δημόσιου χώρου χρήστες αναζητούνται

δημόσιου χώρου χρήστες αναζητούνται εθνικό μετσόβιο πολυτεχνείο τμήμα αρχιτεκτόνων Μάρτιος 2012

Επιβλέποντες Βοζάνη Αριάδνη Κούρκουλας Ανδρέας Φοιτήτρια Μπίστη Μαριάνα

5 Ευχαριστώ τους Ανδρέα και Αριάδνη, που χάρη στο μάθημα τους, γεννήθηκαν τα ερωτηματικά και οι προβληματισμοί γύρω από τον δημόσιο χώρο, τους Γιώργο, Μάνο, Πάνο και τη μητέρα μου για την πολύτιμη βοήθειά τους, τον αδερφό μου, τον Λευτέρη, την Μύριαμ και τη Σοφία για τη συμπαράσταση και την κατανόησή τους και τέλος, την Ειρήνη, τον Στέλιο και τον Γιάννη για τις συμβουλές τους.

7 αφορμή μεθοδολογία 1. εισαγωγή 08 Μετα-ολυμπιακή αποκάλυψη Χρεωκοπία 66 72 Ο δημόσιος χώρος: πώς ορίζεται και ποιός ο ρόλος του Η πλατεία: πώς ορίζεται και ποιός ο ρόλος της Εξέλιξη και μετάλλαξη μέσα στο χρόνο 2. η σύγχρονη μετάλλαξη της πόλης: η μετανεωτερική απαξίωση του δημόσιου χώρου Metapolis και Αστική διάχυση Παγκοσμιοποίηση και κατανάλωση. Ο νέος δημόσιος χώρος Τεχνολογία και ψηφιακή επανάσταση Τα νέα μέσα Digitize me Ψηφιακός δημόσιος χώρος και νέα κοινωνική διαστρωμάτωση 13 15 19 37 39 43 45 47 49 4. παρατηρήσεις ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ Γενικά: Διεθνείς τάσεις διεθνείς αντιδράσεις Ειδικά: Ελληνικές παθογένειες Πλατείες μαύρες τρύπες: το τέλος του δημόσιου χώρου; 5. η περίπτωση της πλατεία Κλαυθμώνος Αιτιολόγηση επιλογής : Γιατί η Κλαυθμώνος; Χωρική Ιστορική ανάλυση Σύγχρονη ανάγνωση του χώρου Επίλογος 77 83 86 91 96 103 3. ο ελληνικός δημόσιος χώρος Η απάντηση της Αρχιτεκτονικής: o ρόλος του Αρχιτέκτονα στην Αθήνα της κρίσης 109 Αθήνα Πολεοδομική εξέλιξη, παραγωγή δημόσιου χώρου και μετάλλαξή στο χρόνο 19 ος αιώνας Σχεδιασμένη πόλη 20ος αιώνας Πόλη εργοτάξιο 1950 2000 Ασχεδίαστη πόλη 21ος αιώνας Διάχυτη πόλη 53 55 58 60 64 αναφορες 114

9 Αφορμή αυτής της ερευνητικής εργασίας στάθηκε η καθημερινή περιήγηση στο Ιστορικό Κέντρο της Αθήνας, στο πλαίσιο του συνθετικού θέματος του 9ου εξαμήνου. Κεντρική παρατήρηση ήταν η ερημοποίηση κεντρικών πλατειών και η ανικανότητα αυτών να προκαλέσουν το ενδιαφέρον για κοινωνική επαφή και συμμετοχή, ως αποτέλεσμα της γενικότερης απαξίωσης του δημόσιου χώρου. Αντικείμενο της διάλεξης είναι η ερμηνεία της σημερινής εικόνας των πλατειών στο Ιστορικό Κέντρο της Αθήνας και η αναζήτηση των αιτίων που τη συνδιαμορφώνουν, με πρωτογενή (φωτογραφικό υλικό, προσωπική εμπειρία) και δευτερογενή στοιχεία (βιβλιογραφικές, κινηματογραφικές αναφορές). Στο πρώτο σκέλος, με μια αναδρομή στη γένεση του δημόσιου χώρου και της πλατείας και μέσω της καταγραφής της ιστορικής εξέλιξης και των μεταλλάξεων που υπέστησαν μέσα στο χρόνο, επαναπροσδιορίζεται ο ρόλος που διαδραματίζουν στη σύγχρονη εποχή, επισημαίνοντας τους βασικούς παράγοντες που έχουν συμβάλει στην απαξίωση τους. Ή μήπως είναι ; Στο δεύτερο σκέλος, επιχειρείται η καταγραφή των αμιγώς ελληνικών παθογενειών του δημόσιου χώρου στο κέντρο της Αθήνας, που καταστρατηγούν τον ενεργό και ουσιαστικό ρόλο της πλατείας στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων της πόλης. Στο τρίτο και τελευταίο σκέλος, επιλέγεται η παρουσίαση της πλατείας Κλαυθμώνος ως χαρακτηριστικό παράδειγμα μαύρης τρύπας μέσα στον αστικό ιστό της πόλης που αποτελεί παράλληλα αντικείμενο μελέτης της διπλωματικής εργασίας. Έχοντας προσδιορίσει τους παράγοντες που αναστέλλουν τη λειτουργία του δημόσιου χώρου ως κοινωνικού πυκνωτή στο Ιστορικό Κέντρο της Αθήνας, η παρέμβαση στην πλατεία Κλαυθμώνος αποτελεί την ιδανική πρόκληση ενάντια στην άποψη ότι η απαξίωση είναι φαινόμενο μη αναστρέψιμο.

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 11

Ο δημόσιος χώρος Πώς ορίζεται ο δημόσιος χώρος και ποιός ο ρόλος του; δημόσιος, ο [δimósios]: 1. που ανήκει ή που αναφέρεται στο κράτος, που έχει σχέση με αυτό: Οι δημόσιες υποθέσεις. Δημόσια οικονομία*. Δημόσια οικονομικά*. Δημόσιο χρέος / συμφέρον / έγγραφο. 2α. που σχεδιάζεται και πραγματοποιείται από το κράτος, από τις κρατικές υπηρεσίες: Δημόσια δαπάνη / εκπαίδευση. 3. που έχει σχέση με το λαό, με τον πληθυσμό (μιας πόλης, περιοχής, χώρας κτλ.) ή με το κοινό: Δημόσια υγεία. Δημόσια τάξη Δημόσιος βίος. 4α. που προορίζεται για το κοινωνικό σύνολο, για το κοινό: Δημόσια βιβλιοθήκη. Δημόσια λουτρά / ουρητήρια. ~ χώρος. 4β. που γίνεται έτσι ώστε να μπορεί να παρευρεθεί, να συμμετάσχει όποιος θέλει: Δημόσια συγκέντρωση / συζήτηση / διαγωνισμός. Στις σύγχρονες περιγραφές των λεξικών ως δημόσιο ορίζεται οτιδήποτε σχετίζεται με το κοινό, με το λαό, που υπάρχει για το σύνολο του λαού [συν. κοινόχρηστος] το κράτος ως νομικό πρόσωπο, οι κρατικές υπηρεσίες κλπ. 1 Ως έννοια, στην κοινή συνείδηση, ο δημόσιος χώρος έχει ένα ασαφές και συνήθως υποκειμενικό περιεχόμενο το οποίο προσλαμβάνεται και ερμηνεύεται από τον καθένα διαφορετικά, ανάλογα με τα προσωπικά του βιώματα και την αντίληψη που διαθέτει για την πόλη και τη ζωή του μέσα σε αυτή. Οπωσδήποτε όμως το κοινό αίσθημα συνδέει τον δημόσιο χώρο έστω αόριστα και διαισθητικά με τα δικαιώματα του πολίτη, ενσαρκώνoντας τη δεύτερη φύση του ανθρώπου ως μέλους ενός συνόλου. Ο καταλληλότερος ίσως τρόπος αποσαφήνισης της έννοιας του δημόσιου χώρου γίνεται μέσα από τη διάκριση του δίπολου ιδιωτικό/ δημόσιο: Το ιδιόκτητο και το κοινό, το προστατευμένο και το εκτεθειμένο, την εργασία και την αναψυχή, το ατομικό και το συλλογικό, το παραδοσιακό και το πρωτοποριακό. 2 1. Τοσίτσα, Εξάρχεια φωτ. Μ. Μπίστη 1 Λεξικό Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Β Έκδοση, Γ. Μπαμπινιώτης 2 Ταγκαλίδου Τζέλα, Δημόσιες Στιγμές - Ο δημόσιος χώρος ως ιδιωτικός, από http://tinyurl.com/7bm74zd 13

O Γερμανός κοινωνιολόγος Walter Siebel αναφέρει ότι από νομική άποψη ο δημόσιος χώρος διέπεται από το δημόσιο δίκαιο, ο ιδιωτικός από διατάξεις που προστατεύουν την ιδιοκτησία και την εστία. Από άποψη λειτουργιών, στο δημόσιο χώρο έχουν καταχωρισθεί οι λειτουργίες της αγοράς, της αναψυχής, καθώς και οι πολιτιστικές και πολιτικές δραστηριότητες, ενώ αντιθέτως στους ιδιωτικούς χώρους της επιχείρησης και της κατοικίας πραγματοποιούνται η παραγωγική και αναπαραγωγική διαδικασία. Τέλος οι διαφορές μεταξύ δημόσιων και ιδιωτικών χώρων είναι κοινωνικά προσδιορισμένες. Ο δημόσιος χώρος είναι ο χώρος της τελετουργικής ανωνυμίας, μιας επιτηδευμένης συμπεριφοράς που κρατά τις αποστάσεις, ενώ αντίθετα ο ιδιωτικός χώρος είναι ο χώρος της οικειότητας, της σωματικότητας και του συναισθηματισμού. 3 Σε αντίθεση με τον ιδιωτικό, ο δημόσιος χώρος απευθύνεται και ανήκει σε όλους. Η Hannah Arendt στο βιβλίο Η Ανθρώπινη Κατάσταση, μέσα από μια πολιτική και φιλοσοφική σκοπιά υποστηρίζει ότι ο δημόσιος χώρος είναι κατεξοχήν πολιτικός χώρος και συνδέεται αμφίδρομα με την έννοια της δημόσιας ελευθερίας. 4 Παρά το γεγονός ότι διέπεται από νόμους και κανόνες συμπεριφοράς, είναι χώρος ανοιχτός, δυνάμει οικειοποιήσιμος και μέσα από τη λειτουργία του, δικαιώνει το ρόλο της πόλης ως πυρήνα συνύπαρξης, επικοινωνίας και συναναστροφής. Καθώς ο δημόσιος χώρος μεταλλάσσεται σε κάθε ιστορική περίοδο, προσαρμοζόμενος στο πνεύμα της εποχής, διευρύνεται ή περιορίζεται ο ρόλος που διαδραματίζει στον αστικό χώρο. Με τα νοήματα που συμπυκνώνει, μπορεί κανείς να διεξάγει συμπεράσματα για την ιστορία του εκάστοτε τόπου στον οποίο εντάσσεται, να τον σκιαγραφήσει και να ερμηνεύσει την πορεία του στο χρόνο. Ο τρόπος που οργανώνεται και διαμορφώνεται, δημιουργεί αισθήματα ευχαρίστησης ή δυσαρέσκειας, ασφάλειας ή ανασφάλειας, κινεί το ενδιαφέρον, έλκει ή απωθεί. Ανάλογα με τη θέση του και τις σχέσεις του με τους άλλους χώρους, είναι προσβάσιμος ή όχι, συμμετέχει ή όχι στο σύστημα τόπων και σημείων που έχουν ανάγκη να θυμούνται οι άνθρωποι. 5 Η πλατεία Πώς ορίζεται και ποιός ο ρόλος της; πλατεία, η [platía]: μεγάλης έκτασης επίπεδος, ακάλυπτος και διαμορφωμένος χώρος μέσα σε κατοικημένη περιοχή (πόλης ή χωριού): H συγκέντρωση θα γίνει στην ~ Aριστοτέλους / Συντάγματος / Ομονοίας. H κόκκινη ~ της Mόσχας. H ~ του χωριού με το πλατάνι στο κέντρο. Ο κατεξοχήν δημόσιος χώρος της πόλης, η πλατεία από τη γένεσή της και ως πρωτογενές κενό μέσα σε αυτή, αποτελεί χώρο ιδιαίτερα φορτισμένο και με πολλαπλά μηνύματα: κοινωνικά, πολιτικά, πολιτιστικά, οικονομικά, όλα φορτισμένα συναισθηματικά. Η πορεία της συνδέεται άμεσα με την ευρύτερη ιστορία των πόλεων και τους μετασχηματισμούς τους μέσα στο χρόνο γι αυτό και ο ρόλος της είναι πολυδιάστατος, αποτυπώνοντας κάθε φορά το πνεύμα κάθε εποχής. Στη γλωσσολογική της διαδρομή, η λέξη πλατεία πρωτοεμφανίζεται ως επίθετο που συνδέεται με τη λέξη οδό και υποδεικνύει ένα φαρδύ δρόμο, έναντι της στενωπού. Η λατινική γλώσσα ενσωματώνει τον όρο (platea) δίνοντάς του ακριβώς την ίδια σημασία. 6 Στην εξέλιξή της η λέξη θα γίνει place, piazza, praça, plaza, platz, plein, plads, plaç, piatta σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές γλώσσες, εκτός από την αγγλική, που θα προτιμήσει πολλούς αιώνες αργότερα την λέξη square, ταυτίζοντας τη λειτουργία του χώρου αυτού με μια γεωμετρική μορφή που καθιερώθηκε μέσα από την μακραίωνη εμπειρία. 7 Ως χώρος, άλλοτε διαδραματίζει το ρόλο του κέντρου ή της εισόδου-αφετηρίας (σημείο άφιξης και αναχώρησης) στην πόλη, άλλοτε τοποθετείται κατά μήκος οδικών αξόνων, άλλοτε αποτελεί κόμβο για την διευθέτηση της κυκλοφορίας σε σύνθετες διασταυρώσεις ή ακόμα εντείνει οπτικές φυγές, καδράροντας και αναδεικνύοντας σημαντικά στοιχεία-τοπόσημα του περιβάλλοντος στο οποίο εντάσσεται (κτίρια, τοπία, μνημεία). 3 Λέφας Παύλος, Αύριο οι πόλεις, Αθήνα εκδ. Πλέθρον, 2003, σελ. 87 4 Arendt Hannah, Η Ανθρώπινη Κατάσταση, μτφρ. Σ. Ροζάνης, Γ. Λυκιαρδόπουλος, Αθήνα εκδ. Γνώση, 1986 σελ. 52 5 Κοσμάκη Τ., Για μια στρατηγική σχεδιασμού βιώσιμων δημόσιων υπαίθριων χώρων στην πόλη, από Πολεοδομικές επεμβάσεις στον αστικό χώρο, Αθήνα εκδ. ΕΜΠ, 2009, σελ. 1 6 Μελαμπιανάκη Ευγενία, Οι πλατείες της Αθήνας 1834 1945. Διαδικασία διαμόρφωσης, λειτουργία, πολεοδομική σημασία, Αθήνα ΔΠΜΧ 23/5/07, σελ 7. 7 Πλατείες της Ευρώπης, Πλατείες για την Ευρώπη, Πολυτεχνική σχολή & διατμηματικό πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών αρχιτεκτονικής τοπίου, Θεσσαλονίκη εκδ. Ζητη, 2009, σελ. 19 15

Ως τόπος δημιουργήθηκε για να λειτουργεί ως πεδίο δραστηριοποίησης των ανθρώπων πεδίο συνεύρεσης, λατρείας, συναλλαγής, συναναστροφής. Ακολουθώντας την εξελικτική πορεία της πόλης, η πλατεία εμπλουτίστηκε με λειτουργίες, γεγονότα και αξίες, που της απέδωσαν ένα ιδιαίτερο νόημα, έναν χαρακτήρα και μία ταυτότητα. Ως εκ τούτου, έχει υπάρξει τόπος λόγου, πράξης, παραγωγής, άσκησης πολιτιστικής, πολιτικής και κοινωνικής δραστηριότητας, πεδίο δράσης, αγώνων, ανάπτυξης και διακίνησης ιδεών, στοιχεία δηλαδή άμεσα συνδεδεμένα με την κοινωνική υπόσταση του ατόμου. Σε κάθε περίπτωση, κύριος στόχος είναι η οικειοποίησή της από τους χρήστες, όχι απλά ως στέγη της κοινής ζωής τους αλλά ως ιδιαίτερη βιωματική εμπειρία. Ο τρόπος με τον οποίο βιώνεται ο χώρος, η κοινωνικοποίηση που επιτυγχάνεται μέσω της οικειοποίησης του, καθιστούν μια πλατεία λειτουργική ή μη και παράλληλα οι δραστηριότητες μέσα ή γύρω από αυτή, εξαρτώνται -αν όχι καθορίζονται- σε πολύ μεγάλο βαθμό από τις χρήσεις και τους χρήστες στους οποίους απευθύνεται. 2. Ημέρα νίκης, Μάης 1945, Κόκκινη πλατεία, Μόσχα 17

Εξέλιξη και μετάλλαξη μέσα στο χρόνο Η γένεση της πλατείας ταυτίζεται με την εμφάνιση της πόλης, κατά τους προϊστορικούς χρόνους. Ο Ισπανός φιλόσοφος Jose Ortega y Gasset αναφέρει τα εξής: Στις πρωτόγονες κοινωνίες, όταν δεν υπήρχαν ούτε πόλεις ούτε χωριά, οι άνθρωποι μετέφεραν τα πενιχρά τους προϊόντα σε ορισμένους τόπους όπου τα αντάλλασσαν μεταξύ τους. Αυτοί οι χώροι σιγά σιγά περιφράχτηκαν και αργότερα άρχισαν ορισμένοι να εγκαθίστανται μόνιμα γύρω τους. Έτσι ξεκίνησαν να φτιάχνονται οι πόλεις γύρω από τον κεντρικό ελεύθερο χώρο της ανταλλαγής ή της αγοράς. Ως εκ τούτου, πόλη δίχως κεντρική πλατεία ή αγορά δεν είναι πόλη. 8 Σταθμό στην ιστορική εξέλιξη της πόλης και της πλατείας αποτελεί το αθηναϊκό άστυ του 5 ου αιώνα π.χ., οπότε πρωτοεμφανίζεται ο αστικός ελεύθερος χώρος σαν πόλος δράσης της πρώτης κοινωνίας πολιτών. Η μικρή κλίμακα της πόλης, ο περιορισμός μέσα στο σταθερό πλαίσιο των τειχών και οι κλιματικές συνθήκες επιτρέπουν στον κάτοικο να αναπτύξει έντονη κοινωνικότητα και προσωπικότητα και παράλληλα τον εκθέτουν στον άμεσο έλεγχο και την κριτική από το κοινωνικό σύνολο. Η Αθηναϊκή Αγορά αποτελεί αναγκαίο χώρο για θρησκευτικές τελετές και εμπορικές δραστηριότητες. Παράλληλα αποτελεί σύμβολο ελεύθερης έκφρασης, αντιπαράθεσης αλλά και σύνθεσης με στόχο τη λήψη κοινών αποφάσεων με δημοκρατικές διαδικασίες. Όλες οι σημαντικές αποφάσεις λαμβάνονται στον υπαίθριο αυτό χώρο. 9 Χωρίς σαφείς χαράξεις μέχρι τότε, η Αγορά αποκτά κανονικό σχήμα στην ελληνιστική και αργότερα στη ρωμαϊκή πόλη, με γεωμετρική μορφή σύμφωνα με τις αρχές του Ιπποδάμειου συστήματος, ελεύθερη στο κέντρο και με στεγασμένη κιονοστοιχία περιμετρικά. 3. Αθήνα: Αρχαία αγορά (περίπου 150 μ.χ.) 8 Ortega y Gasset, Jose, The Revolt of The Masses, Κεφάλαιο 6, Ηλεκτρονική Έκδοση 1996. 9 Οι αποκλεισμοί του δημόσιου χώρου της εποχής αφορούν στις γυναίκες αλλά στους άνδρες που δεν έχουν Αθηναίους και τους δυο γονείς. 19

Η Ρωμαϊκή Αγορά -το forum- παρ όλο που αποτελεί συνέχεια της αθηναϊκής πλατείας, διαφοροποιείται από αυτή, στο βαθμό που η Ρώμη προσθέτει δίπλα στην έννοια της συμμετοχής στα κοινά, τις έννοιες του μεγαλείου και της μνημειακότητας του ρωμαϊκού πολιτισμού καθώς και αυτές της δόξας και της εξουσίας. Η πλατεία ορίζεται από την αρχιτεκτονική παρουσία της ρωμαϊκής αψίδας, του ναού, του αμφιθεάτρου, των λουτρών, διαμορφώνοντας ένα πραγματικό κόμβο όλης της δημόσιας ζωής, ένα μοναδικό πολυλειτουργικό σύνολο, όπου διεξάγονται δικαστικές και διοικητικές δραστηριότητες αλλά και εμπορικές, πολιτικές, κοινωνικές. 4. Ρώμη: Νοτιοανατολική άποψη του ρωμαϊκού forum 21

Αντίθετα, η πλατεία στον Μεσαίωνα είναι χώρος σαφώς μονολειτουργικός και οργανικά δεμένος με την πόλη. Πέρα από την κεντρική, δημιουργούνται πλατείες άλλοτε σχεδιασμένες και άλλοτε όχι- όπου η αγορά, η εκκλησία, η συνέλευση, αποτελούν κύρια δραστηριότητα. Πέραν των θρησκευτικών και πολιτικών τελετών, πραγματοποιούνται γιορτές, οι γνωστές εκτελέσεις δια αποκεφαλισμού αλλά και οι καθημερινές ανεπίσημες συναντήσεις των κατοίκων. Η κεντρική πλατεία στην περίκλειστη από τείχη μεσαιωνική πόλη, χρησιμοποιείται ως πεδίο έκφρασης της δύναμης και της επιρροής της αναδυόμενης αστικής τάξης, των εμπόρων και των αριστοκρατών που ασκούν την εξουσία, αποκλείοντας τα κατώτερα στρώματα (βιοτέχνες, αγρότες κλπ). Θα περάσουν δεκαετίες έως ότου οι συντεχνίες οργανωθούν και διεκδικήσουν το ρόλο τους στα κοινά. Η αντιμετώπιση του δημόσιου χώρου ανατρέπεται εντελώς στην Αναγέννηση, την εποχή της στροφής προς τον Άνθρωπο, τα δικαιώματα και τις δυνατότητες 6. Κορυφαίο αναγεννησιακό παράδειγμα η πλατεία του Καπιτωλίου στη Ρώμη, όπου ο Μιχαήλ Άγγελος σκηνογραφεί μια αυλή με τραπεζοειδή κάτοψη μετρίων διαστάσεων αλλά εξαιρετικά μνημειακή, το σχήμα της οποίας εντείνει την προοπτική. Η θεατρική διάταξη των περιμετρικών κτηρίων, συνδέει αρμονικά το παρελθόν (Ρωμαϊκή Αγορά) με το σήμερα (σύγχρονη πόλη). του ατόμου, την ελεύθερη σκέψη. Το κάλλος αναγορεύεται σε μέγιστη αρχή που καθορίζεται από μαθηματικούς νόμους, αναλογίες και κανόνες οι οποίοι θεωρείται ότι είναι σε θέση να επιλύσουν από μόνοι τους ζητήματα λειτουργικότητας και συγκεκριμένων αναγκών. Έτσι, η αναγεννησιακή πλατεία ανάγεται σε κεντρικό αστικό χώρο, γίνεται αντικείμενο μελέτης για τον καθορισμό διαστάσεων, ιδανικών αναλογιών και συμμετριών. Με το νέο εργαλείο της προοπτικής, οι αρχιτέκτονες μελετούν το δημόσιο χώρο όχι για την κάλυψη πρακτικών αναγκών αλλά για τη διαμόρφωση ιδανικών θεωρητικών προτύπων, όπου το ωραίο είναι αποτέλεσμα της ορθολογικής 5. Σιένα: Piazza del Campo 23

7. Ρώμη: Πλατεία Αγίου Πέτρου αρμονίας και μαθηματικών κανόνων: ο δημόσιος χώρος σκηνογραφείται, η πλατεία είναι το πάλκο, η σκηνή του θεάτρου όπου εξελίσσεται το έργο και αναδεικνύεται η σημασία του τόπου. Στο μέτρο, τον ορθολογισμό, τη λογική και την αρμονία της Αναγέννησης, οι αρχιτέκτονες του Μπαρόκ, αντιπαραθέτουν την ανάγκη για περισσότερο συναίσθημα. Παράλληλα, δίνεται έμφαση στην ενίσχυση της απεραντοσύνης, της τάξης και του δέους. 10 Στον χώρο, η τάση αυτή εκφράζεται με άξονες συμμετρίας, πομπώδες ύφος και μεγαλοπρέπεια. Ξεχωρίζει επίσης η τάση για την τεχνική και την υπέρβαση της ανθρώπινης κλίμακας στη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου. Οι πλατείες, λόγω της αλλαγής στην αντίληψη για το ρόλο των δημόσιων κτιρίων, σχεδιάζονται είτε μπροστά από σημαντικά μνημεία με στόχο την ανάδειξή τους (Αγ. Πέτρος, Ρώμη) είτε σε σημεία που η ανέγερση τους είναι εφικτή (θέατρα, μέγαρα, ναοί), σύμφωνα με τη θεατρικότητα και τη μεγαλοπρέπεια που επιτάσσει το στυλ. Αυτή η εικόνα των κτηρίων μαζί με τους δημόσιους χώρους που τα περιβάλλουν, αποπνέει την αίσθηση του εξωπραγματικού, πέρα από τις ανθρώπινες διαστάσεις και κατ επέκταση την παντοδυναμία του θεϊκού αλλά και της εκκλησιαστικής εξουσίας. 10 Λάββας Γεώργιος Π., Επίτομη Ιστορία της Αρχιτεκτονικής, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2002, σελ.169 25

Η εποχή του Δυτικού Κλασικισμού και αργότερα του Νεοκλασικισμού, παρουσιάζει δυο τάσεις: η μια στρέφεται προς τα πίσω, δανειζόμενη μορφές από το παρελθόν, σε μια απόπειρα εξωραϊσμού του δημόσιου χώρου, η άλλη στρέφεται προς τα εμπρός, προς το νέο, προς τον πειραματισμό. Ενώ στο 18ο αιώνα οι πόλεις με τις πλατείες, τα βουλεβάρτα και τις λεωφόρους, είναι διαμορφωμένες με τρόπο που επιτρέπεται η συναναστροφή μεταξύ αγνώστων, με το πέρασμα στον 19ο αιώνα ανατρέπεται η κοινωνική συγκρότηση του χώρου και ο τρόπος που αυτός βιώνεται, αλλάζουν οι άνθρωποι που κινούνται σε αυτόν, αλλάζουν οι δραστηριότητές τους, οι λειτουργίες, οι τύποι των κτιρίων [...] ο αριθμός και η σχέση των ανθρώπων, τα μέσα με τα οποία κινούνται. 11 Η ανάγκη για κίνηση και ταχύτητα οδηγούν στην αντιμετώπιση της πόλης σαν ένα μεγάλο δίκτυο του οποίου τα νήματα είναι οι δρόμοι. Με βάση τις αρχές της Κλασσικής πολεοδομίας που χρησιμοποιεί τον δημόσιο χώρο ως αφετηρία, οι πόλεις επεκτείνονται, αποκτώντας ασαφή όρια, οι πλατείες και οι δρόμοι υπάγονται σε συστήματα αξόνων και διαμορφώνονται με γεωμετρικά σχήματα. Ο τόπος αποκτά νέο νόημα, αυτό του αχανούς αστικού χώρου, η αναφορά στον άνθρωπο καταργείται και ο σχεδιασμός γίνεται με βάση ένα αφηρημένο μέγεθος που οδηγεί σε μια νέα αντίληψη για την κλίμακα του δημόσιου χώρου. Ο Camillo Sitte, ήδη το 1889, γράφει ότι ο δημόσιος βίος αποσύρεται σταθερά εδώ και αιώνες από τις δημόσιες πλατείες, αφού αυτές έχουν χάσει την ιστορική τους λειτουργία και σημασία 12, ενώ, περίπου 90 χρόνια μετά, ο Richard Sennett -στο βιβλίο Η Τυραννία της Οικειότητας, αναφέρει ότι ο δημόσιος αστικός χώρος κατά τον 19ο αιώνα είναι ένα περιβάλλον ξένων όπου πολλοί άνθρωποι όλο και περισσότερο μοιάζουν μεταξύ τους αλλά δεν γνωρίζονται. 13 Η μεγάλη τομή στην ιστορική εξέλιξη της πόλης γίνεται στη μετάβαση από τον 19ο στον 20ο αιώνα. Η κυριαρχία του Μοντέρνου κινήματος καταργεί τις αλληγορίες και το συμβολικό νόημα του σχεδιασμού της Αναγέννησης, επιδιώκοντας μια σαφή ρήξη με το παρελθόν. Το κίνημα, μέσα από την ανάγκη αντιμετώπισης των προβλημάτων της σύγχρονης πόλης, προβλημάτων συνυφασμένων με τον νέο τρόπο παραγωγής, την αστυφιλία, την εσωτερική μετανάστευση, την κρίση της κατοικίας, ενσωματώνει στον αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό σχεδιασμό τον κοινωνικό προβληματισμό και εισάγει την έννοια του zoning. Ο φονξιοναλισμός με τη διάκριση των λειτουργιών στο χώρο και την προτεραιότητα στην επίλυση των προσβάσεων ανατρέπoυν ριζικά την μέχρι τότε αντίληψη του αστικού δημόσιου χώρου. Η πλατεία μετασχηματίζεται σε κυκλοφοριακό κόμβο και σχεδόν εξαφανίζεται, οι δρόμοι κατακλύζονται από γρήγορα αυτοκίνητα, ο δημόσιος χώρος διακρίνεται σε ζώνες πρασίνου, παιδότοπων, αθλητικών εγκαταστάσεων. Η μονολειτουργικότητα, παρόλο που εφαρμόζεται με τις καλύτερες προθέσεις στην οργάνωση της πόλης, οδηγεί σε μια τυποποίηση και μια ομοιομορφία που έχει ως αποτέλεσμα την κατάλυση των καθημερινών σχέσεων γειτονιάς και ζωής στην πόλη. Η καινοτομία και το διεθνές στυλ απογυμνώνουν τον δημόσιο χώρο, πλήττοντας την έννοια της αστικότητας 14 και της συλλογικής μνήμης. Η αύξηση της ορατότητας, η αδυναμία ταύτισης με τον χώρο και η απουσία αναφορών, συμβολισμών και νοημάτων, οδηγούν στη μείωση της συμμετοχής και της κοινωνικότητας, στον κοινωνικό διαχωρισμό και την αποξένωση, προμηνύοντας την εφιαλτική εικόνα του Γενναίου Νέου Κόσμου 15, του Άλντους Χάξλεϋ. 11 Τουρνικιώτης Παναγιώτης, Η αρχιτεκτονική του δημόσιου χώρου στις Ευρωπαϊκές πόλεις ως τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, Αρχιτεκτονικά Θέματα 37/2003, σελ. 59 12 Sitte Camillo, Η πολεοδομία σύμφωνα με τις καλλιτεχνικές της αρχές, μτφρ. Κ. Σερράος, Αθήνα εκδ. ΕΜΠ, 1992 13 Τουρνικιώτης Παναγιώτης, (ο.π.) σελ. 59 14 H αστικότητα είναι μια από τις έννοιες, που καθιστούν εφικτή την άρθρωση μεταξύ της υλικής και της πολιτισμικής διάστασης του αστικού χώρου. Πρόκειται για την πρώτη και κυρίως ποιοτική έννοια του δημόσιου αστικού χώρου, την έννοια - αναφορά των πρώτων συζητήσεων γύρω από την αμφισβήτηση της μοντέρνας πολεοδομίας). Ο κατάλογος της έκθεσης της Biennale του Παρισιού όριζε την αστικότητα, ως εκείνη την πλευρά ενός τόπου, που σχηματίζει την ταυτότητά του, την μνήμη, τις συγκρούσεις και τις αλλαγές, ενώ εκφράζει και στηρίζει τους τρόπους ζωής και τις προσδοκίες των κατοίκων του. 15 Καρύδης Δημήτρης Ν., Τα επτά βιβλία της Πολεοδομίας, Παπασωτηρίου, Αθήνα, 2008, σελ 225 27

8. [Αριστερά] Plan Voisin: Το νέο επιχειρηματικό κέντρο του Παρισιού, σε σχέδια του Le Corbusier(1922) 9. [Κάτω] Ο δημόσιος χώρος στη σύγχρονη πόλη του Le Corbusier (1925) 29

Η κατεδάφιση του Pruitt-Igoe στο St Louis, το1972, αποκτά συμβολική σημασία καθώς σύμφωνα με τους κήρυκες του μεταμοντερνισμού σηματοδοτεί το θάνατο του Μοντέρνου κινήματος. Είναι τότε, στα μέσα της δεκαετίας του 70, που ο Μεταμοντερνισμός έρχεται να αμφισβητήσει τον ντετερμινιστικό σχεδιασμό του Μοντερνισμού και τις αρχές της Χάρτας των Αθηνών, μέσα από μια κριτική και νοσταλγική διάθεση απέναντι στη χαμένη αστικότητα. Η αμφισβήτηση του κινήματος έχει ξεκινήσει ήδη από το 1953, όταν η γενιά του CIAM IX αντιμετωπίζει με σκεπτικισμό τις φονξιοναλιστικές αρχές και τον φιλελεύθερο ιδεαλισμό του Le Corbusier. Στο τελικό κείμενο του συνεδρίου, μεταξύ άλλων, διαβάζουμε: Ο άνθρωπος μπορεί εύκολα να ταυτίσει τον εαυτό του με την εστία του, δύσκολα όμως και με την πόλη, μέσα στην οποία βρίσκεται η εστία αυτή. Το να ανήκεις είναι μια βασική συναισθηματική ανάγκη που οι συνειρμοί της είναι της απλούστερης τάξης. Από το να ανήκεις ταυτότητα- προκύπτει το πλούσιο συναίσθημα της φιλικής συμπεριφοράς των γειτόνων. Το μικρό στενό δρομάκι της φτωχογειτονιάς πετυχαίνει εκεί που τα ευρύχωρα αναπτυξιακά προγράμματα αποτυγχάνουν. 16 Καθώς γίνεται όλο και περισσότερο αποδεκτό ότι ο αστικός χώρος που παρήχθη το προηγούμενο διάστημα είχε συμβάλλει στην αφυδάτωση της καθημερινής ζωής, στην απονέκρωση της συλλογικότητας, σε όφελος μιας επικίνδυνης εξατομίκευσης, 17 οι μεταμοντερνιστές στρέφουν το ενδιαφέρον τους στα θεμελιώδη ερωτήματα γύρω από τη σχέση συλλογικότητας και ατομικότητας, θέτοντας σε προτεραιότητα την ανάδειξη του συλλογικού χαρακτήρα της αρχιτεκτονικής πρακτικής. Έννοιες όπως η θέση του χρήστη και το δικαίωμά του για συμμετοχή και συναπόφαση στη δημιουργία του κτισμένου περιβάλλοντος, αποκτούν επικαιρότητα και σημασία, τονίζοντας την κοινωνική αποστολή του αρχιτέκτονα. Η μνημειακότητα έξω από τα κλασικά μοτίβα, ο συμβολισμός, ο πλουραλισμός ξαναμπαίνουν στο προσκήνιο. Οι σύγχρονες μελέτες αναδεικνύουν την πλατεία ως ουσιαστικό συντελεστή της αστικής μορφής, δομικό στοιχείο του αστικού σχεδιασμού και της ζωής στην πόλη. Η μεταμοντέρνα αντίληψη αντιμετωπίζει τον δημόσιο χώρο ως τη σκηνή που φιλοξενεί ποικίλες λειτουργίες, ως μια πλατφόρμα δράσεων, επιδιώκοντας μια προμπαμπιλιστική σχέση μεταξύ χώρου και λειτουργίας. 11. Τα folies του Tscumi στη Villette του Παρισιού (1982-1998) φέρουν όλη την ουσία της μεταμοντέρνας αντίληψης για τον δημόσιο χώρο. Μέσα από μια έκρηξη τρέλλας, με αναφορές στο Σημείο, γραμμή επίπεδο του Kandinsky και αποδομώντας την ενότητα των τριών αυτών κατηγοριών, ο Tschumi σχεδιάζει το χώρο οργανώνοντας ένα σύστημα που...καταργεί το χώρο! Το μανιφέστο του, προτάσσει την έννοια της κινηματικής αρχιτεκτονικής μέσα από μια διαδοχή κινήσεων, στάσεων και διαδοχικών διαδρομών σχεδιάζοντας καταστάσεις με εξαιρετική επιτυχία. Μέσα σε ένα καθόλα καπιταλιστικό χώρο, ο Tschumi προτείνει ένα αντικαπιταλιστικό πρόγραμμα. 10. Kατεδάφιση του Pruitt-Igoe 16 Frampton Kenneth, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική Ιστορία και κριτική, Αθήνα εκδ. Θεμέλιο, 1999, σελ.243 17 Καρύδης Δημήτρης Ν., Τα επτά βιβλία της Πολεοδομίας, Παπασωτηρίου, Αθήνα, 2008, σελ 384 31

Τη δεκαετία του 80 οι πόλεις έχουν επανέλθει στο επίκεντρο του αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος. Έχει ολοκληρωθεί η εσωτερική μετανάστευση, τα τραύματα του Β Παγκόσμιου πολέμου έχουν επουλωθεί, οι ρυθμοί της ανοικοδόμησης έχουν πια μειωθεί και η τελευταία δεν αποτελεί προτεραιότητα για τις ευρωπαϊκές πόλεις. Η οικονομική ανάπτυξη αφήνει τώρα περιθώρια για ενασχόληση με τους δημόσιους χώρους, που παρουσιάζουν στοιχεία εγκατάλειψης και παρακμής. Τα προγράμματα αναβάθμισης ως επί το πλείστον συνδυάζονται ή παίρνουν ως αφορμή τη διοργάνωση διεθνών γεγονότων οικονομικών, αθλητικών (ολυμπιακοί αγώνες), πολιτιστικών (Expo, Πολιτιστικές Πρωτεύουσες της Ευρώπης) ή και ιστορικών, για να αποδεσμεύσουν κονδύλια σε όφελος της ξεχασμένης ποιότητας των δημόσιων χώρων κυρίως πλατειών, πάρκων, πεζόδρομων στα Ιστορικά Κέντρα. Τα παραδείγματα της Λυών (200 έργα σε διάστημα 15 χρόνων) [1989] καθώς και της Βαρκελώνης [1992], αξίζει να σημειωθούν σαν εμπειρίες επιτυχούς σε γενικές γραμμές συντονισμού αρχιτεκτόνων και τοπικών αρχών χωρίς ασφαλώς να λείψουν οι συνέπειες της εξυγίανσης απέναντι στους ασθενέστερους οικονομικά κατοίκους. Στις παρεμβάσεις αυτές, η μελέτη στοχεύει στην εμπλοκή του επισκέπτη σε ένα είδος συμμετοχικού παιχνιδιού το οποίο ρυθμίζει ο ίδιος, σύμφωνα με τις διαθέσεις του. Το συνέδριο για τη Νέα Πολεοδομία [1992] και η Χάρτα της Νέας Πολεοδομίας [1998] συμπυκνώνουν ορισμένες θέσεις για το χώρο σχετικά με την πολυλειτουργικότητα του αστικού ιστού σε όλες του τις κλίμακες και τον επαναπροσδιορισμό του δημόσιου χώρου. 18 12. Starchitects: Zaha Hadid, Rem Koolhaas, Jean Nouvel, Tadao Ando, Richard Meier, Kazuyo Sejima, Renzo Piano κ.α. Η δεκαετία του 2000 είναι σίγουρα μια παραγωγική περίοδος για τη διεθνή αρχιτεκτονική η οποία όμως έχει ξεφύγει από το στόχο της. Σημαντικά κεφάλαια επενδύονται στην αρχιτεκτονική γοήτρου με στόχο τον εντυπωσιασμό. Η φορμαλιστική υπερβολή, η κατασκευαστική καινοτομία με κάθε κόστος -κυριολεκτικά και μεταφορικά- ιεραρχούνται σε βάρος της ενασχόλησης με τα προβλήματα της πόλης. Είναι ενδεικτικό ότι ακόμα και μετά το ξέσπασμα της χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008, το αρχιτεκτονικό star system έχει ουσιαστικά τεθεί στην υπηρεσία των απολυταρχικών ή ολιγαρχικών καθεστώτων της Κίνας και του Αραβικού κόσμου. 19 18 Καρύδης Δημήτρης Ν., (ο.π.) σελ 384 19 Δραγώνας Πάνος, In Greeklish 2/8: Η ιδεολογική σύγχυση της σύγχρονης αρχιτεκτονικής, [panosdragonas.net] 33

2 Η ΜΕΤΑΝΕΩΤΕΡΙΚΗ ΑΠΑΞΙΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΧΩΡΟΥ 35

Metapolis + αστική διάχυση Στον 21ο αιώνα περνάμε πλέον σε μια νέα κατάσταση που επιχειρεί να κυριαρχήσει σε παγκόσμιο επίπεδο, όπου το τεχνητό, το ηλεκτρονικό και το άυλο τείνουν να αντικαταστήσουν το φυσικό και το υλικό. 14. Δίκτυο τύπου Christaller με ιεραρχική δομή των πόλεων (πάνω) και «μεταπολιτικό» δίκτυο με επίκεντρα και ακτίνες (κάτω). (F.Ascher 1995) Με την πληθυσμιακή συσσώρευση, οι μητροπόλεις (παλιές και νέες) εξαπλώνονται ασταμάτητα, καταλαμβάνοντας έκταση που ποτέ έως τώρα δεν ήταν δυνατόν να καταλαμβάνουν. Η παραδοσιακή μορφή της πόλης δεν υπάρχει πια καθώς διασκορπίζεται σε πολλαπλά διάχυτα και ομοιογενή αστικά αποσπάσματα. Η πληροφορική έκρηξη, η έννοια της κινητικότητας, οι μεταφορές υψηλής ταχύτητας και τα δίκτυά τους, αποτελούν ζωτικά στοιχεία της αποσπασματικής πόλης, μέσα στην οποία εκμηδενίζονται οι αποστάσεις και εξαφανίζονται οι ενδιάμεσοι τόποι. Ο κοινωνιολόγος François Ascher χρησιμοποιεί τον όρο «μετάπολη» για να περιγράψει αυτή τη νέα μορφή χαλαρής αστικής συγκέντρωσης με κέντρο τη μητρόπολη για τη διαμόρφωση μιας δεξαμενής εργασίας, κατοίκησης και δραστηριοτήτων. Ένα νέο καθεστώς «τεχνητής εγγύτητας» αντικαθιστά τη «χωρική» εγγύτητα που ιστορικά αποτελούσε αναγκαία προϋπόθεση ανάπτυξης της πόλης και του τόπου. 1 Ο δημόσιος χώρος της διάχυτης πόλης μεταλλάσσεται χάνοντας την έννοια της κεντρικότητας, ενίοτε παραμένει ασχεδίαστος και άλλοτε παραμελημένος, το φυσικό τοπίο άλλοτε αξιοποιείται και άλλοτε καταστρέφεται, η πολεοδομία είναι ανύπαρκτη σύμφωνα με τους συμβατικούς όρους, η αρχιτεκτονική μεταβάλλεται διαρκώς και ρευστοποιείται. Η σύγχρονη πόλη γίνεται όλο και περισσότερο ο χώρος του αποξενωμένου ανθρώπου, ο χώρος της λειτουργικής διεκπεραίωσης. 2 13. Sprawl: Τhe Sao Paulo experiment 1 Αίσωπος Γιάννης, Η διάχυτη πόλη, στο Γοσποδίνη Άσπα, Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη, Αθήνα, εκδ. Κριτική, 2006, σελ. 107. 2 Χαρακτηριστικό παράδειγμα διάχυτης πόλης αποτελεί η ελληνική πόλη, με τον διάχυτο και απρογραμμάτιστο χαρακτήρα της, την απουσία συνέχειας, την ομοιογένεια της συστηματικής επανάληψης των μορφών της πολυκατοικίας, την καταστροφή του φυσικού τοπίου και την υπολειμματική αντίληψη του δημόσιου χώρου. 37

Παγκοσμιοποίηση και κατανάλωση Ο νέος δημόσιος χώρος κάθε επιθυμία, σχέδιο, ανάγκη, κάθε πάθος και σχέση συνοψίζεται ή υλοποιείται ως σημείο και ως αντικείμενο ώστε να αγορασθεί και να καταναλωθεί Jean Baudrillard Και ενώ το μεταμοντέρνο κίνημα, στο ξεκίνημα του, ορίζει το δικαίωμα στην πόλη ως έναν από τους βασικούς του στόχους, η παγκοσμιοποιημένη καπιταλιστική ανάπτυξη, με την τριτογενοποίηση της παραγωγής ανάγει την κατανάλωση από μέσο για την εξυπηρέτηση βασικών ανθρώπινων αναγκών, σε απόλυτο πια τρόπο ζωής. Η συμμετοχική αντίληψη για την πόλη και το δημόσιο χώρο, υπό την επίδραση της νέας οικονομικής και κοινωνικής πραγματικότητας, αλλάζει δραματικά. Το shopping, ως κυρίαρχη δραστηριότητα, επιβάλει του δικούς του όρους σε ζητήματα που άπτονται της οργάνωσης και δομής του αστικού χώρου και των επιμέρους στοιχείων του. Οι ελεύθεροι χώροι ιδιωτικοποιούνται, αποκτούν υπερβολική οικονομική ανταλλακτική αξία, παράγονται με άλλα λόγια από το ιδιωτικό και για το ιδιωτικό, ώστε να καταναλωθούν στη συνέχεια από αυτό. Στο πέρασμα από τον 20ο στον 21ο αιώνα και ενώ τα θεματικά πάρκα της Αμερικής έχουν ήδη αφήσει το στίγμα τους, στην Ευρώπη εμφανίζονται τα νέα αστικά κέντρα αναψυχής, λειτουργώντας ως υποκατάστατα του παραδοσιακού δημόσιου χώρου και κατακλύζοντας τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, ως κατεξοχήν δημιούργημα της κοινωνίας της κατανάλωσης. Αυτοί οι κλειστοί ιδιωτικοί επιχειρηματικοί χώροι, γνωστοί ως ναοί της κατανάλωσης και ως παράδεισοι του σύγχρονου αστού (mall), επαναπροσδιορίζουν την έννοια του δημόσιου χώρου και συμπυκνώνουν μια νέα ασφαλή και επιτηρούμενη πόλη μέσα στην πόλη. 15. Ψωνίζω άρα υπάρχω. Διάσημο έργο της αμερικανίδας Barbara Kruger, που συνοψίζει με τον πιο εύγλωτο τρόπο την ουσία του Δυτικού κόσμου. (1980) 39