Ανορεξία: προκλήσεις και προσκλήσεις Δρ. Τσίτσας Γεώργιος, Συμβουλευτικός Ψυχολόγος Διδακτικό Προσωπικό Χαροκοπείου Πανεπιστημίου
οι Διαταραχές Πρόσληψης Τροφής δεν είναι τίποτε περισσότερο από μια «προσωπική απάντηση» του ατόμου στις συνθήκες ζωής που καλείται να αντιμετωπίσει.
Aνορεξία Συχνότητα: 1% - 5% των γυναικών Απώλεια βάρους τουλάχιστον 15% του αρχικού σωματικού βάρους Εμφάνιση συμπτωμάτων πριν τα 25 έτη Βαριά διαταραχή της διατροφικής συμπεριφοράς Απουσία οργανικής ή ψυχιατρικής νόσου Έντονος φόβος της ασθενούς να πάρει βάρος και να γίνει παχύσαρκη Διαταραχή της εικόνας του σώματος από την ασθενή Άρνηση διαταραχής ενός ελάχιστου σωματικού βάρους
Ορισμός τύπου Περιοριστικός τύπος: Κατά τη διάρκεια του τρέχοντος επεισοδίου της ψυχογενούς ανορεξίας η πάσχουσα δεν έχει αναγκαστικά εμπλακεί σε υπερφαγική / καθαρτική συμπεριφορά (π.χ. αυτοπροκαλούμενοι έμετοι ή κατάχρηση υπακτικών, διουρητικών ή υποκλυσμών). Υπερφαγικός-καθαρτικός τύπος: Η συμπτωματολογία αυτή χαρακτηρίζεται από εμπλοκή, υποχρεωτική, της ασθενούς σε υπερφαγικά επεισόδια και καθαρτική συμπεριφορά με τη χρήση των ήδη αναφερθέντων μέσων.
Κλινική Εικόνα Ψυχογενούς Ανορεξίας (κυρίως περιοριστικού τύπου) Κατ εξοχήν θήλυ φύλο ( 0,1 0,5% των γυναικών) Έναρξη στην εφηβεία Άρνηση, Αντίσταση - Έλλειψη αναγνώρισης της καχεξίας - Σύντονες με το Εγώ διαστρεβλώσεως αναφορικά με σωματική εικόνα, υγεία κλπ. Ανυποχώρητες ιδεοληψίες και τελετουργίες ως προς το φαγητό και το βάρος - Στερεότυπες επιλογές τροφίμων, τελετουργικό φαγητό, καταμέτρηση θερμίδων - Σχεδόν τίποτα άλλο δεν είναι πιο σημαντικό
Κλινική Εικόνα Ψυχογενούς Ανορεξίας (κυρίως περιοριστικού τύπου) Παρουσία ιδεοληψιών, άγχους, τελειοθηρίας Αυξημένη δυσφορία πριν και κατά τη διάρκεια των γευμάτων «Μανιώδης» σωματική άσκηση Έκβαση περίπου 50% αναρρώνουν 20-30% μεταπίπτουν σε χρονιότητα 10% πεθαίνουν
Πως τα άτομα του άμεσου περιβάλλοντος των εφήβων μπορούν να αντιληφθούν τα πρώιμα συμπτώματα της ασθένειας; Τα 5 σημάδια που «χτυπούν το καμπανάκι» για πιθανή διατροφική διαταραχή είναι τα εξής: 1. Το άτομο θέτει στόχους μείωσης του βάρους του 2. Το άτομο ασκεί αυξημένη κριτική για το βάρος και το σχήμα του σώματός του 3. Το άτομο είναι κοινωνικά απομονωμένο και εμφανίζει σημάδια κατάθλιψης 4. Μη εμφάνιση ή διακοπή της έμμηνου ρύσης 5. Το άτομο κάνει εμετό, παίρνει καθαρτικά ή κάνει υπερβολική γυμναστική με στόχο την αποβολή των θερμίδων της τροφής που κατανάλωσε
ΨΥΧΟΓΕΝΗΣ ΑΝΟΡΕΞΙΑ Αιτιολογία Βιολογικοί και ψυχοκοινωνικοί παράγοντες έχουν συνδεθεί με την αιτιολογία της ψυχογενούς ανορεξίας. Όσον αφορά τους βιολογικούς παράγοντες έχει εκφρασθεί η υπόθεση ότι μπορεί να υπάρχει κάποια προδιάθεση από γενετής, ή να υπάρχει μειωμένη δραστηριότητα ορμόνης των επινεφριδίων (νορεπινεφρίνη), ή προϊόντων μεταβολισμού των υδατανδράκων.
Σχετικά με τους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες έχει παρατηρηθεί ότι άτομα με ψυχογενή ανορεξία έχουν συνήθως ιδιαίτερα υψηλούς στόχους και επιδιώκουν την επιτυχία. Επίσης συχνά υπάρχουν προβλήματα στις σχέσεις των μελών της οικογένειας, όπως συγκρούσεις των γονέων, διαζύγια, ή και υπερβολική πίεση του νεαρού ατόμου από τους γονείς. Επίσης άτομα με ψυχογενή ανορεξία, η οποία είναι νόσος που κατ εξοχήν συνδέεται με την εφηβεία, είναι άτομα με δυσκολία στην ανάπτυξη αυτονομίας και ανεξαρτητοποίησης. Υπάρχουν έντονες ανάγκες εξάρτησης από τους γονείς, οι οποίες όμως δεν είναι αποδεκτές για τον/την έφηβο και η προσπάθεια ελέγχου και άρνηση λήψης τροφής είναι ένας τρόπος να δηλώσουν ότι είναι ανεξάρτητοι και ότι οι ίδιοι ελέγχουν το σώμα τους και τη ζωή τους
η προσωπικότητα μιας νεαρής κοπέλας, που χαρακτηρίζεται από εσωστρέφεια, ιδιαίτερη ευαισθησία, τάση για καλή επίδοση και για υψηλή ανταπόκριση στις προσδοκίες των άλλων, η εμφάνιση ενός στρεσσογόνου παράγοντα, που μπορεί να σχετίζεται με ένα έντονο ψυχοτραυματικό γεγονός ή ακόμη και με την εξελικτική φάση ωρίμανσης, που διάγει το άτομο, καθώς και η πιθανή ρήξη της ευάλωτης ενδοψυχικής ισορροπίας, μπορεί να ενισχύσουν την απόσυρση και αυτοενασχόληση του ατόμου, κάνοντάς το να αισθανθεί αβοήθητο και να αυξήσουν τον φόβο του για την
Οι απαιτήσεις της εφηβείας που οδηγούν στην παραίτηση από την παιδική ηλικία και την προετοιμασία του ατόμου για τις ευθύνες της ενηλίκου ζωής δρουν ιδιαίτερα αγχογόνα για τον έφηβο που θα εμφανίσει ψυχογενή ανορεξία. Η άρνηση λήψης τροφής δηλώνει και την επιθυμία του ατόμου να μη μεγαλώσει, χωρίς όμως αυτό να είναι στη συνειδητή σκέψη του ατόμου, δηλαδή δεν είναι κάτι που του είναι συνειδητό και κατανοητό.
Λανθασμένα πρότυπα Φιλικό περιβάλλον (Φίλοι συνομήλικοι, γονείς) Πρότυπα που επιβάλλει η μόδα & τα ΜΜΕ (τηλεόραση) διαταραγμένες διατροφικές συνήθειες δημιουργία ενός διεστραμμένου προτύπου σιλουέτας «Δίαιτες της μόδας» ή «Δίαιτες της πείνας» αναγκαίες θερμίδες θρεπτικά στοιχεία απαραίτητα για τη φυσιολογική ανάπτυξη Η παράλειψη γευμάτων, η λήψη χαπιών μη αποδεκτές μεθόδους αδυνατίσματος ικανές να βλάψουν την υγεία των εφήβων ανεπανόρθωτα
Σύγχρονα ιδεώδη ομορφιάς Ύπαρξη άφθονης τροφής ΠΡΟΔΙΑΘΕΣΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΠΡΟΣΛΗΨΗΣ ΤΡΟΦΗΣ 2. Οικογένεια Μεγάλη άσκηση ελέγχου Μειωμένη συναισθηματική ενσυναίσθηση και υποστήριξη «Μπλοκάρισμα» της συναισθηματικής έκφρασης Υπεραξιολόγηση της αυξημένης επίδοσης, της διάκρισης και της επιτυχίας Έφηβες ή νεαρές γυναίκες Χαμηλή αυτοεκτίμηση και χαμηλό αυτοσυναίσθημα Έλλειψη πίστης προς τον εαυτό και τις δυνατότητές του Συνεχή τάση συμμόρφωσης με τις επιθυμίες των άλλων και ικανοποίηση των αναγκών αυτών Έντονη δυσαρέσκεια με το σωματικό βάρος και την εικόνα του σώματος
Οι συνήθεις αυτόματες σκέψεις και αντιλήψεις ασθενών με ανορεξία είναι ( Bowers, 1995 ): Εάν φάω αυτή την τροφή, δεν θα αρέσω σε κανένα Εάν φάω ένα γλυκό, δεν θα μπορέσω να σταματήσω να τρώω γλυκά Εάν το βάρος μου υπερβεί τα ΧΧ κιλά, τότε δεν θα μπορέσω πια να τα χάσω Εάν φάω αυτή την τροφή, τότε σημαίνει πως χάνω τον έλεγχο Όταν το βάρος μου αυξάνει, αισθάνομαι απαίσια και όταν μειώνεται, αισθάνομαι καλά Εάν φάω περισσότερο από τους άλλους στο τραπέζι, αισθάνομαι ενοχές
Ερωτήσεις για τον εντοπισμό των αυτόματων σκέψεων Ο Δ. μπορεί να διδάξει τον πελάτη να θέτει ορισμένες ερωτήσεις στον εαυτό του, προκειμένου να εντοπίσει τις αυτόματες σκέψεις του (Greenberger, & Padesky, 1995): Τι περνούσε από το μυαλό μου ακριβώς πριν αρχίσω να αισθάνομαι έτσι; Π.χ. «/εν θα τα καταφέρω» Αν αυτό ισχύει, τι σημαίνει για μένα; Π.χ. «Ότι δεν τα καταφέρνω, δεν είμαι ικανός» Τι σημαίνει για τον εαυτό μου, τη ζωή μου και το μέλλον μου; Π.χ. «Ότι δε θα πετύχω, η ζωή μου θα είναι μίζερη και το μέλλον μου αβέβαιο» Τι φοβάμαι ότι μπορεί να συμβεί; Π.χ. «Φοβάμαι ότι δε θα βελτιωθώ ποτέ» Ποιο είναι το χειρότερο πράγμα που μπορεί να συμβεί αν ισχύει; Π.χ. «Να μείνω για πάντα στο περιθώριο» Τι σημαίνει αυτό σχετικά με το πώς με βλέπουν οι άλλοι; Π.χ. «Οι άλλοι θα με βλέπουν ως παχύσαρκο»
Πληροφόρηση του πελάτη για τις αυτόματες σκέψεις Μοιάζουν να έρχονται «ουρανοκατέβατες», δεν προκύπτουν ως αποτέλεσμα συνειδητής και λογικής σκέψης. Δεν είναι ρεαλιστικές. Παρότι δεν είναι ρεαλιστικές, την ώρα που τις σκεφτόμαστε, μας φαίνονται αξιόπιστες και λογικές. Δεν υπηρετούν κάποια χρήσιμη λειτουργία αντιθέτως, μας εμποδίζουν να ελέγξουμε την συμπεριφορά μας και να την κατευθύνουμε όπως θέλουμε.
Συμπεριφορές που σηματοδοτούν την ύπαρξη της νόσου: Το παιδί σας αξιολογεί τον εαυτό του με βάση το πόσα κιλά είναι, στρεσάρεται υπερβολικά με το νούμερο της ζυγαριάς. Έχει έντονη ενασχόληση με το βάρος και την εικόνα σώματος. Βάζει συνεχώς στόχους για απώλεια βάρους και θεωρεί τον εαυτό της ανάξιο αν δεν καταφέρει να το χάσει. Ο περιορισμός τροφής έχει ήδη ξεκινήσει. Υπάρχουν ανωμαλίες στην περίοδο ή απώλεια περιόδου. Χρησιμοποιεί τελετουργικό κατά τη διάρκεια των γευμάτων, αργεί πολύ να φάει, μασάει αργά, τεμαχίζει την τροφή σε πολύ μικρά κομμάτια. Κάνει μονοφαγία, επιλέγει συνεχώς τις ίδιες τροφές με τις οποίες νιώθει ασφαλής. Αντιδρά όταν της λέτε κάτι για την τροφή. Διαπιστώστε αν το παιδί σας έχει μια ρουτίνα καθημερινότητας από την οποία δεν παρεκκλίνει ποτέ. Δηλαδή, ποιά ώρα θα ξυπνήσει, τι ώρα θα φάει, θα ασκηθεί, θα διαβάσει, θα κοιμηθεί, θα δει τηλεόραση. Να θυμάστε είναι όλα προγραμματισμένα, ο απόλυτος έλεγχος.
Αρνείται να τρώει μαζί σας για να μην την ελέγχετε. Βρίσκετε πεταμένες τροφές στον κάδο, ή στο δωμάτιο, ή στην αυλή. Βρίσκετε υπολείμματα τροφών στην τουαλέτα στην περίπτωση που κάνει εμετό, χάπια διαίτης ή καθαρτικά στην τσάντα ή στα συρτάρια. Έντονη φυσική δραστηριότητα, αποφεύγει το ασανσέρ για να πάει με τις σκάλες, περπατά μεγάλες αποστάσεις χιλιομέτρων, αρνείται ότι κάνει υπεργυμναστική, ενώ αναζητά την άσκηση καθημερινά σχεδόν την ίδια ώρα της ημέρας για να νιώσει ασφαλής ότι δεν θα πάρει θερμίδες. Έχει την τάση να μαγειρεύει γλυκίσματα ή λιπαρά για όλη την οικογένεια χωρίς η ίδια να τα δοκιμάζει ποτέ. Μαζεύει συνταγές και παρακολουθεί εκπομπές μαγειρικής. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη απόλαυση από αυτό, να προετοιμάζει τη τροφή χωρίς τελικά να την αναζητά να την γευτεί. Αλαζονεία της Ανορεξίας: καταφέρνει και αντιστέκεται στο βασικό ένστικτο της πείνας κάτι στο οποίο οι υπόλοιποι θνητοί αποτυγχάνουν! Έντονη σωματική υπερδιέγερση, είναι συνεχώς όρθια, προτιμά να περπατά, είναι σε ένα συνεχές στρες, αγχώνεται με το παραμικρό. Δεν μπορεί να κοιμηθεί, αναζητά την παρέα κάποιου δίπλα στο κρεβάτι της. Αρχίζει να αλλάζει τη σχέση της με τα μέλη της οικογένειας και τους φίλους. Γίνεται ευερέθιστη, αγχώδης, αντιδραστική, απόλυτη. Αρχίζει να πιστεύει ότι οι φίλες της τη ζηλεύουν για τα κιλά της και τις υψηλές επιδόσεις στο σχολείο. Δεν έχει κανένα ενδιαφέρον για το άλλο φύλο ή αδυνατεί να συσχετιστεί μαζί τους. Νομίζει ότι όλοι θέλουν να την παχύνουν. Η μόνιμη ενασχόληση της με το βάρος και την τροφή την κάνει να συγκρίνει εμμονικά το σώμα της με το σώμα των άλλων (γονιών, αδερφών, φίλων, καθηγητών).
Οι συνέπειες της έντονης και μακρόχρονης δίαιτας που υποβάλλεται το άτομο με νευρική ανορεξία είναι ποικίλες. Κατ αρχήν, αποκτά προκαταλήψεις απέναντι σε διάφορες τροφές, παράξενες διατροφικές συνήθειες, κάνει αυξημένη κατανάλωση καφέ, τσαγιού, υγρών ή ασχολείται συνεχώς με την τροφή κάνοντας μικρές λήψεις τροφής σε τακτά χρονικά διαστήματα ( binge eating ). Σε επίπεδο συναισθήματος, εγκαθίσταται συνήθως κατάθλιψη, το άτομο έχει άγχος, ευερεθιστότητα, θυμό, αδυνατεί να βιώσει ικανοποίηση και αυτή η συναισθηματική κατάσταση το ωθεί να αποσύρεται κοινωνικά. Οι γνωστικές του λειτουργίες εξασθενούν και πιο συγκεκριμένα έχει μειωμένη ικανότητα συγκέντρωσης, κρίσης και λήψης αποφάσεων. Τέλος, συμβαίνουν και πολλές νευροφυσιολογικές αλλαγές, όπως διαταραχές στον ύπνο, γαστρεντερολογικές διαταραχές, υποθερμία, μειωμένος μεταβολικός ρυθμός και μειωμένο σεξουαλικό ενδιαφέρον.
ΟΙ 3 ΚΡΙΣΙΜΕΣ ΦΑΣΕΙΣ Στην πρώτη φάση, όλα βαίνουν καλώς. Η δίαιτα μαζί με τη μάλλον υπερβολική άσκηση αποφέρουν τα επιθυμητά αποτελέσματα. Το άτομο χάνει βάρος και αισθάνεται καλά με τον εαυτό του. Δεν υπάρχει καμιά υπόνοια ασθένειας σε αυτό το στάδιο. Στη δεύτερη φάση, τα αρνητικά σημάδια γίνονται εμφανή. Το περιβάλλον του ασθενούς αρχίζει να παρατηρεί την υπερβολική απώλεια κιλών. Το άτομο αυτό αισθάνεται διαφορετικό και αρχίζει να αποστασιοποιείται από την οικογένεια και τους φίλους του. Αρνείται να τρώει μαζί με την υπόλοιπη οικογένεια και φοράει φαρδιά ρούχα, με σκοπό να καλύψει το ελλιπές βάρος του. Στην τρίτη φάση, έχουμε, όχι πια την απόκρυψη, αλλά την παραδοχή της κατάστασης. Αυτό δε, σημαίνει πως το άτομο έχει παραδεχτεί το γεγονός της ασθένειας. Πρόκειται περισσότερο για υιοθέτηση της στέρησης τροφής ως τρόπο ζωής και ο κίνδυνος πλέον είναι εμφανής».
Περίληψη περιστατικού: Η Αμάντα Ως έφηβη, η Αμάντα παρουσίαζε ψυχογενή ανορεξία με χαμηλό σωματικό βάρος, κατάφερε όμως να αποφύγει την επαφή της με τις υπηρεσίες υγείας. Ενώ διένυε τη δεκαετία των 20 αποφάσισε τελικά να ζητήσει βοήθεια λόγω του ότι το βάρος της αυξανόταν σε μεγάλο βαθμό παρά τη θέλησή της. Προς μεγάλη της δυσαρέσκεια βρέθηκε να καταφεύγει σε επεισόδια υπερκατανάλωσης τροφής στο τέλος κάθε ημέρας, ενώ κατέληγε να προκαλεί εμετό. Το αποτέλεσμα ήταν να χάσει περαιτέρω των έλεγχο, συνεχίζοντας παράλληλα να παίρνει βάρος. Ήταν τόσο τρομοκρατημένη από το νέο πλαδαρό της σώμα ώστε φορούσε σκούρα φαρδιά ρούχα ακόμα και κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, ενώ μάκρυνε τα μαλλιά της προκειμένου να τα ρίχνει στο πρόσωπό της και να κρύβει τα παχιά της μάγουλα. Διέκοψε τα μαθήματά της στο κολλέγιο και παραιτήθηκε από την μερικής απασχόλησης εργασία της. Έβλεπε τους ανθρώπους να την κοιτούν παράξενα και ήταν πεπεισμένη ότι αισθάνονταν αηδία βλέποντας το παχύ της σώμα. Κατέληξε να μένει περισσότερο στο σπίτι προκειμένου να αποφύγει τα εξεταστικά βλέμματα, με αποτέλεσμα να καταλήξει να περνά ακόμα περισσότερο χρόνο τρώγοντας. Αποδείχτηκε αδύνατον για εκείνη να παρακολουθεί συνεδρίες κατά τη διάρκεια της ημέρας, έως ότου η μητέρα της προσφέρθηκε να πληρώνει έναν σύμβουλο προκειμένου να την επισκέπτεται στο διαμέρισμά της.
Ερωτηματολόγιο SCOFF (Morgan et al. 1999) Αισθάνεσαι αηδία για τον εαυτό σου όταν νοιώθεις ιδιαίτερα γεμάτο το στομάχι σου; Ανησυχείς ότι έχεις χάσει τον έλεγχο του πόσο τρως; Έχεις χάσει πρόσφατα πάνω από 6 κιλά σε χρονικό διάστημα 3 μηνών; Θεωρείς τον εαυτό σου παχύ ακόμα και όταν οι άλλοι λένε ότι είσαι αδύνατος/η; Θα έλεγες ότι το φαγητό κυριαρχεί στη ζωή σου;
Θεραπεία Γενικά, στις διαταραχές διατροφής υπάρχουν 2 φάσεις στη θεραπευτική παρέμβαση: Στην πρώτη φάση, ο Δ. 1. προσπαθεί να εγκαταστήσει μια καλή θεραπευτική σχέση με την πελάτισσα και 2. επικεντρώνεται στις συμπεριφορές ελέγχου του βάρους ( π.χ δίαιτα, χρήση καθαρτικών, πρόκληση εμέτου ). Στη δεύτερη φάση, ο Δ ασχολείται με την τροποποίηση αντιλήψεων της πελάτισσας γύρω από το βάρος, την τροφή και τον εαυτό.
Πιο συγκεκριμένα, η θεραπεία της ανορεξίας περιλαμβάνει ( M. De Twaan, 1996): Εντοπισμό σκέψεων, αποδοχή συναισθημάτων Κατανόηση της αλληλεπίδρασης ανάμεσα στις σκέψεις, τα συναισθήματα και τη δυσλειτουργική συμπεριφορά Αναγνώριση των αρνητικών αυτόματων σκέψεων, έλεγχος εγκυρότητας, τροποποίηση Αποδοχή πιο ρεαλιστικών ερμηνειών των γεγονότων Αναγνώριση και τροποποίηση ιδιαίτερα εκείνων των σχημάτων που οδηγούν σε αντιλήψεις που διατηρούν τη νευρική ανορεξία
Αποκατάσταση του βάρους Υπάρχει γενική συμφωνία ότι η αποκατάσταση του βάρους θα πρέπει να είναι κεντρικός και πρώιμος στόχος της θεραπείας. Το επιθυμητό βάρος-στόχος θα πρέπει να είναι το ατομικά καθορισμένο φυσιολογικό βάρος σώματος στο οποίο θα αποκατασταθεί η αναπαραγωγική λειτουργία.
Οι διαφωνίες των ασθενών αναφορικά με τους θεραπευτικούς στόχους είναι ένα κοινό μείζον εμπόδιο στη θεραπεία. Δεν αντιλαμβάνονται πολλά από τα χαρακτηριστικά της διαταραχής τους ως προβληματικά. Σύνολο άλλων ανησυχιών του ασθενούς όπως η γενικευμένη επιφυλακτικότητα στις σχέσεις, τα αισθήματα ευθραυστότητας και κατωτερότητας και η ευαισθησία στον προσλαμβανόμενο εξαναγκασμό.
Όλες αυτές οι ανησυχίες μπορεί να εκφράζονται μέσα από μια: σθεναρή αντίσταση, ανυπακοή, ψευδοσυμμόρφωση με τις παρεμβάσεις συγκρούσεις του ασθενούς με το θεραπευτή για την επιβολή, πολύ συχνό φαινόμενο
Αποφεύγονται οι κρυφές διαδικασίες. Όλα τα βήματα περιγράφονται και εξηγούνται αναλυτικά. Σε μερικές περιπτώσεις, ο Δ. συνιστά να διαβάσει κάποιο κατάλληλο σύγγραμμα, προκειμένου να μπορέσει να κατανοήσει καλύτερα τη διαδικασία. Η δουλειά για το σπίτι καθορίζεται συνεργατικά. Ο Δ. ενθαρρύνει να πει τη γνώμη του σχετικά με τη δουλειά για το σπίτι αν πιστεύει ότι θα τα καταφέρει, αν πιστεύει ότι θα τον βοηθήσει, με ποιον άλλο τρόπο θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί κλπ.
Ο Δ. παραδέχεται τα λάθη του. Όταν ο Δ κάνει κάποιο λάθος (π.χ. πει κάτι που δεν έπρεπε να πει, παρανοήσει κάτι κλπ.), πρέπει αμέσως να το παραδεχτεί και να το διορθώσει. Αυτή στάση είναι πολύ πιο αποτελεσματική από τη στάση αυθεντίας του Δ.
Ερωτήσεις για τον καθορισμό των επιμέρους στόχων Ποια μικρότερα βήματα μπορεί να γίνουν για να επιτευχθεί ο γενικός στόχος; Πώς πρέπει να ξεκινήσει για την επίτευξη του στόχου ποιο είναι το πρώτο βήμα που πρέπει να κάνει; Σε πόσο καιρό θεωρεί ότι θα μπορέσει να επιτύχει το στόχο; Τι μπορεί να κάνει ενδιάμεσα προς την κατεύθυνσή του; Ποια θα είναι η πρώτη ένδειξη προόδου; Αν ένας φίλος του πελάτη είχε θέσει αυτό το στόχο, από πού θα του έλεγε να ξεκινήσει; Υπάρχουν κάποιες μικρές αλλαγές που θα μπορούσε να κάνει ο πελάτη, οι οποίες θα τον έκαναν να αισθανθεί καλύτερα και θα του έδειχναν ότι βρίσκεται σε καλό δρόμο για την επίτευξη του στόχου; Οι επιμέρους στόχοι είναι παρατηρήσιμοι; Πώς θα κρίνει ο πελάτης αν σημειώνει πρόοδο; Τι θα αλλάξει στη ζωή του;
Ερωτήσεις προκειμένου ο θεραπευόμενος να ελέγξει αν το περιεχόμενο των σκέψεών του είναι σύμφωνο με την πραγματικότητα Βάσει ποιας λογικής εξάγω αυτό το συμπέρασμα; Μήπως υπεραπλουστεύω μία αιτιώδη σχέση; Μήπως νομίζω ότι η εκτίμησή μου για την κατάσταση περιγράφει την κατάσταση όπως πραγματικά είναι; Μήπως σκέφτομαι με απόλυτο τρόπο; Μήπως βλέπω τα πράγματα μόνο μαύρα ή μόνο άσπρα; Μήπως επιλέγω και αξιολογώ μόνο συγκεκριμένες περιστάσεις από το σύνολο των εμπειριών μου; Μήπως χρησιμοποιώ γνωστικούς μηχανισμούς άμυνας (π.χ. «δεν μπορώ να βγω έξω, (όχι γιατί φοβάμαι) γιατί βαριέμαι», «δε θα συζητήσω σήμερα με το σύζυγό μου, (όχι γιατί φοβάμαι), γιατί δεν έχω χρόνο» κλπ); Μήπως, αντί να σκέφτομαι ότι η εκδοχή μου είναι απλώς μία πιθανότητα, τη θεωρώ απολύτως βέβαιη; Μήπως δίνω μεγάλη πιθανότητα να συμβεί κάτι που έχει μικρή πιθανότητα να συμβεί ή το αντίστροφο; Μήπως οι κρίσεις μου βασίζονται κυρίως στα συναισθήματά μου και όχι στα γεγονότα;
Μήπως εστιάζω την προσοχή μου σε μεμονωμένα ή άσχετα γεγονότα; Είχα ποτέ μου κάποια εμπειρία που μου απέδειξε ότι αυτή η σκέψη δεν ισχύει σε όλες τις περιπτώσεις; Αν ο/η καλύτερός/ή μου φίλος/η ή κάποιο αγαπημένο μου πρόσωπο σκεφτόταν έτσι, τι θα του/της έλεγα; Αν ο/η καλύτερός/ή μου φίλος/η ή κάποιος που νοιάζεται για μένα ήξερε ότι σκέφτομαι έτσι, τι θα μου έλεγε; Τι επιχειρήματα και δεδομένα θα μου παρέθετε για να με πείσει ότι η σκέψη μου δεν είναι 100% αληθινή; Έχω αντιμετωπίσει στο παρελθόν κάποια παρόμοια κατάσταση; Τι συνέβη τότε; /ιαφέρει η σημερινή κατάσταση από τις προηγούμενες; Τι με έχουν διδάξει οι προηγούμενες εμπειρίες μου, από το οποίο μπορώ τώρα να επωφεληθώ; Μήπως υπάρχουν κάποια δεδομένα που αντικρούουν τις σκέψεις μου, τα οποία εγώ μπορεί να θεωρώ ασήμαντα και να τα παραβλέπω; Αν μετά από πέντε χρόνια θυμηθώ την τωρινή κατάσταση, θα μου φανεί διαφορετική; Μήπως τότε θα εστιάσω σε διαφορετική πλευρά της; Μήπως υπάρχουν κάποια θετικά στοιχεία στην κατάσταση ή σε εμένα, τα οποία αγνοώ; Μήπως εξάγω συμπεράσματα που δεν υποστηρίζονται απολύτως από τα δεδομένα;
Απάντηση σε 3 βασικά ερωτήματα Ποια ειδικά σχήματα συμπεριφοράς χρειάζονται αλλαγή; (συχνότητα - ένταση - διάρκεια - συνθήκες) Πώς αποκτήθηκε αυτή η συμπεριφορά και πως διατηρείται; Ποια είναι τα καλύτερα μέσα
Φάσεις επίλυσης προβλημάτων Εν συνεχεία, η επίλυση προβλημάτων διέρχεται από τις εξής φάσεις: Παραγωγή πιθανών λύσεων. Σε αυτή τη φάση, το άτομο ενθαρρύνεται να σκεφτεί όσο το δυνατό περισσότερες λύσεις, ακόμα και αν κάποιες από αυτές μοιάζουν ουτοπικές (brainstorming), άβολες, δύσκολες ή παράλογες. Για παράδειγμα: Αν μου ξαναπούν να κάνω κάτι που δε θέλω, να αρνηθώ δείχνοντας ότι θύμωσα Αν μου ξαναπούν να κάνω κάτι που δε θέλω, να κάνω ότι δεν ακούω Αν μου ξαναπούν να κάνω κάτι που δε θέλω, να πω ότι αυτό δεν είναι δουλειά μου Να μιλήσω στο διευθυντή για το πρόβλημά μου Να μιλήσω στους συναδέλφους μου για το πρόβλημά μου Αν μου ξαναπούν να κάνω κάτι που δε θέλω, να το κάνω Να τους κόψω την καλημέρα Να τους ζητάω και εγώ να κάνουν πράγματα που δεν εμπίπτουν στις αρμοδιότητές τους
Γνωσιακοί (Συμπεριφοριστικοί) Μέθοδοι Προγράμματα αυτοελέγχου (Αυτοπαρατήρηση - Αυτοανάλυση - Αυτοανίχνευση) στρατηγικές επιλυσης προβλημάτων παίξιμο ρόλου και γνωσιακές πρόβες χαλάρωση ενεργοποίηση ευχάριστων και μη συνδεδεμένων με τη λήψη τροφής δραστηριοτήτων "αντιανορεκτική" μίμηση προτύπου και σταδιακή έκθεση "πρωτόκολλα διατροφής" διαχείριση διατροφής
Γνωσιακές Μέθοδοι Εντοπισμός, έλεγχος αξιοπιστίας και τροποποίηση δυσλειτουργικών σκέψεων Κατανόηση της αλληλεπίδρασης μεταξύ σκέψεων, συναισθημάτων και ανορεκτικής συμπεριφοράς Αναγνώριση των αρνητικών αυτόματων σκέψεων, έλεγχος εγκυρότητας, τροποποίηση Αποδοχή πιο ρεαλιστικών ερμηνειών των γεγονότων
ΤΕΧΝΙΚΕΣ Μετατροπή ακλόνητου «πιστεύω» σε υποθέσεις π.χ. «αν πάρω βάρος δεν θα μπορέσω ποτέ να αρέσω σε έναν άνδρα» μετατρέπεται σε υπόθεση που μπορεί να υποστεί έλεγχο «είναι πιθανόν;» παραδείγματα από τη ζωή.
Αποκέντρωση: Επέμβαση στο διεργασιακό λάθος της αυτό-αναφοράς / προσωποποίησης Π. «Εάν πάρω 2 κιλά δεν θα με κοιτούν καθόλου και δεν θα με αγαπούν». Θ. «Εάν ζυγίζει ο/η 2 κιλά παραπάνω θα τον κοιτάς ή θα πάψεις να τον /την αγαπάς;»
Αυτοκαταστροφοποίηση: Π. «Μόλις πάρω ένα κιλό καταστράφηκα» Θ. «Γιατί αυτό;», Π. «Δεν θα μπορώ να βάζω το μαγιό μου», Θ. «Αν βάλεις το μαγιό στην πλάζ, τι θα συμβεί;», Π. «Όλοι θα με κοιτάζουν», Θ. «Τι χειρότερο περιμένεις να συμβεί αν σε κοιτάξουν;..»
Βασικός στόχος είναι λοιπόν η τροποποίηση της εικόνας του σώματος. Ο/η ανορεκτικός/η υπεραξιολογεί το μέγεθος του σώματός του/της. Επειδή συνήθως είναι ακριβής στην αντίληψη του σώματος των άλλων, συνάγεται ότι δεν πρόκειται για μια αντιληπτική διαταραχή αλλά γνωσιακή παρερμηνεία ιδιαίτερα ανθεκτική σε επεμβάσεις όπως κοίταγμα στον καθρέπτη κ.α.
Θεραπεία Οικογένειας Αρχές: 1. Το πρόβλημα του παιδιού δεν είναι πλέον πρόβλημα του ίδιου του παιδιού, αλλά πρόβλημα όλης της οικογένειας (Συστημική αρχή) 2. Οι αντιδράσεις του ατόμου (γονέων, παιδιού κ.α.) - εκφραζόμενες ως συναισθηματικές ή ως εξωτερικευμένες συμπεριφορές - στα διάφορα γεγονότα της ζωής, διαμορφώνονται περισσότερο από τις ερμηνείες που δίνει το άτομο σ αυτά, παρά από τα αντικειμενικά παρατηρήσιμα χαρακτηριστικά των γεγονότων καθεαυτών. (Γνωσιακή αρχή) 3. Η συμπεριφορά των μελών της οικογένειας (π.χ. το πρόβλημα του παιδιού) θεωρείται ως «γεγονός ζωής» (life event) που ερμηνεύεται και αξιολογείται από όλα τα μέλη της οικογένειας. (Γνωσιακή - συστημική αρχή)
Οι δυσλειτουργίες στην οικογένεια οφείλονται σε: Α. Γνωσιακές δυλειτουργίες όπως επιλεκτικές αντιλήψεις, προσδοκίες, αποδόσεις αιτιών και αξίες σχετικά με τις σχέσεις και τις ερμηνείες που δίδονται σε αυτές από τα μέλη της οικογένειας Β. Συμπεριφοριστικές δυσλειτουργίες όπως συγκεκριμένες ελλείψεις διαφόρων μορφών συμπεριφοράς: α) ευχάριστες και δυσάρεστες ανταλλαγές συμπεριφορών, β) επικοινωνιακές δεξιότητες, γ) καταστροφική επικοινωνία και δ) δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων
Παρεμβατικές τεχνικές της Γνωσιακής - Συμπεριφοριστικής Θεραπείας Οικογένειας Α. Γνωσιακές παρεμβάσεις Παραδείγματα τεχνικών: α) αυτοπαρατήρηση γνωσιών β) αλλαγή επιλεκτικών αντιλήψεων γ) τροποποίηση μη ρεαλιστικών αποδόσεων αιτιών και προσδοκιών δ) τροποποίηση μη ρεαλιστικών υποθέσεων και αξιών κ.α. Β. Συμπεριφοριστικές παρεμβάσεις Παραδείγματα τεχνικών: α) ασκήσεις επικοινωνίας β) ασκήσεις επίλυσης προβλημάτων γ) τεχνικές και μέθοδοι θεραπείας της συμπεριφοράς ανάλογα με το πρόβλημα
Ιδιαιτερότητες στη (γνωσιακή - συμπεριφοριστική) θεραπεία εφήβων Ειδικοί χειρισμοί για την εγκαθίδρυση καλής θεραπευτικής σχέσης συναισθηματική ευαλωτότητα εφήβων αντιστάσεις προς κανόνες και συμβουλές Ειδικοί χειρισμοί ως προς την απόκτηση (θετικής) αυτοεικόνας και ταυτότητας έφηβοι έχουν ρευστή αυτοεικόνα έφηβοι βρίσκονται στη διαδικασία απόκτησης ταυτότητας παρουσιάζουν ανόμοιο ατομικό προφίλ ωριμότητας
Η ανορεξία συχνά σε παιδιά υποχωρεί αν: - Γίνουν οι ελαστικοί οι κανόνες που αφορούν στη διατροφή του παιδιού. - Καθησυχάσει η μητέρα και αλλάξει η νοοτροπία και η στάση της. - Αποφεύγονται οι τροφές που δεν αρέσουν στο παιδί. - Του δίνουν μικρότερες ποσότητες, ώστε να μην πυροδοτούνται αρνήσεις. - Τρώνε όλοι μαζί - γιατί το φαγητό, εκτός από την ικανοποίηση της πείνας, προϋποθέτει και συναισθηματική συναλλαγή. - Αποφεύγονται κατά τη διάρκεια του φαγητού οι εντάσεις ή οι κριτικές του τύπου "μην τρως με τα χέρια", "πιάσε καλά το πιρούνι" κ.λπ. - Δε το πιέζουν να τρώει και ούτε το κυνηγούν με το κουτάλι. - Σε κάποιες περιπτώσεις ίσως φανεί χρήσιμη μια συμπληρωματική θεραπεία που χρησιμοποιείται ως κίνητρο για την όρεξή ή ως κατευναστικό, προκειμένου να απαλύνει την άρνηση του παιδιού.
Πρόληψη υποτροπών Το άγχος για υποτροπή αναπλαισιώνεται Προτείνεται επαναληπτική συνεδρία (-ες) σε συγκεκριμένη(-ες) ημερομηνία Συμμετοχή σε ομάδα συνεχίζεται ή αρχίζει μετά τη λήξη της ατομικής ψυχοθεραπείας «Ομάδες Αυτοβοήθειας»: Συμμετοχή ως υπεύθυνος πρώην ανορεκτικός/ή, «πρότυπο», για παίξιμο ρόλων κ.α.
1965
1985
Πλαίσιο 11.2 Μελέτη περίπτωσης: Alison H Alison είναι μια νεαρή ενήλικας η οποία ζει με τους γονείς της. Ξεκίνησε να κάνει δίαιτα σε ηλικία 16 ετών, μετά από μια περίοδο στρες στην οικογένειά της και την ταυτόχρονη διάλυση της σχέσης της με το αγόρι της. Άρχισε να ανησυχεί ιδιαίτερα για την εικόνα του σώματός της και έχανε βάρος. Οι γονείς της προσπάθησαν να την ενθαρρύνουν να τρώει αλλά ανησυχούσαν για τη σύγκρουση που προέκυπτε. Η Alison άρχισε να γίνεται μυστικοπαθής και δεν ενημέρωνε τους γονείς της για την απώλεια του βάρους της ή για την κατάσταση της υγείας της. Αν και με πολύ χαμηλό σωματικό βάρος, κατάφερε να ξεκινήσει το πανεπιστήμιο. Ωστόσο, κατά το δεύτερο έτος την έστειλαν στο σπίτι λόγω του ότι η περαιτέρω ελάττωση του βάρους της είχε προκαλέσει τη χειροτέρευση της σωματικής της υγείας. Εκείνη επέμενε ότι δεν έχει τίποτα και ήθελε να την αφήσουν στην ησυχία της να συνεχίσει τη ζωή της. Όταν τη ρωτούσαν έλεγε ότι είναι πολύ παχιά και ότι πρέπει να χάσει κι άλλο βάρος. Οι γονείς της τη βρήκαν λιπόθυμη μια μέρα και κάλεσαν τον οικογενειακό τους γιατρό. Ο σφυγμός της ήταν 45, η πίεσή της ήταν χαμηλή και ο δείκτης μάζας σώματός της (ΒΜΙ) ήταν 14.
Το άγχος της φροντίδας Η κόρη μου, η Γ. νοσηλεύτηκε και σιτίστηκε μέσω σωλήνα. Σήμερα που η Γ. είναι καλά, συμφωνεί ότι αυτό που έγινε ήταν το σωστό. Ωστόσο, οι μακροχρόνιες επιδράσεις της κίνησης αυτής υπήρξαν χειρότερες για εμένα παρά για εκείνη. Την περίοδο εκείνη η Γ. αντιστεκόταν σωματικά να φάει έναντι της σίτισής της και για εβδομάδες αρνούνταν να με δει. Έλεγε ότι την είχα προδώσει. Όταν το θυμάμαι αισθάνομαι ντροπή δεν το αντιμετώπισα καθόλου καλά. Έχασα τη δουλειά μου και για μήνες με στοίχειωναν τρομαχτικοί εφιάλτες. Όταν η Γ. επέστρεψε σπίτι δεν μπορούσα να κάνω πολλά για εκείνη, αν και ευτυχώς ήταν στο σπίτι οι γονείς μου οι οποίοι μας υποστήριξαν. Τελικά, εγώ διαγνώστηκα με κατάθλιψη και δέχτηκα να ξεκινήσω φαρμακευτική αγωγή και να μπω σε θεραπεία. Στα πλαίσια της θεραπείας αυτής ανακάλυψα ότι ήμουν πολύ θυμωμένη με την κόρη μου, αλλά τώρα πλέον έχουμε συμφιλιωθεί.
Απάντηση σε 3 βασικά ερωτήματα Ποια ειδικά σχήματα συμπεριφοράς χρειάζονται αλλαγή; (συχνότητα - ένταση - διάρκεια - συνθήκες) Πώς αποκτήθηκε αυτή η συμπεριφορά και πως διατηρείται; Ποια είναι τα καλύτερα μέσα
I never imagined. I started losing weight, never dreaming that I'd become anorexic, that I'd lose control over my life and almost wind up dead. I began my diet as a simple self-improvement campaign, as an attempt to "feel better" about myself. Initially, I felt better...so I lost more weight...quickly it became a trap and spiraled out of control.
Ευχαριστώ!