλούσιους! Έχουμε μια ακόμα πρώιμη έκφραση μιας ιδιαιτερότητας με πνευματικές προεκτάσεις. Αλλά και ένα ακόμα μικρό έστω κίνημα, μετάθεσης της Σωτηρίας από τη Σταυρική δικαίωση, σε καθεστώτα είτε από εξωτερικούς παράγοντες συντηρούμενα, είτε εθελούσια επιλεγόμενα. Μετά τη 2 η καταστροφή επί Αδριανού και την εκδίωξη των Εβραίων από την Ιερουσαλήμ τα κινήματα αυτά χάνουν το καίριο ενδιαφέρον τους. Η γνωστή φράση «απίστου χείρων» δίνει μέτρο όχι αντιδράσεως της Εκκλησίας, αλλά εσωτερικής συσπείρωσης αγάπης. Πρέπει να προσεχθεί η ανάγκη να κλείνουμε διαρκώς την ψαλίδα οικονομικών διαφορών. Η πίστη δεν είναι ξένη προς 2
Ο Τόϋνμπυ και οι εμφανισθέντες πολιτισμοί. Παράγοντες παρακμής. τους εξωτερικούς τρόπους εφαρμογής και έκφρασής της. Ο ΤΟΫΝΜΠΥ ΚΑΙ ΟΙ ΕΜΦΑΝΙΣΘΕΝΤΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΑΡΑΚΜΗΣ Ο Αρνολντ Τόϋνμπυ στηριζόμενος κυρίως στις μελέτες του Γερμανού ιστορικού Eduard Meuler, βλέπει την εμφάνιση 21 μεγάλων πολιτισμών, εκ των οποίων 16 εξαφανίσθηκαν και 6 διατηρούνται. Βέβαια θα απαιτηθεί ένα άλλο σημείωμα ως προς την ταυτότητα των πολιτισμών που «απέμειναν», αν δηλαδή οι απομείναντες πολιτισμοί έχουν πλήρη τα στοιχεία εκκίνησης, ή αν διαδρομικά απώλεσαν τα καίρια εκείνα σημεία που ακριβώς χαρακτηρίζουν τους πολιτισμούς που επιβίωσαν σαν συνέχεια της αρχικής τους υπόστασης. Κατά τον Αρνολντ Τόϋνμπυ οι πολιτισμοί είναι οι ακόλουθοι: 1. Αιγυπτιακός (από το 4000 π.χ. μέχρι το θάνατο της Κλεοπάτρας το 31 π.χ.) Πολλοί θεωρούν το ορόσημο των 4000 ετών σαν άκρως συντηρητικό και ανεβάζουν τη γένεση του πολιτισμού των Αιγυπτίων στα 7000 έτη. 2. Πολιτισμός των Άνδεων ή των Ίνκα (ή Ίνκας) στα παράλια του Περού. Πρέπει να άρχισε γύρω από το 50 μ.χ. και καταλύθηκε το 1533 από τους κονκισταδόρους του Φραντζίσκο Πιζάρο. 3. Κινεζικός πολιτισμός για τον οποίο έχουμε γραπτά στοιχεία και ιστορικές πηγές από το 1500 π.χ. Είναι ένας από τους λίγους πολιτισμούς που μετακινήθηκε (απορροφήθηκε) από τους Κινέζους, με ελάχιστα στοιχεία να έχουν επιρρεάσει τους γειτονικούς λαούς. Ίσως η κατακτητικότητα των Κινέζων ήταν αποτρεπτική για την αποδοχή πολιτισμικών στοιχείων εκ μέρους άλλων λαών. 3
Ο Τόϋνμπυ και οι εμφανισθέντες πολιτισμοί. Παράγοντες παρακμής. 4. Σουμεριακός πολιτισμός που αρχίζει από το 3500 π.χ. και κινείται κληρονομικά προς τους Βαβυλώνιους. Ιδίως θρησκευτικά στοιχεία του πολιτισμού αυτού βρίσκουμε σπερματικά σε πολλούς πολιτισμούς, όπως κατωτέρω. 5. Πολιτισμός των Μάγια που κατοικούσαν στη Χερσόνησο βόρεια του Παναμά και μέχρι τον Μεξικανικό κόλπο και την Ονδούρα. Είναι οι «Έλληνες» της αμερικανικής ηπείρου. Αρχίζει ή έχει το μεγάλο της ύψος γύρω από το 500 π.χ. και καταλύεται από τους Ισπανούς το 1524. 6. Οι Γουκατετικοί πολιτισμοί. Κινούνται κυρίως εις την Κεντρική Αμερική και πρέπει να αποτελούν συνέχεια αλλά και περαιτέρω έκφραση των Μάγια. Συνδέονται με πολιτικές μονάδες με πρώτα εθνοκρατικά στοιχειά γύρω από το 500 μ.χ. και χάνουν την ιδιαιτερότητά τους με την ισπανική κατάκτηση το 1521 μ.χ. 7. Χεταϊκός πολιτισμός με εντοπισμένο επίκεντρο την Καππαδοκία, περίπου από το 2000 π.χ. Οι Χεταίοι (και Χετταίοι) είναι ινδοευρωπαίοι. Έχουν υψηλούς βαθμούς προόδου και σκέψεως. Περατούται τούτος ο πολιτισμός περί το 1190 π.χ. 8. Συριακός πολιτισμός. Ξεκινάει από το 1100 π.χ. Κλείνει το 606 π.χ. καθώς εμφανίζεται η Περσική πολιτική και στρατιωτική δύναμη. Μεταβιβάζεται εις τους Πέρσες και επιζεί μέχρι των ημερών του Μ. Αλεξάνδρου (332 π.χ.) 9. Ο Βαβυλωνιακός πολιτισμός δίδει γραπτά του ιστορικά στοιχεία από το 1500 π.χ. και επιζεί μέχρι το 539 όταν ο Κύρος καταλαμβάνει τη Βαβυλώνα. 10. Ο Ιρανικός πολιτισμός που ονομάζεται και Ιρανοαραβικός. Δεν έχει δική του φυσιογνωμία καθώς τον πρώτο καιρό παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά των Συριοβαβυλωνιακών πολιτισμών και στη συνέχεια μεταπλάσσεται 4
Ο Τόϋνμπυ και οι εμφανισθέντες πολιτισμοί. Παράγοντες παρακμής. (κατ άλλους συγχωνεύεται) με τον Μωαμεθανισμό των Αράβων και στη συνέχεια Τούρκων. 11. Ο Μογγολικός πολιτισμός, κλάδος αυτόνομος και ιδεοληπτικά συγγενής του Κινεζικού πολιτισμού, πρέπει να του δοθεί αφετηρία γύρω από το 500 π.χ. και πέρας το 1351 με τις μεγάλες ανακατατάξεις των γενικών θιβετιανών εξορμήσεων. 12. Ο αρχέγονος Ιαπωνικός πολιτισμός με πρώτα ιστορικά στοιχεία το 500 π.χ. και την ιστορικά πρωτότυπη εξελικτική πορεία της σύγκλισής του με την πολιτική εξέλιξη της Δύσης. 13. Ο Ινδικός πολιτισμός ο και «παλαιός αρχέγονος» ονομαζόμενος που αρχίζει το 1500 π.χ. για να κλείσει τον ιστορικό του κύκλο το 600 μ.χ. 14. Ο Μινωικός πολιτισμός στις εξελικτικές τους παρουσίες ως πρωτο-μινωικός, δευτερο-μινωνικός για πολλούς και υστερο-μινωικός, με ξεκίνημα από ιστορικά δεδομένα περίπου το 3000 π.χ. και πέρας το 1500-1400 π.χ. με τη Θηραϊκή ηφαιστιακή έκρηξη. 15. Ο Ελληνικός πολιτισμός. Ο Τόυνμπυ του δίδει απαρχή το 1100 και τέλος το 378 μ.χ. όταν ανακηρύσσεται ο Θεοδόσιος για να χωρίσει το Ρωμαϊκό Κράτος σε Δυτικό και Ανατολικό (Ονόριος και Αρκάδιος). Η αφετηρία του 1100 είναι άκρως συντηρητική. Άλλωστε οι πολιτισμοί πρωτοελλήνων, τα πελασγιατικά ίχνη, οι αιγαιοπελαγίτικες και κυπριακές παρουσίες, η βαθύτερη τρωική και μινωική παρουσία, δίνουν άλλο ιστορικό βάθος και δημιουργούν ζεύξεις που δύσκολα δέχονται οριακά χρονικά πλαίσια. Οι απομένοντες πέντε πολιτισμοί, κατά τον Τόυνμπυ αλλά και άλλους σύγχρονους ιστορικούς και φιλοσόφους της ιστορίας (μαθητές του Μαρξ, Ζέλλον, Φόιερμπαχ, Ράνκε κλπ.) όχι όμως και του Σπένγκλερ, είναι: 5
Ο Τόϋνμπυ και οι εμφανισθέντες πολιτισμοί. Παράγοντες παρακμής. 1. Ο Δυτικοχριστιανικός πολιτισμός 2. Ο Ανατολικοχριστιανικός πολιτισμός, κατά πολλούς νεώτερους «πολιτισμός της Αντιόχειας» 3. Ο Ισλαμικός πολιτισμός 4. Ο Ινδικός πολιτισμός 5. Ο πολιτισμός της Άπω Ανατολής. Σαν λόγοι καταστροφής και αποδυνάμωσης των «χαμένων» πολιτισμών, προβάλλονται: 1. Κλιματολογικοί λόγοι 2. Πολεμικές περιπέτειες 3. Μίξεις λαών 4. Μεταβολή πολιτιστικών στοιχείων κυρίως από συγγένειες και επιμιξίες λαών 5. Θρησκευτικές μεταβολές 6. Πτώση ηθών και αλλοίωση των δεδομένων συγκρότησης-σύνθεσης του κοινωνικού πυρήνα της οικογένειας. 6
Περί Ενισμού Τα πρώτα κείμενα αντι-ανθρωπομορφισμού ΠΕΡΙ ΕΝΙΣΜΟΥ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα. [Ο Ξενοφάνης (570 470 π.χ.) γεννήθηκε στην Ιωνία, στη πόλη Κολοφώνα, από όπου μη ανεχόμενος τη περσική τυραννία έφυγε. Πρέπει πρώτος του σταθμός να ήταν η Κατάνη και στη συνέχεια η Ζάγκλη. Ζούσε απαγγέλλοντας ραψωδίες που ο ίδιος συνέθετε. Λέγεται πως το ποίημά του για τη κτίση της Κολοφώνας είχε έξι χιλιάδες στίχους. Συνεχίζοντας τις περιπλανήσεις του, θα βρεθεί εις τη Μάλτα, τις Δαλματικές ακτές, για να επιστρέψει στις Συρακούσες (Σικελία), κοντά εις τον τύραννο Ιέρωνα. Το ποίημά του «Σίλλοι» χάθηκε. Έμεινε περισσότερο σαν φιλόσοφος και λιγότερο σαν ποιητής.] Ο Ξενοφάνης αποστασιοποιείται από τον Όμηρο και τις θέσεις του Ησιόδου, καθώς θα λέγαμε μαχητικά ηγείται μιας ομάδας στοχαστών που απορρίπτουν τον μυθικό ανθρωπομορφισμό του Θεού. Γράφει χαρακτηριστικά: «Πάντα θεοίσι ανέθηκεν Όμηρος --- Ησίοδος τε ο όσα παρ ανθρώποισιν ονείδεα και ψόγος εστιν, κλέπτειν, μοιχεύειν τε και αλλήλους απατεύειν» (H. Dills και W. Kranz, ii). (Ο Όμηρος και ο Ησίοδος τα φόρτωσαν όλα στους θεούς. (Ακόμα και εκείνα) όσα και --- κατά την ανθρώπινη κρίση είναι άξια να χαρακτηρισθούν σαν πράξεις ντροπής και καταδίκης. Κλοπές, μοιχείες και απάτες του ενός σε βάρος του άλλου). Ο θεός, κατά τον Ξενοκράτη «ορά, νοει δε τ ακούει». Και «απάνευθε πάνοιο νόου φρενί πάντα κραδαίνει». (Δίχως να χρησιμοποιεί σωματικό κόπο, μόνο με τη σκέψη, τη νόηση, κυβερνάει τα σύμπαντα). 7
Περί Ενισμού Τα πρώτα κείμενα αντι-ανθρωπομορφισμού Ο θεός του Ξενοφάνη έχει τόπο κατοικίας έξω της γης. Δεν είναι άνθρωπος που αλλάζει, για να αλλάζει κατοίκηση: «Αεί δ εν ταυτώ μίμνει κινούμενον ουδέν ουδέ μετέρχεσθαι μιν επιτρέπει άλλοτε» (ανωτ. Σημείωση, απ. 26). Ο μυθικός πολυθεϊσμός, με τον Ξενοφάνη ξαναγυρίζει στις αρχικές πηγές, στην αρχική μονοθεϊστική άποψη και πανανθρώπινη πίστη. Ο πολυθεϊσμός είναι παρένθεση. «Είς θεός εν τε θεοίσι και ανθρώποισι Μέγιστος ούτε δέμας θνητοίσι όμοιος, ούτε νόημα». (Υπάρχει ένας μόνο θεός. Μέγιστος, ανάμεσα στους από τους ανθρώπους πιστευόμενους θεούς και στους ανθρώπους. Και αυτός ο θεός δεν μοιάζει διόλου με τους θνητούς μήτε στο σώμα, ούτε στη ψυχή, το πνεύμα, τη νόηση). Ο Αριστοτέλης θα γράψει για τον Ξενοφάνη πως από τη σχολή του ενισμού «πρώτος τούτων ενίσας», ανοίγει τις πύλες για τη τριπλή λογική αντίληψη των Μιλησίων: Ένας θεός, ενιαίο το σύμπαν, θείο το παν. Το τελευταίο τούτο, δηλ. «θείο το παν», πρόδηλα δίνει την Ιωαννική άποψη «και χωρίς Αυτού» δεν έγινε τίποτε απ όσα έγιναν. Αλλά και στο χώρο των ηθών και του κοινωνικού βίου, θα μιλήσει αυστηρά και θα καυτηριάσει τη διαγωγή των συμπατριωτών του. Πρόκειται για την πρώτιστη θεώρηση ότι η απόρριψη του Ενός Θεού, οδηγεί εις ανηθικότητα. Βέβαια, νομίζει πως τούτος ο κατήφορος πρέπει να αποδοθεί εις τους κατακτητές Πέρσες. Και αφήνει υπαινιγμούς και για τους Λυδούς με τους λεπτολόγους τρόπους τους και εκθυλισμένα ήθη: «Αβραφροσύνας δε μαθόντες ανωφελείας παρά Λυδών όφρα τυραννίης ήσαν άνευ στυγερής, ήμεσαν εις αγοράν παναλουργέα φάρε έχοντες ου μείους ώσπερ χίλιοι εις επίπαν αυχαλέοι χαίτησιν αγαλλόμενοι ευπρέπεσιν, ασκητοίσ οδμήν χρίμασι δευόμενοι». (Αφού μάθανε από τους Λυδούς ανώφελους τρόπους μιας υπέρμετρα εξευγενισμένης ζωής, στα χρόνια της περσικής τυραννίας κάτω από το φοβερό ζυγό, 8
Περί Ενισμού Τα πρώτα κείμενα αντι-ανθρωπομορφισμού κατέβαιναν στην αγορά όντας όλοι τους περίπου χίλιοι ντυμένοι με ρούχα από πορφύρα, γιομάτοι καύχηση και μοναδική αγαλλίαση για τα μακριά τους μαλλιά που μοιάζανε με χαίτες αλόγων, χτενισμένα με ευπρέπεια και αλειμμένοι με αρώματα που μύριζαν και καλοφτιαγμένες αλοιφές). Αλλά ο Ξενοκράτης πρέπει να είναι και ο εισηγητής της φαινομενικότητας (φαινομενισμός) και γίνεται ο φορέας της σχετικότητας της ανθρώπινης γνώσης (INTEROGATIO): «Και το μεν ουν σαφές ού τις ανήρ γένετ, ουδέ τις έσται ειδώς αμφί θεών τε και άσσα λέγω περί πάντων. Ει γαρ και τα μάλιστα τύχοι τετελεσμένον ειπών, αυτός όμως ουκ οίδε. Δόκος δ επι πάσι τέτυκται» (αν. απ. 34). Και η πρόχειρη απόδοση: Κανένας άνθρωπος δεν είναι κι ούτε μελλοντικά θα υπάρξει πάνω στη γη, που να κατέχει την αληθινή γνώση γύρω από τους θεούς. Κι ούτε για κείνα, τα όσα λέω, περί του σύμπαντος. Περί της Δημιουργίας. Γιατί, αν ας πούμε πως υπάρχει ένας τέτοιος άνθρωπος και κατορθώσει να πει εκείνο που πραγματικά υπάρχει, να δώσει τον αληθινό ορισμό για κάτι που πραγματικά υπάρχει και πάλι, αν και σωστά το λέει, δεν είναι όμως σε θέση με ακρίβεια να το γνωρίζει. Κι αυτό γιατί πάνω σ όλα τα δημιουργήματα και σε σχέση μ αυτά, υπάρχει φαινομενικότητα (δόκος, δόκηση εις τον Ξενοφώντα). Μπορούμε ευθέως να μιλήσουμε για τη θέση ότι ο Θεός εν Χριστώ ούτε μακροσκοπικά, ούτε μικροσκοπικά, ούτε γνωσιακά «γινώσκεται», αλλά ο Ίδιος Εαυτόν αποκαλύπτει. Δεν μας διαφεύγει ο κίνδυνος να μιλήσουμε για προ Χριστού, χριστιανούς. Για γνώση σε ειδικούς χώρους, εποχές και λαούς και τούτη τη γνώση να την εκλάβουμε σαν μοναδική αποκάλυψη. 9
Περί Ενισμού Τα πρώτα κείμενα αντι-ανθρωπομορφισμού Οι σημερινές τάσεις Δωδεκαθεϊσμού, έχουν επισημανθεί. Σκοπός κάποιων, σαν τούτη την απλή δουλειά, προσεγγίσεων, είναι να δοθεί η δόξα εν Χριστώ στον Θεό που δεν αφήκε «αμάρτυρον» Εαυτόν. Πάνω από το χάος των ιδεών μετά τη πτώση το Πνεύμα του Θεού υπερίπτατο. ΣΗΜΕΙΩΣΗ Πράγματι ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος είναι ο κατ εξοχήν μονιστής φιλόσοφος, που παραδέχεται ένα μόνο θεό. Φαίνεται ότι είναι απ όλους ο μεγαλύτερος πολέμιος της μυθολογίας και περιφρονεί τη πίστη στους πολλούς ανθρωπόμορφους θεούς που τη θεωρεί ανήθικη. Πιστεύει πως υπάρχει ένας θεός αιώνιος, αναλλοίωτος, ακίνητος και αχώρητος που κυβερνά και κατευθύνει το σύμπαν με τη σκέψη Του. Όμως ο Ιουδαιοχριστιανικός Θεός του οποίου το σύνολο των ηθικών ιδιοτήτων Του κύρια εκφέρεται με την έννοια της Αγιότητας και Αγάπης, ενώ σύγχρονα η συμπαντική διακυβέρνηση δεν είναι τόσο νοησιαρχική αλλά βουλησιαρχική, δεν μπορεί κατά την άποψή μου, να παραλληλοποιηθεί με τον θεό του Ξενοφάνη. Π.Η.Γιαννακάκος 10
Τα Πρωτεία Ρώμης ΤΑ ΠΡΩΤΕΙΑ ΤΗΣ ΡΩΜΗΣ Μεταξύ των Εκκλησιών και στη συνέχεια των πρεσβυτέρων επισκόπων, διακρίθηκαν χρονολογικά η Ιερουσαλήμ, η Αντιόχεια, η Κόρινθος, οι Φίλιπποι, η Αλεξάνδρεια, η Ρώμη. Ρόλο θα παίξει η πολιτική υπεροχή. Και δευτερευόντως η διοικητική ρωμαϊκή διάρθρωση των ανθυπατιών. Η Ρώμη κυρίαρχη της Ιταλίας, η Αντιόχεια της Συρίας, η Ιερουσαλήμ με τα γεγονότα του 70 και 135 μ.χ. παίρνει δευτερεύουσα θέση, η Αλεξάνδρεια, εις την Αφρική κυρίως κινείται και ασκεί επίδραση προς τις νότιες περιφέρειες. Σημασία καταλυτική παίζουν οι ρόλοι πρωτευούσης που δίδουν αίγλη εις τους επισκόπους. Ο της Ρώμης νωρίς αξιώνει πρωτεία και γνωρίζουμε τις θέσεις Στεφάνου. Μεταξύ των Εκκλησιών, εκείνη της Εφέσου καλείται ήδη να παίξει ένα καθοριστικό ρόλο. Αλλά η «επιβολή» των πρωτείων χρειάζεται στηρίγματα. Η Καινή Διαθήκη δεν παρέχει. Το Άγιο Πνεύμα δίδει χαρίσματα αλλά όχι με βάση τοπικά όρια και πολιτικές πρωτευούσης. Έτσι γράφονται τα ψευδοκλημέντια. Αλλά δεν δίδουν ειδικά και ακλόνητα επιχειρήματα. Και για το θέμα του Πάσχα και βαπτίσματος των πεσόντων, η Ρώμη κινεί πρωτοβουλίες που όμως πολλοί απορρίπτουν αμέσως (Πολυκράτης Ειρηναίος Κυπριανός). Ο Φιρμιλιανός Καππαδοκίας, ψέγει βιαίως τον Στέφανο Ρώμης. Ο Ειρηναίος, επειδή η Ρώμη είναι και η Αποστολική πόλη της Δύσης, της δίδει το «μείζον πρωτείον» (potentiorem principalitatem). Ατυχής μετάφραση στην λατινική ενός δύσκολου χωρίου. [Μια απόδοση: η συρροή των πιστών από πάντων των μερών ελκυομένων εις την Ρώμην δια της ανάγκης των υποθέσεων αυτών, διότι η πόλις αυτή ήτο πρώτη και επισημοτάτη του Κράτους, συνέτεινεν εις το να διατηρείται εντεύθεν η αποστολική παράδοσις, διότι οι πιστοί ούτοι εκόμιζον εις αυτήν την πίστιν των εις ας ανήκον Εκκλησιών.] 11
Τα Πρωτεία Ρώμης Ο καθολικός Πίχλερ, ομολογεί ότι το χωρίον τούτο του Ειρηναίου δεν παρέχει έδαφος παπικής αξιώσεως. Ούτε υπό των δύο αποστόλων ιδρύθηκε. Ούτε η αρχαιοτάτη είναι. Ο Τερτουλλιανός την θέτει ως πρώτην της Δύσης αλλά μαζί με την Κόρινθο, Φιλίππους, Θεσσαλονίκη, Έφεσο. Ούτε η Καινή Διαθήκη ούτε ο πρώτος αιώνας δίδει αφορμές έστω και έμμεσους ότι η πίστη μιας εκκλησίας ρυθμίζεται κατά τους κανόνες πίστης μιας άλλης, ούτε ότι μια αρχική, μεγάλη εις κάποια πρωτεύουσα Εκκλησία, δικαιούται να ποδηγετεί την πίστη των άλλων. Η Ρώμη δεν διαθέτει Γραφικά και ιστορικά στοιχεία προβολής τέτοιων αξιώσεων. 12
Ναζωραίοι ΝΑΖΩΡΑΙΟΙ Συγγενική τάση με τους Εβιωνείμ, έχουν και διατηρούν το όνομα αυτό που για πρώτη φορά αποδίδεται ίσως σαν χλευαστικός τίτλος, εις το σύνολο των πιστών (π.χ. Πρ. 24:5). Τους αναφέρει και ο Ιερώνυμος και ο Επιφάνιος. Έχουν καθώς οι Εβιονείμ μόνο το ευαγγέλιο του Ματθαίου με προσθήκες και μεταβολές. Δέχονται την αποστολική διαδοχή σαν δύο φάσεων. Δύο χρονικών περιόδων. Την πρώτη με τους Δώδεκα. Και τη διάδοχό της, με τον Παύλο, ο οποίος δεν διαδέχεται, αλλά καταργώντας την πρώτη, την υποκαθιστά. Στηρίζονται εις την τριετή μαθητεία του Παύλου εις την έρημο και τη φανέρωση και αποκάλυψη του 11 ου κεφ. της Α προς Κορινθίους «εγώ γαρ παρέλαβον από του Κυρίου ο». Ίσως εδώ θα πρέπει να εντοπίσουμε ένα πνευματικό και όχι λογικό ή ερμηνευτικό σφάλμα. Δηλαδή, δεν είναι δυνατόν να στηριχθεί μια άποψη επάνω σε μια φράση ή ένα γεγονός και να μεταβληθεί η άποψη αυτή σε διδασκαλία. Δεν δέχονται και τον Παύλο σαν μια φυσιογνωμία στο χώρο της μαθητείας και του έργου του Ιησού, αλλά τον τιμούσαν σαν τον μόνο απόστολο. Στο Χριστολογικό, έχουν μια περίεργη και εξαιρετικά ελλιπή άποψη. Δέχονται ότι είναι ο Υιός του Θεού. Πιστεύουν εις την υπερφυσική γέννησή Του, αλλά όχι εις τη θεότητα, στην έννοια της διακράτησης του προαιώνιου Εγώ Του κατά τη σάρκωση. Δέχονται βάπτισμα και Δείπνο. Καίτοι χριστιανοί οι πρώτοι τουλάχιστον εξ Εβραίων είναι επιφυλακτικοί έως απορριπτικοί σε σχέση με το Μωσαϊκό νόμο. Απορρίπτουν το τυπικό του, δεχόμενοι μόνο την ελάχιστη τήρηση κάποιων διατάξεων μόνο για τους επιστρέφοντας από τα έθνη. Τους διακρίνει ευαγγελιστικός κυρίως ζήλος. Ενεργούν μακρινές και επικίνδυνες ευαγγελιστικές ιεραποστολικές 13
Ναζωραίοι εξορμήσεις. Το υπόδειγμα του Παύλου τους εμπνέει. Γι αυτό και τον τιμούν σ ένα τέτοιο βαθμό. Αλλά αυτός ο ιεραποστολικός ζήλος γίνεται σταθερά αυτοσκοπός. Μοιραίος και αναμενόμενος ο συγκρητισμός με την Εκκλησία. Και η τραγική απόληξη της υπεροχής των. Το πνεύμα της διάκρισης οδηγεί σε υπεροχή. Η υπεροχή σε πνευματική έπαρση. Και η έπαρση σε περιφρόνηση, υποβιβασμό, υποτίμηση των άλλων. Η εκτροπή έχει γίνει. Ο Θεός υπερηφάνοις αντιτάσσεται. Κατά τη μεγάλη καταστροφή του 132 μ.χ. επί Αδριανού, οι Ναζωραίοι έχουν ήδη εξαφανιστεί. Απομονώνονται και διαλύονται. Απομένοντα στοιχεία ενούνται με ομάδες χωρίς Χριστοκεντρισμό. Και εξαφανίζονται. 14
Λογισμός ΛΟΓΙΣΜΟΣ Λογισμός (Rationabilis) - «Την λογικήν λατρείαν υμών» (Ρωμ. 12:1) - «Το λογικόν άδολον γάλα επιποθήσατε» (Α Πετρ. 2:2) Λογισμός (Cogitatio, consilium) - «Των λογισμών κατηγορούντων ή και.» (Ρωμ. 2:15) - «Λογισμούς καθαιρούντες και ύψωμα» (Β Κορ. 10:4) Εννοιολογικά τινά: - Λοΐζομαι και γάω = λογίζομαι - Παραλογίζομαι: υπολογίζω εσφαλμένως. Λογίζομαι δολίως. Λογαριάζω υποκριτικά. Αλλά και μεταχειρίζομαι ψεύδη. - Παραλογισμός, ο εξ αγνοίας συλλογισμός. Σκέψη, αντίστροφη προς τη λογική. Σκέψη αντίθετη (αντίφορη) προς το κοινώς λογικά αποδεκτό. Λανθασμένος συλλογισμός γινόμενος ακουσίως ένεκα αθετήσεως των συλλογιστικών τύπων και κανόνων. - Παράλογος, ο εις ψευδείς λογισμούς, φερόμενος. - Λογισμός, η ενέργεια του υπολογίζειν. Ενέργεια υγιούς νοός με έκφραση τον Λόγο. - Στοχασμός και λογισμός. Προϋπόθεση και αποτέλεσμα; Εισαγωγή και συμπέρασμα; Πρώτο στάδιο βουλητικής ενέργειας; ~~~~~~~~~~~ Οι κανόνες λογικής είναι πάγιοι; Είναι «τεθιμένοι»; Είναι αναλλοίωτοι; Επηρεάζεται ο λογισμός; Και αν ναι, από ποιούς παράγοντες; Οι νέες γνώσεις ή η γνώση του «νέου» διαμορφώνει τον λογισμό; (αεροπλάνο). Τον ανατρέπει; Ή γίνεται βάση για περαιτέρω λογισμούς, κοινής αρχικής αιτίας; ~~~~~~~~~~~ 15
Λογισμός 1. Είναι «λογική» η πίστη μας; 2. Είναι «λογικό» το περιεχόμενο της πίστης μας; 3. Αν οι κανόνες «λογικής» είναι σταθεροί, στατικοί, αναλλοίωτοι, γιατί δεν έχουμε την ίδια πίστη; 4. Είναι «λογική» η λατρεία μας; Αν η λογική στηρίζεται σε κανόνες θετούς, γιατί οι διάφοροι τύποι λατρευτικής έκφρασης; ~~~~~~~~~~~ Επί των ανωτέρω: 1. Η πίστη μας δεν είναι εξωλογική, παραλογική, λογισμική (συλλογική) αλλά υπέρλογη. Ικανοποιουμένης της λογικής, προχωράμε εις το υπερλογικόν που είναι το λογικόν σε άλλες φάσεις. 2. Ναι, είναι λογικό το περιεχόμενο της πίστη μας γιατί έχει ιστορική θεμελίωση, αποκαλυπτική βεβαίωση (όλες οι προφητείες επαληθεύτηκαν), σταθερό προσανατολισμό, επιστημονική τεκμηρίωση. 3. Και όμως εκείνο που αποκαλούμε «πίστη» έχει ενότητα παραμέτρων και κοινές παραδοχές. Ο μη πιστεύων είναι ένας πιστός στις αποδοχές της απιστίας του. Ποιες είναι οι παράμετροι; Α. Η κακή πίστη, πέραν ορατών. Β. Η ύπαρξη εξώχρονου, εκτός χρόνου. Γ. Η κακή αποδοχή συνθηκών ή δυνάμεων, που διέπουν τη δημιουργία. Δ. Το περί δικαίου αίσθημα. Ε. Η περί αγάπης αντίληψη. 4. Βεβαίως, η λατρείας μας είναι «λογική» γιατί δεν «λογιζόμεθα» δολίως. Δεν χρησιμοποιούμε αποδεκτά ψεύδη. Η από ατομική εμπειρία λατρευτική διάθεση δεν στοιχειοθετείται εξ αγνοίας. Δεν κινούμεθα κατά τους ανάστροφους δέκτες του ωρολογίου, διότι ο λατρευτικός συλλογισμός μας δεν είναι ακούσιος 16
Πατερημωνίτες (μιμητικός, παρορμητικός, αναπόδραστος, εξαναγκαστικός). Η λατρεία μας στηρίζεται στην κοινή ιστορική λογική, όπως διαμορφούται σε εξελιγμένες μορφές κοινωνικής συγκρότησης. ΠΑΤΕΡΗΜΩΝΙΤΕΣ Γύρω από 480 550 μ.χ. Αποτελούν μια έκφραση των «απλών» Γνωστικών. Ένα αγροτικό θα λέγαμε κλάδο όπου σχεδόν απουσιάζει το παιδευμένο στοιχείο των μεγάλων αστικών κέντρων της περιοχής. Πολλοί θα ισχυριστούν ότι τούτοι οι αναζητητές της Σοφίας και της Κρυμμένης Γνώσης ίσως απομεινάρια των Ελξαϊτών αποτελούν μια αναμενόμενη φυσική αντίδραση των «απλών» πιστών στη φυσιούσα γνώση της εξεζητημένης σοφίας. Μερικοί θα συγκρίνουν τούτη την κίνηση σαν αναμενόμενη αποστροφή (ενστικτώδη αντίδραση) στις τάξεις των «ευγενών», των «σοφών» της Κορίνθου. Οι ίδιοι ονομάζουν τους εαυτούς των «Ευχίτες» ή «Προσευχόμενους». Η ευχή, ο ευχίτης συριακά λέγεται Μασσαλα εξού και έτσι, Μασσαλιανοί κι αργότερα Μεσσαλιανοί. Είναι Γνωστικοί, Διϊστές βασικά, αλλά κινούνται όχι στο χώρο της λογικής. Προσανατολίζονται προς το αίσθημα και το συναίσθημα, συνεπώς προς τον κλειστό μυστηριασμό. Σαν Διϊστές δέχονται πως ο κόσμος είναι πλαστούργημα του σατάν που παίρνει το όνομα του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη. Αλλά δεν είναι ο Δημιουργός Αγαθός Θεός. Σώμα ψυχή του ανθρώπου δεν είναι σατανικά καθ εαυτά στοιχεία αλλά δεδομένα ζυμωμένα από το σκοτάδι του εχθρού σατάν, όλη η κτίση είναι σατανική επικράτεια. 17
Πατερημωνίτες Κάπως όπως η αναγέννηση, μέσα στον άνθρωπο υπάρχει η θέληση και η κρυμμένη δύναμη να ξεφύγει από τον έναγκαλισμό του σατάν. Αλλά αυτό δεν γίνεται με μια μεταβολή ή αλλαγή «άνωθεν» εν Χριστώ δια του Αγίου Πνεύματος, αλλά περνάει, πραγματοποιείται μέσα από ένα ξαφνικό τεχνικό «πλήγμα» εναντίον του σκοταδιού και του κυρίαρχου σατάν. Το πλήγμα αυτό γίνεται ξαφνικά και σε στιγμή που ο σατάν νομίζει ότι ασκεί μια πλήρη και αδιαφιλονίκητη εξουσία και κυριαρχία πάνω στον Ευχίτη. Η τεχνική είναι η προσευχή. Αλλά όχι η προσευχή του ευαγγελικού τύπου όπως οι χριστιανοί τη διαμορφώνουν ελεύθερα σε λογικούς εκφραστικούς χώρους και πλαίσια. Διαθέτουν μόνο το «Πάτερ ημών». «Χορεύοντας» σε έξαλλους ρυθμούς και έξω από ορχηστικά πρότυπα με ήχους κρουστών και πνευστών επαναλαμβάνουν τούτα τα πρότυπα λόγια του Κυρίου, συνεχώς. Διαρκώς. Οι μουσικοί ηχητικοί τόνοι ανεβαίνουν. Θα φτάσουν στον απόλυτο και μη ελεγχόμενο ίλιγγο. Οι διαρκείς, συνεχείς στροφές δημιουργούν οπτασίες. Ακολουθεί ο ίλιγγος, κραυγές. Δεν αργούν να φθάσουν σε εκστάσεις. Η έκσταση οδηγεί εις την παραφορά. Και εκείνη ακριβώς τη στιγμή της παραφοράς, επιτυγχάνεται ο χωρισμός του ανθρώπου από τον σατάν. Το αποτέλεσμα λέγεται «αφαίρεση». Το κατόρθωμα δεν είναι μια θεϊκή επέμβαση, αλλά το αποτέλεσμα ενός έναγώνιου πολέμου του ανθρώπου εναντίον του σκότους. Τώρα ο Θεός είναι μέσα τους. Φυσικά ούτε λέξη περί Χριστού, σταυρού, σωτηρίας, δικαίωσης. Αλλά ο χορός δεν σταματάει για τους Ευχίτες. Συνεχίζεται σαν απελευθερωτική ευχαριστία. Άλλωστε η πλήρωση του Αγίου Πνεύματος έχει συντελεσθεί. Τώρα έχουν τον Θεό μέσα τους. Είναι οι ένθεοι, οι θεόληπτοι, οι υπό του Θεού κατεχόμενοι, οι εν εκστάσει, είναι οι Ενθουσιαστικοί ή Ενθουσιαστές. Οι «εκστατικοί χορευτές». (βλ. άρθρα μας για τους μουσουλμάνους «ντερβίς».) -.- 18
Πατερημωνίτες Και μετά την πλήρωση υπό του Αγίου Πνεύματος οι Πατερημωνίτες, εξακολουθούν να ζουν μια ζωή πλάνητα δεν εργάζονται. Ούτε διανοητικά. Η πλήρωση φέρνει απελευθέρωση. Τρώνε ό,τι βρούνε, όταν βρούνε. Γυρίζουν στους αγρούς. Κοιμούνται ομαδικά. Ο επίσκοπος Τιμόθεος (7 ος αιώνας) γράφει: «το καλοκαίρι όταν πέσει το βράδυ κοιμούνται μαζί άντρες και γυναίκες. Δεν το θεωρούν πως τούτο έχει κάποια σημασία». -.- Όταν οι εκκλησιαστικές αρχές αλλά και οι κοσμικοί άρχοντες τους πίεζαν να αλλάξουν τακτική, οι Ενθουσιαστικοί εδέχοντο. Έμπαιναν στις Εκκλησίες. Βαπτίζονταν. Έπαιρναν μέρος στο Δείπνο. Ομολογούσαν αμέσως το «πιστεύω» της όποιας Εκκλησίας. Αλλά αμέσως, μετά έφευγαν και ενώνονταν με τους υπόλοιπους της υπαίθρου. Όταν τους ρωτούσαν γιατί υποκρίθηκαν, απαντούν: - Είμαστε ελεύθεροι. Η πληρότητά μας δεν δεσμεύει! -.- Ας σημειωθεί τέλος ότι η Εκκλησία της εποχής εκείνης δεν διανοείται να συστήσει δικαστήρια. Να καταδικάσει. Να ανεβάσει εις την πυρά. -.- Οι Χορευτές κάνουν μάγια. Ρέπουν εις τους εξορκισμούς. Ένας έντονος συναισθηματικός παιδισμός τους χαρακτηρίζει. Αλλά τούτη η τελικά βλάσφημη θεώρηση, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί αφέλεια. Τούτη η ζωή του πλάνητα, σε λίγο εντοπίζεται σε περιορισμένους κύκλους. Μέχρι το 1920 υπήρχαν ομάδες εις τη Ρωσία και σε ορθόδοξα και καθολικά κλίματα επιζούν σαν «κοσμοκαλόγηροι». 19
Ωριγένης και η αποκατάσταση των πάντων ΩΡΙΓΕΝΗΣ ΚΑΙ Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΑΝΤΩΝ Ο Χαλκέντερος. «Τις εξ ημών δύναται δι όλου του βίου του να αναγνώσει όσα ο Ωριγένης έγραφεν;» (Ιερώνυμος). Λέγεται ότι συνέγραψε 2000 συγγράμματα. Ο Επιφάνιος τα ανεβάζει σε 6000! Ευρίσκοντο στην Τύρο έως ότου ο Πάμφιλος τα έφερε εις την Καισάρεια. Κατατάσσονται: 1. Γραφική κριτική (εξαπλά οκταπλά εννεαπλά, όπου αντιπαραβάλει με Π.Δ. Μετάφραση και κείμενα συνθέσεις, παραθέσεις, αντιστοιχίες με κείμενα της Ελληνικής φιλοσοφίας. Πολλές επώνυμες μεταφράσεις Π.Δ.) 2. Ερμηνευτική Αγίων Γραφών σημειώσεις, ερμηνείες, εξηγήσεις δύσκολων χωρίων ομιλίαι. 3. Διδαχές επιστολές κηρυγματικός λόγος. 4. «Στρώματα» (απωλέσθηκαν) όπου προσπαθεί να δείξει την εσωτερική αρμονία χριστιανισμού και ελληνικής φιλοσοφίας (κλασσικής και αλεξανδρινών χρόνων). 5. Κατά Κέλσου, ίσως το σπουδαιότερο έργο του. 6. «Ασκητική», ανάλυση του «Πάτερ ημών», λόγοι προτρεπτικής μαρτύρων. Τα συνέλεξαν στη «Φιλοκαλία» ο Βασίλειος και ο Γρηγόριος Ναζιανζού. Είναι νεοπλατωνικός. Ο Χριστιανισμός είναι η τέλεια θρησκεία που με την ηθική επιστροφή και ανακαίνιση του κόσμου, θα επιστραφεί στον Θεό. Η Αλήθεια δεν αποκαλύπτεται συγχέεται με το Πρόσωπο του Θεού αλλά ο άνθρωπος οδηγείται σ αυτήν. Έχουμε δυο προς τον σκοπό αυτό αποκαλύψεις. 1 η η συνειδησιακή και 2 η η ιστορική. Της πρώτης μέτοχοι είναι εν μέτρω και οι εθνικοί. Συνεπώς η ελληνική φιλοσοφία αφού έχει πάρει πολλά και καίρια στοιχεία από την Π.Δ. υπολείπεται μόνον ηθικά και αναμορφωτικά, όχι όμως γνωσιακά. Η ιστορική γνώση διακρίνεται: 1 ο σε «ψιλή» πίστη δηλ. απλή παραδοχή που ενεργείται από τον Θεό στην καρδιά του ανθρώπου, 2 ο γνωστή επιστήμη, όπου η καίρια 20
Ωριγένης και η αποκατάσταση των πάντων ενέργεια ανήκει εις τις διεργασίες του νου, 3 ο σε Σοφία ή «θεωρία» Θεού, όπου φθάνει κανείς μετά τον θάνατο. Ο Θεός είναι Απόλυτο Ων. Γνωρίζεται από τα έργα Του και εις τον Υιόν Του (όχι δια του Υιού!). Ο Υιός και λόγος, δεν απέρρευσε εκ της ουσίας του Θεού, αλλά δια της θελήσεώς Του. Είναι Προαιώνιος αλλά γεννητός ή κτισθείς. Είναι η αιώνια Σοφία του Θεού. Ο Υιός ενέπνευσε τους προφήτες και εφώτισε τους εθνικούς. Κοσμολογικά, ο Ωριγένης, δέχεται τον αρχικό ή αιώνιο κόσμο των δημιουργηθέντων πνευμάτων που είναι εξώχρονος και τον εν χρόνω ορατό κόσμο και υλικό ως τόπο εξορίας, κάθαρσης και μετάνοιας. Η Αποκατάσταση των πάντων είναι λοιπόν φυσική συνέπεια. Δύο καίριες τάσεις. Πεσόντες και μη: οι μη πεσόντες 1) Θεοί (κι όχι Ένας με τρία Πρόσωπα) 2) Αρχάγγελοι ή άντρες, θρόνοι, κυριότητες 3) Άγγελοι ως φύλακες, ενεργά όργανα. Οι πεσόντες είναι οι δαίμονες ή οι θεοί των εθνικών. Κατοικούν εις κατώτερη ατμόσφαιρα και τρέφονται με την κνίσα των θυσιών (βλ.1). Ενίοτε διεισδύουν εις σώματα πονηρών ανθρώπων ή θηρίων. Μεσαία τάξη ο άνθρωπος ως πνεύμα (ανθρώπινα πνεύματα). Η επανόρθωση οδηγεί εις την ομοίωση με τον Θεό. Η εικών εδόθη προς πτώσεως. Με την πτώση έφυγε το θεϊκόν πυρ. Επεσκοτίσθη ο από Θεού νους. Το υλικό σώμα είναι η φυλακή ένεκεν της πτώσεως! Το 3 ο κεφάλαιο Γενέσεως είναι παραβολικό. Το σώμα είναι νεκρά ύλη. Παίρνει ζωή από την άλογο ψυχή που κατοικεί στο αίμα. Λείψανο της αρχικής ομοιώσεως προς τον Θεό η υψηλοτέρα μορφή πνευματικής δύναμης (νοερά ψυχή). Ο άνθρωπος έπεσε εις την εξουσία του σατανά, σώζεται δια του Υιού. Περί Υιού τελεία σύγχυση καθώς ο Ωριγένης κινείται στο θέμα αυτό εκτός Καινής Διαθήκης. 21
Οι Μελετιανοί ΟΙ ΜΕΛΕΤΙΑΝΟΙ Το εκκλησιαστικό τούτο σχίσμα εμφανίστηκε στην Αίγυπτο. Πρωτεργάτης, ο επίσκοπος Λυκοπόλεως Μελέτιος ο οποίος υπήρξε μάρτυρας και ομολογητής επί Διοκλητιανού. Είναι η εποχή ίσως των πιο φοβερών διωγμών, και σίγουρα των πλέον συστηματικών και οργανωμένων (285-305). Μέχρι το 303, μπορούμε να μιλάμε για μια περίοδο σχετικής ειρήνης για την Εκκλησία. Αν και σποραδικές μορφές βίας δεν είχαν πάψει να πλήττουν τους πιστούς. Ο 4 ος αιώνας βρίσκει τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία σε ηθική καθίζηση. Η Εκκλησία μεγαλώνει χωρικά. Αλλά και αριθμητικά παρουσιάζει παρά τους προηγηθέντες διωγμούς μια διόγκωση απρόβλεπτη. Και το κύριο σημείο, οι νέοι πιστοί προέρχονται από το χώρο των ρωμαίων πολιτών, σε ένα ικανό και απρόβλεπτα μεγάλο, ποσοστό. Ο Διοκλητιανός ανησυχεί. Οι Ρωμαϊκές δομές, αμφισβητούνται. Η λαμπρή παλαιά Ρώμη με την παγκόσμια αίγλη της, χάνεται. Ο νέος κόσμος με τις ανατολικές θεωρήσεις κατά τους Ρωμαίους αλλοιώνει αυτό τούτο το Κράτος. Πρέπει να βρεθεί αντίβαρο. Και εδώ έχουμε από το σοφό Διοκλητιανό το μέγα διαπραττόμενο σφάλμα. Η νέα θρησκεία, θα χτυπηθεί με την ενίσχυση της παλαιάς. Το πολιτικό αισθητήριο του Μ. Κωνσταντίνου λείπει. Η παλαιά θρησκεία έχει καταρρεύσει. Χωρίς πνευματικές βάσεις, ηθικά ερείσματα και βαθύτερες αναζητήσεις, δεν είναι δυνατόν όχι μόνο να επανορθωθεί, αλλά κυρίως να γίνει η αντίπαλος της Εκκλησίας. Ο Διοκλητιανός αντιλαμβάνεται ότι η Ρώμη στη φοβερή έκτασή της, χρειάζεται κύρια διοικητικά κέντρα. Παίρνει ως βοηθό για την Ανατολή και ονομάζει Καίσαρα, τον Γαλέριο (292). Για τη Δύση, ονομάζει Αύγουστο, τον Μαξιμιλιανό(286) και Καίσαρα (292) τον Κωνστάντιο Χλωρό, πατέρα του Μ. Κωνσταντίνου. Ο Γαλέριος κινείται γρήγορα και μεθοδικά. Πλαισιώνεται από εθνικούς ιερείς και δίνει τα πρώτα δείγματα μιας από- 22
Οι Μελετιανοί λυτης δεισιδαιμονίας που τον κατέχει, εκδίδοντας μια σειρά από ανελεύθερα διατάγματα. Επηρεάζει βαθύτατα τον άλλοτε, μάλλον αντικειμενικό, Διοκλητιανό και πείθει τη Ρώμη ότι ο Χριστιανισμός θα γίνει αιτία κατάρρευσης της Αυτοκρατορίας. Προφήτης κακού και κακών. Το 298 συλλαμβάνονται όλοι οι χριστιανοί που υπηρετούσαν εις τα ανάκτορα και σε λίγο η δίωξη επεκτείνεται εις τις τάξεις του στρατού. Διάταγμα του 303 αποστερεί τους χριστιανούς από την προστασία του νόμου. Και των προνομίων των Ρωμαίων πολιτών. Οι χριστιανοί αποκλείονται από κάθε δημόσια αρχή. Οι Εκκλησίες πυρπολούνται και για πρώτη φορά, έχουμε μια συστηματική συλλογή ιερών βιβλίων και καταστροφή τους σε πυρά, σε δημόσιες πανηγυρικές εκδηλώσεις. Ακολουθεί το διάταγμα υποχρεωτικής θυσίας στους εθνικούς θεούς, όλων των κατοίκων της αυτοκρατορίας. Οι δυστροπούντες αναγκάζονται να θυσιάσουν με βασανισμούς και τελική θανατική ποινή (304). Παράδοση αναφέρει ότι μαρτυρεί ο χιλίαρχος Γεώργιος αν και η Καθολική Εκκλησία τον διαγράφει από τα αγιολόγιά της. Η ίδια παράδοση ισχύει και για τον εις την Θεσσαλονίκη, Δημήτριο ο οποίος στο στάδιο παρώτρυνε τον μονομάχο Νέστορα να επικαλεσθεί τον Θεό, στην πάλη του κατά κάποιου θηριώδους παλαιστού και μονομάχου Λυαίου. Κατά την ίδια παράδοση, ο Δημήτριος εθανατώθη εις τις φυλακές. -.- Οι ανθύπατοι και ο Επίτροποι στις επαρχίες με εξαίρεση τη σημερινή περίπου Γαλλία όπου κυβερνούσε ο Κωνστάντιος ο Χλωρός συναγωνίζονται σε σκληρότητα τους Καίσαρες. Η Αλεξάνδρεια και γενικά η Αίγυπτος υποφέρουν περισσότερο των λοιπών επαρχιών. Και το παράδοξο. Στη φοβερή αυτή κρίση, πολλοί μετανοούν διότι ελιποψύχησαν, επιστρέφουν. Μαρτυρούν εις τις φυλακές και τα αμφιθέατρα. Ανακαλούν. Και το σχίσμα δεν αργεί να κάμει την τραγική του εμφάνιση. 23
Οι Μελετιανοί Ο Μελέτιος δεν αποκλείει τη συγνώμη, αλλά όχι στην παρούσα φάση. Να περάσουν πρώτα οι διωγμοί και να επέλθει η ειρήνη εις την Εκκλησία. Οι Πεσμένοι (Lapsis) ας περιμένουν. Ο επίσκοπος Αλεξανδρείας Πέτρος, εννοεί να γίνει δεκτή η συγνώμη των Πεσμένων και η σε διωγμό Εκκλησία να δώσει τη θέση που ανήκει εις τους επανακάμπτοντες στην πίστη. Ο Μελέτιος εμμένει. Αποχωρίζεται και χειροτονεί κληρικούς εις τη Λυκόπολη. Μια άλλη Εκκλησία επισήμως Σχισματική ιδρύεται. Έμειναν μέχρι και την 5 η εκατονταετία για να εξαφανιστούν οριστικά. Αλλά η τραγωδία είχε φέρει τα αποτελέσματά της. Τώρα δεν έχουμε διαφωνούντες ή αφορισμένους, αλλά δυο ισοπνευματικές Κοινότητες. 24
Η Αφρικανική Σχολή Η ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Πέραν και ανεξάρτητα από τις Μικρασιατικές Σχολές δημιουργείται η Σχολή της Αλεξάνδρειας, η Σχολή της Αφρικανικής Ρωμαϊκής επαρχίας της Β. Αφρικής. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Αφρικανική Σχολή, κινείται στη νοοτροπία της Ελληνιστικής σκέψης. Μιλούν θαυμάσια Ελληνικά. Η παιδεία τους έχει Ελληνικές βάσεις και οι σπουδές τους κινούνται περισσότερο και πλησιέστερα προς τα μεγάλα ελληνιστικά κέντρα της Μ. Ασίας και εν πάση περιπτώσει πολύ μακράν από την όντως γειτονική Ρώμη! Το κήρυγμα και η διδαχή γίνονται εις την Ελληνική και οι συγγραφείς της χειρίζονται με μοναδική άνεση την Αλεξανδρινή γλώσσα. Είναι ελεύθεροι στη σκέψη. Και δεν είναι ξένοι στα νεοπλατωνικά και νεοστωικά κινήματα. Συνισταμένη αυτής της τάσεως είναι ο γνωστός Τερτουλλιανός ένα έξοχο και πολυσχιδές πνεύμα που θα αφήσει στο διάβα του. Παρά ταύτα γράφει στη Λατινική γλώσσα και θεωρείται ο δημιουργός, ο πλαστουργός της λατινικής θεολογικής γλώσσας. Είναι ο Ωριγένης της Δύσης!! *.* Ο Μινούκιος Φήλιξ, νομικός και εκ των δυνατών δικηγόρων της Ρώμης, έγραψε διάλογο με τον τίτλο Octavius, πάνω σε ένα υποθετικό διάλογο μεταξύ ενός χριστιανού αφιερωμένου πιστού του Οκτάβιου και ενός καλλιεργημένου καλόπιστου εθνικού, του Καικίλιου. Νωρίς ακόμη, από τις αρχές του 3 ου αιώνα, η Αφρικανική Σχολή μας χαρίζει τον Κυπριανό από την Καρχηδόνα, γόνο μιας αριστοκρατικής οικογένειας. Σπουδάζει δικηγόρος και ρήτορας, όταν από κάποιο πιστό Κυπριανό, κερδίζεται στον Χριστό. Βαπτίζεται το 245 και παίρνει, προς τιμή του διδασκάλου του, το όνομα Κυπριανός. Πουλάει τα υπάρχοντά του. Τον κάνουν πρεσβύτερο το 245. Επί Δέκιου στην περίοδο των φοβερών διωγμών, οι όχλοι γυρίζουν στους δρόμους, ουρλιάζοντας: Cyprianum ad leonem! 25
Η Αφρικανική Σχολή Το 250 μόλις αποφεύγει το θάνατο, φεύγοντας από την Καρχηδόνα. Επιστρέφει το 255 και γίνεται παντού αισθητή η άγια σύνεσή του στα δύσκολα εκείνα εκκλησιαστικά χρόνια. Όταν ξεσπά ο μεγάλος λοιμός του 252 μένει στην Καρχηδόνα. Μπαίνει στα σπίτια των ασθενών άτρομα και περιποιείται προσωπικά χριστιανούς και εθνικούς. Ακολουθεί μικρή περίοδος ειρήνης του Ουαλεριανού κατά την οποία δίδεται στον Κυπριανό η δυνατότητα να ρυθμίσει και να επανορθώσει πολλά εκκλησιαστικά προβλήματα. Ο Ουαλεριανός σε λίγο μεταστρέφεται και εκδίδει τα περίφημα διατάγματα νέων διωγμών. Ο Κυπριανός φυγαδεύεται από την Καρχηδόνα. Ο ανθύπατος Γαλέριος Μάξιμος τον ανακαλεί δόλια και με την επιστροφή του τον συλλαμβάνει και τον καταδικάζει σε θάνατο. Μαρτύρησε το 258. Υπήρξε πρότυπο πρεσβυτέρου. Είναι αυτός που εισήγαγε το δόγμα ότι η αποχώρηση από την Εκκλησία είναι σχίσμα και ότι στην ενότητα της Εκκλησίας, η Εκκλησία είναι κάτοχος και μέσον Σωτηρίας. Ακόμα με το περίφημο Ecclesiae Principalis εξύψωσε τον επίσκοπο Ρώμης, αν και όπως ανεπτύχθη η μετάφραση αυτή, είναι εσφαλμένη. *.* Ο Χριστιανός ποιητής Κομμοδιανός, ο αποκαλών εαυτόν Γάλαιον, μας διέσωσε αμφιβόλου καλλιτεχνικής αξίας απολογητικό ποίημα στη λατινική γλώσσα. *.* Ο Αρνόβιος, σκληρός και πείσμων διώκτης, γνωρίζει τον Κύριο. Έχει κάποια σύγχυση με το υγιές ευαγγέλιο. Είναι ειλικρινής. Φαίνεται επηρεασμένος από Γνωστικές απόψεις. *.* Κλείνουμε τη Σχολή της Αφρικής με τον Λακτάντιο, εθνικό, παιδευμένο και συνετό άνδρα. Ο Διοκλητιανός τον κάλεσε δάσκαλο στη ρητορική Σχολή Νικομήδειας. Έζησε τους μεγάλους 26
Το Ησιοδικό Εσχατολογικό Πανόραμα διωγμούς. Δεν γνωρίζουμε πώς και πότε εδέχθη τον Ιησού. Σε μεγάλη ηλικία, τον προσέλαβε ο Μ. Κωνσταντίνος σαν δάσκαλο του γιου του Κρίσπου. Του οφείλουμε την περί ιερού λαβάρου αληθινή έκθεση. Πέθανε το 330 μ.χ. ΤΟ ΗΣΙΟΔΙΚΟ ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΟΡΑΜΑ Η Κλειώ η μούσα της Ιστορίας είναι θυγατέρα της Μνημοσύνης! Η Μνημοσύνη δεν είναι αναδρομή μνήμης εις το παρελθόν, αλλά πέραν της ανάμνησης και εναρμόνιση του ανθρώπου σε σχέση με τις ιστορικές πράξεις που καλείται να υιοθετήσει και το χθες να γίνει γι αυτόν υπόσταση. Η πίστη εις τον Θεό, συνεπώς, δεν είναι μνήμη παρελθόντος, αλλά ηρωικό βιωματικό σήμερα που χαράσσει όρια και δίνει διάσταση στο αύριο. --.-- Μέσα από τις απλές αυτές σκέψεις, ας ξαναδούμε την ιστορική φιλοσοφική θεώρηση περί διαδοχής των γενεών μέσα στο χρόνο. 1. Ο Όμηρος και ο Ησίοδος θέλουν την ανθρώπινη ιστορία «επί επιπέδου» διαδρομής. Αρχή, διαδρομή, τέλος. Βέβαια υπάρχουν παλαιότεροι «λογογράφοι» οι οποίοι εν τούτοις δεν έχουν μια γενική και ολοκληρωμένη αντίληψη της διαδρομής του χρόνου. Τους λείπει η Ομηρική και Ησιοδική γενική «εποπτεία». 2. Οι ανατολικοί λαοί κυρίως η χαλδαϊκή αντίληψη ερευνούν τον χρόνο και θεωρούν και βλέπουν τα διαδραματιζόμενα σαν στοιχεία που εντάσσονται εις τον χρόνο, αλλά δεν σηματοδοτούν τη διαδρομή. Έτσι, θέλουν τις περιόδους να διαδέχονται η μια την άλλη κυκλική «ροή» και ο χρόνος να επαναφέρει τα προηγούμενα «χαρακτηριστικά» του. Πάνω σ αυτή την ανατολίτικη αντίληψη θα κινηθεί και ο Σολομών. Έχει επηρεασθεί από τις αντιλήψεις των γυναικών του από τα 27
Το Ησιοδικό Εσχατολογικό Πανόραμα ανατολικά διαμερίσματα; Πάντως το γνωστό «τι το γεγονός; Αυτό το γενησόμενον και τι το πεποιημένον, αυτό το ποιηθησόμενον και ουκ έστι παν πρόσφατον υπό τον ήλιον» (Εκκλ. 1:9, κατά Ο ). 3. Οι Εβραίοι έχουν οριζόντια (διαδρομική) έννοια χρόνου. Δέχονται, δημιουργία, ιστορική διαδρομή και τέλος επίγειο μεν, αλλά στατικό με την εγκαθίδρυση της Μεσσιανικής Δαυιδικής Βασιλείας. Συνεπώς και οι Εβραίοι και οι Χριστιανοί περιμένουν τον Ερχόμενον μετά δόξης. Οι Εβραίοι για πρώτη φορά, οι πιστοί για δεύτερη. Εις το σημείο αυτό, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι οι τρεις «γενεές» (αυτοκρατορίες) του οράματος του Δανιήλ (Βαβυλώνιοι, Έλληνες, Ρωμαίοι) στην πραγματικότητα είναι πέντε, αφού ο Δανιήλ συγχωνεύει εις την πρώτη (Βαβυλωνιακή) τη Χαλδαϊκή και την Περσική. 4. Η Κ. Διαθήκη είναι σαφής ως προς το θέμα «γενεών» και διαδοχής γεγονότων. Υπάρχει αρχή, διαδρομή, τέλος. Το τέλος είναι επίγειο. Αλλά, υπάρχουν Νέοι Ουρανοί στους οποίους εντάσσεται η Νέα Γη. Ο Κύριος Ιησούς είναι σαφής και ενίοτε λεπτομερειακός στην περιγραφή του τέλους. --.-- Σκοπός της παρούσης προσέγγισης είναι να δώσουμε κάποια στοιχεία για τα γένη, όπως ο Ησίοδος τα βλέπει να εξελίσσονται στην ιστορία του ανθρώπου. Στο έργο του «Έργα και Ημέραι» ο Ησίοδος βλέπει να ολοκληρώνεται η πορεία του ανθρώπου σε πέντε «γενεές» που φθίνουν. Τούτη η διαδοχή, η αρνητικά εξελικτική, έχει αφετηρία μια ανώτερη πνευματικά και κυρίως ηθικά γενεά. Οι πέντε διάδοχες φάσεις είναι προϊόν δημιουργίας των θεών. Υπογραμμίζουμε τη λέξη «δημιουργία». Το διδακτικό έπος του Ησίοδου καθώς γράφεται με κεφαλαία γράμματα, μας στερεί την έρευνα αν η λέξη αυτή «δημιουργία» είναι γραμμένη με το δέλτα κεφαλαίο. Θα το θέλαμε να ναι έτσι γραμμένη! Οι φάσεις σαν γένη: 28
Α. το χρυσό γένος Β. το αργυρό Γ. το χαλκό Δ. το ηρωικό Ε. το σιδηρό. Το Ησιοδικό Εσχατολογικό Πανόραμα Α. Στην πρώτη περίοδο υπάρχει ένας θεός, βασιλιάς και προστάτης. Είναι ο Κρόνος. Οι άνθρωποι είναι ευτυχείς. Ζουν εν ειρήνη. Είναι ξένος ο μόχθος. Η κόπωση. Ο ιδρώτας. Ζουν από τα αυτοφυή δέντρα και τους καρπούς τους. Δεν υπάρχουν πόλεμοι, φιλονικίες, διαφορές. Αλλά και όταν πεθαίνουν απλώς μεταβαίνουν σε μια άλλη πραγματικότητα, σαν σε ύπνο και από ύπνο. Δεν υποφέρουν. Δεν πονούν. Β. Το χρυσό γένος ξαφνικά, απρόσμενα, παρέρχεται. Ο Ησίοδος βλέπει αίτιο, αλλά δεν το προσδιορίζει. Οι άνθρωποι του δεύτερου γένους, του αργυρού, είναι προικισμένοι με μεγάλη σωματική ρώμη. Είναι οι γίγαντες, οι γιοι των αγγέλων. Ξαφνικά μια αλαζονεία τους κυριεύει με αποτέλεσμα να στραφούν εναντίον των θεών. Η αλαζονική αυτή συμπεριφορά, δημιουργεί κλίμα εχθρότητας μεταξύ των ανθρώπων, μίσους και πολέμων. Το δεύτερο γένος, παρέρχεται. Γ. Το τρίτο γένος, είναι άκρως ερευνητικό. Ανακαλύπτει τον χαλκό. Και κάνει τα πρώτα όπλα. Είναι το χάλκινο γένος των ηρώων αλλά και των πολέμων. Τούτες ακριβώς οι μάχες, θα το αφανίσουν. Δ. Για να ακολουθήσει το ηρωικό γένος. Είναι η γενεά των αγώνων. Των δυνατών. Των σοφών εις τις πολεμικές τέχνες. Είναι η γενεά που εξυμνεί το Ομηρικό έπος. Των ηρώων, αλλά και τόσο ηθικά ξεπεσμένων. Ο Όμηρος φωτίζει την πλευρά των δυνατών αλλά σύγχρονα τους απομυθοποιεί. Τους ξεσκεπάζει. Τους ευτελίζει. Είναι ήρωες, αλλά τόσο μικροί σε ήθος και τρόπο ζωής και διαγωγή. Τα παλάτια των Ατρειδών εξωτερικά είναι γεμάτα αίγλη. Εσωτερικά τα καταρρακώνει ο Αίγιστος! Κι όμως λίγοι από τους ήρωες, θα ευαρεστήσουν το Δία. Εδώ το θείο είναι πρόσωπο. Ένας θεός. Και ο Δίας θα 29
Το Ησιοδικό Εσχατολογικό Πανόραμα φέρει εις τα νησιά των Μακάρων αυτούς τους ολίγους. Έχουμε μια πρώτη προσέγγιση σε άλλο χώρο. Σε άλλη κατάσταση. Τη Μακαριότητα. Ε. Το σιδηρό γένος ανήκει και ο Ησιόδος σε αυτό περιλαμβάνει ανθρώπους που τους κυκλώνουν τρία προβλήματα. Διαρκής πνευματική και σωματική κόπωση. Σωματικές και ψυχικές αρρώστιες. Και τρίτον, μια συνεχής πνευματική και ηθική φθορά που οδηγεί σε διαρκή αγωνία, αμφιβολία, αμφισβήτηση και μοναξιά. «Νυν γαρ γένος εστί σιδήρεον ουδέποτ ήμαρ παύσονται καμάτου και οϊζύος ουδε τι νύκτωρ φθειρόμενοι χαλεπάς δε θεοί δώσουσι μερίμνας» (τώρα βρισκόμαστε στη σιδηρά εποχή. Και οι θνητοί δεν παύουν, δεν σταματούν να εργάζονται, μέχρι τέλειας κόπωσης. Να τους κυκλώνουν τα βάσανα. Να φθείρονται νύχτα μέρα. Ναι, θα ναι οι θεοί που θα τους πετάξουν σε τέτοιες δυσκολίες που δεν θα μπορέσουν να τις υπερνικήσουν). Η ηθική έχει εξαφανιστεί. Και αυτό που ονομάζουν οι άνθρωποι «ηθική» είναι η τέλεια αλλοίωση του πραγματικού νοήματος. Ο βίος των ανθρώπων θα εξασθενίσει. Κανένας ηθικός δεσμός δεν θα συνδέει τους κατοίκους της γης. «Ζευς δ ολέσει και τούτο γένος μερόπων ανθρώπων ειτ αν γεινόμενοι πολιοκρόταφοι τελέθωσιν ουδε πατήρ παίδεσσιν ομοίιος ουδε τι παίδες, ουδε ξείνος ξεινοδόκω και εταίρος εταίρω». (Ο Ζευς θα καταστρέψει ολοσχερώς και αυτό το γένος των θνητών ανθρώπων, όταν πια τα παιδιά θα γεννώνται με τρίχες άσπρες στους κροτάφους τους. Τότε θα ναι που δεν θα υπάρχουν σχέσεις ειλικρίνειας ανάμεσα στους πατέρες και τα παιδιά, ούτε ανάμεσα σ αυτούς που ενώθηκαν με τα δεσμά της φιλοξενίας, ούτε κι ανάμεσα σε φίλους με τους φίλους τους.) Ο Ησίοδος λέει πως όταν θα βασιλεύσει πάνω στο γένος τούτο στον έσχατο βαθμό η ανηθικότητα και η τέλεια παρακμή θα είναι έκδηλη πλέον, πρώτη θα φύγει η Αιδώς, η Εντροπή θεοποιούμενη. Θα ακολουθήσει η Νέμεση, θεά, κόρη της 30
Το Ησιοδικό Εσχατολογικό Πανόραμα Νύκτας και τιμωρός των υβριστών. Και η Αιδώς και η Νέμεση, φεύγοντας θα σκεπάσουν τα σώματά τους με λευκούς πέπλους, ίσως δηλωτικό ότι παίρνουν μαζί τους ό,τι τελευταίο αγνό. Η Αιδώς και η Νέμεση δεν έχουν πλέον κατοικία στη γη. Επιστρέφουν στον Όλυμπο. Στον Ουρανό, θα λέγαμε εμείς. «Και τότε δη προς Όλυμπον αποχθονός ευρυοθείης λευκοίσι φόρεσι καλυψάμενα χρόα καλόν αθανάτων μετά φύλου ίτον προλιπόντ ανθρώπους Αιδώς και Νέμεσις τα δε λείψεται άλγεα λυγρά θνητοίς ανθρώποις». (Και τότε πια απ την πλατειά περπατούμενη γη, αφού εγκαταλείψουν πια τους ανθρώπους, θα φύγουν για να εγκατασταθούν στον Όλυμπο η Αιδώς και η Νέμεση, σκεπάζοντας τα σώματά τους με πέπλα κάτασπρα και στους ανθρώπους θα μείνουν πόνοι φρικτοί και θρήνοι). --.-- Πρόκειται για το πρώτο γραπτό εσχατολογικό κείμενο που γράφτηκε από ανθρώπινο χέρι. Μπορούμε άνετα να εντοπίσουμε τον Πνευματικό Χρυσό Αιώνα τον συνυφασμένο με τη Δημιουργία και την πλαστουργία του ανθρώπου. Τον Έναν που είναι η Ευτυχία και η Ειρήνη για τον άνθρωπο. Την παρέμβαση της αλαζονείας και την εκδίωξη από τη γη της ευφροσύνης. Την κατάρα του μόχθου και τη δουλεία της γης. Την παρείσφρυση του θανάτου ως νέου στοιχείου στην ιστορία της Δημιουργίας. Την πρώτη φιλονικεία, πόλεμο, μίσος, θάνατο. Την Ελπίδα της χώρας των Μακάρων. Τη συνεχή πτωτική πορεία την Ηθικής. Η Αιδώς στο τελευταίο γένος θα έχει θέση στη γη πλέον. Η Δίκη και η Νέμεση, έτσι αποχωρούν. Έχει θέση πλέον εις την κοινωνία των ανθρώπων, μόνον η ρυπαρότης «ο ρυπαρός ρυπαρευθήτω έτι» και η αδικία «ο αδικών αδικησάτω έτι» (Αποκ. 22:11). 31
Πάνταινος ο Αθηναίος Πρόκειται για ένα φανταστικό σχέδιο; Για ποιητικό λόγο; Μήπως εις τη χαραυγή της ιστορίας η εδεμική ιστορία κυκλοφορούσε μυθικά μορφοποιημένη στους λαούς; Μήπως πρόκειται για μια μια ακόμα ένδειξη ότι και με την εσχατολογία του Ομήρου και του Ησίοδου «ουκ αφήκεν ο Θεός Εαυτόν αμάρτυρον;» ΠΑΝΤΑΙΝΟΣ Ο ΑΘΗΝΑΙΟΣ Θα πρέπει εισαγωγικά να θυμηθούμε ότι από το σύνολο των θεολογικών «σχολών» (Αλεξανδρινή, Βορειοαφρικανική, Μικρασιατική ή Εφεσιακή και την Αντιοχειακή), εκείνη η οποία έδωκε τους μεγαλύτερους άνδρες στη χριστιανική θεολογική φιλολογία, υπήρξε η Αλεξανδρινή. -.- Η Αλεξάνδρεια δεν ήτο μόνο η έδρα της τότε σοφίας και των γραμμάτων, αλλά και το κύριο κέντρο των εβραϊκών σπουδών. Ενωρίς οι χριστιανοί της Αλεξάνδρειας συνέλαβαν την ανάγκη ανώτερων, θα λέγαμε, σπουδών, τόσο σαν αντίβαρο προς τις εθνικές δοξασίες, αλλά και για την αντιμετώπιση των ραβινικών ακραίων δοξασιών. Άλλωστε, έχουμε ήδη εντοπίσει την κρυφή ύπαρξη και δράση των Γνωστικών και γίνεται φανερή η επιδίωξη της Εκκλησίας να πολεμήσει τις Γνωστικές θεωρήσεις με τα ίδια της τα όπλα: Την επιστημονική σοφία. Βρισκόμαστε στις απαρχές μιας συστηματικής στροφής της χριστιανικής φιλολογίας για την ανατροπή της «σοφίας του κόσμου» κατά το παυλικό υπόδειγμα ομιλίας στην Πνύκα. Οι πρώτοι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι και «θεολόγοι» αποκαλούμενοι, προέρχονται από υψηλής μόρφωσης φιλοσοφικούς κύκλους, κυρίως νεοπλατωνικούς. Κύκλοι αυτών των τάσεων, έχουν ήδη μετακινηθεί προς την Παλαιστίνη και μας είναι γνωστοί σας «συναγωγές» Λιβερτίνων, Κυρηναίων, Αλεξανδρέων και από Κιλικίας, εναντίον των οποίων μάχεται η 32
Πάνταινος ο Αθηναίος Εκκλησία των Ιεροσολύμων και ξιφουλκεί ο ακαταμάχητος Στέφανος. Μπορούμε να μιλάμε για «σχολές» ενίοτε και για «στοές» σε αθηναϊκές παλιές απομιμήσεις και τίτλους, βασικά στους χώρους των νεοστωικών και των νεοκυνικών, του τύπου του Σαμοσαττέα Λουκιανού. Οι Αλεξανδρινοί θεολόγοι, είναι κλασσικά καταρτισμένοι και φιλοσοφικά παιδευμένοι. Ανήκουν βασικά στην οικονομική αριστοκρατία της Αλεξάνδρειας και διακρίνονται για την κλασσική τους κατάρτιση. Κατέχουν την ελληνική, διαμορφώνουν την αλεξανδρινή ελληνιστική, στον τύπο που με τα γραπτά του διέσωσε ο Λουκάς, στην τέλεια αλεξανδρινή γλώσσα. -.- Ο Πάνταινος ανήκε στους στωικούς. Μας είναι άγνωστο πότε δέχθηκε τον Χριστιανισμό. Πρέπει να έγινε αυτό νωρίς τον 2 ο αιώνα. Υπήρξε δάσκαλος του Κλήμεντα και του Ωριγένη. Ο τελευταίος μιλάει με εξαιρετικό σεβασμό για το δάσκαλό του. Η σύνθετη προσφορά του Πάνταινου κινείται στην ανάλυση των φιλοσοφικών συστημάτων της εποχής του και στην αντιπαράθεσή τους με την πίστη της Εκκλησίας. Εντοπίζει αδυναμίες, κενά, παραλείψεις. Και επαναλήψεις. Γνωρίζει τις σχολές και συγκρίνει με επιτυχία, τα δόγματα μιας μιας απ αυτές. Λέγεται ότι υπήρξε ο πρόδρομος συγκριτισμού μεταξύ διδαχής του Κυρίου και της προσωκρατικής κυρίως φιλοσοφίας. Αλλά τέτοια στοιχεία μας λείπουν. Είναι εν τούτοις βέβαιο ότι οι μεγάλοι αλεξανδρινοί φιλόλογοι, όπως Λεωνίδας ο πατέρας του Ωριγένη, ο Πάνταινος, ο Κλήμης και αυτός ο Ωριγένης, ανέβασαν την χριστιανική παιδεία. Μας χάρισαν την πρώτη Γραφική κριτική. Έδωσαν τα πρώτα υγιή δείγματα επιστημονικής αντίρρησής τους με τη ραβινική θεολογία και την Ιουδαϊκή παράδοση. 33
Λουκιανός ο Σαμοσατεύς Η πολύ αργότερα δολοφονία της Υπατίας, και η εν γνώσει του Κύριλλου, αποτρόπαια τούτη πράξη, δίνουν το μέτρο, μιας ανάγκης η περί Χριστού γνώση στους όποιους χώρους και επίπεδα, να συμβαδίζει με το άγιο ήθος Κυρίου του Χριστού μας. ΛΟΥΚΙΑΝΟΣ Ο ΣΑΜΟΣΑΤΕΥΣ Από τα Σαμόσατα της Κομμαγηνής. Έζησε τον 2 ο μ.χ. αιώνα. Εκπαιδεύτηκε στις ρητορικές σχολές Ιωνίας. Έχει ένα πλατύ και αξιόλογο συγγραφικό έργο όπως: 1. Μελέται ή επιδεικτικοί λόγοι 2. Μύιας εγκώμιον 3. Φάλαρις 4. Θεών Διάλογοι 5. Ενάλιοι Διάλογοι 6. Νεκρικοί Διάλογοι 7. Επιστολαί («Πως δει ιστορίαν συγγράφειν»). Αλλά και πεζά σε μυθιστορηματικό τύπο, όπως «Λούκιος ή όνος». Από τις καλές μεταφράσεις του Ιωάν. Κονδυλάκη. Μιλήσαμε για την, ο Κ. Γεωργούλης την αποκαλεί, «ιδιοτυποκίνηση», μια τάση επιστροφής εις το παρελθόν. Τόσο αυτό εις την φιλοσοφία, όσο και κυρίως εις την φιλολογία. Ο Διονύσιος ο Αλικαρνασεύς από την εποχή του Αυγούστου, δίδει έμφαση στον κλασσικό χώρο. Οι κλασσικοί διαβάζονται, υπομνηματίζονται και έχουμε τις πρώτες ωθήσεις για μια συμμόρφωση προς τα αρχαία πρότυπα. Η γλώσσα της Αλεξάνδρειας, υποτιμάται ως όργανο της ανατολής. Μπορεί κανείς να υποστηρίξει πως τούτη ίσως αποτελεί μια περιφρόνηση προς τη ρωμαϊκή σκαιότητα. Ίσως εδώ πρέπει να βρεθούν σπέρματα μιας πρώιμης αντιχριστιανικής τάσεως. Ο Λουκιανός ανήκει εις αυτούς τους Νεοκυνικούς, αλλά παραλλήλως ειρωνεύεται τον αγώνα για ένα ενάρετο βίο. Αλλά ενώ είναι νεοκυνικοί, απέχουν από τις περί ηθικής τάσεις τους ο Μαρη- 34