Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Παρασκευή 9 Μαίου 2014, ομιλία με αφορμή την τελετή των αποκαλυπτηρίων γλυπτού στη μνήμη των Εβραίων που εξοντώθηκαν στο Ολοκαύτωμα Θεσσαλονίκη, Οκτώβριος του 65. Οι πρωτοετείς φοιτητές Αλμπέρτος Ναρ και Δανιήλ Ιακώβ της Φιλοσοφικής, ο μετέπειτα συγγραφέας μαζί με τον φημισμένο κλασικό φιλόλογο, παρέα με τον Αλμπέρτο Μαϊρ της ιατρικής, τον πρόωρα χαμένο βελονιστή, δηλαδή μερικοί μόνο από τους πρώτους φοιτητές της μεταπολεμικής γενιάς Ελλήνων Εβραίων φοιτητών, παιδιά όλοι τους των ελάχιστων επιζώντων της ναζιστικής θηριωδίας, περιφέρονται στην πανεπιστημιούπολη. Δεν είχαν δα και πολλές ευκαιρίες μέχρι τότε να περιδιαβούν το campus του Αριστοτελείου που διαρκώς επεκτείνεται. Θαυμάζουν τα νεότευκτα κτίρια, αναλογίζονται τις χαρούμενες φοιτητικές στιγμές που έρχονται, στέκονται αμήχανοι και προσπαθούν να φέρουν στο μυαλό τους την εικόνα. Πώς να ήταν άραγε; Μέχρι που ακριβώς έφτανε; Πόσους χιλιάδες τάφους περιείχε; Πόσοι, άραγε, συγγενείς των τριών μας θα ήταν θαμμένοι εδώ μέσα, αναρωτιούνται αμήχανοι; Και γιατί δεν υπήρχε κάτι, έστω μικρό, αφιερωμένο στη μνήμη τους; Είχαν κιόλας περάσει 20 χρόνια από την εποχή της απελευθέρωσης. Γιατί; Θεσσαλονίκη, Οκτώβριος 1992. Ο υποφαινόμενος, γιος του Αλμπέρτου Ναρ, πρωτοετής φοιτητής φιλολογίας, σουλατσάρει στο Αριστοτέλειο, παρέα με την παιδική του φίλη Ρόζα Μαϊρ, επίσης πρωτοετή φοιτήτρια Γαλλικής Φιλολογίας και κόρη του βελονιστή Μαϊρ. Οραματίζονται τις σπουδές τους, κουβεντιάζουν για το μέλλον τους και ονειρεύονται τα φοιτητικά πάρτι που τα περιμένουν με αγωνία. Είναι όμως, σε αντίθεση με τους γονείς τους, σχεδόν ενοχλημένοι. Το Πανεπιστήμιο γιγαντώθηκε, η φήμη του ξέφυγε από τα στενά όρια της ελληνικής επικράτειας, τα περισσότερα φαίνεται να έχουν αλλάξει προς το καλύτερο από την εποχή που σπούδαζαν στα ίδια αμφιθέατρα οι γονείς τους. Γιατί, λοιπόν,
ενώ πλέον είχαμε μπει στην πέμπτη δεκαετία από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, δεν βρέθηκε κάποιος να σηκώσει στην πλάτη του την χρόνια αυτή αδικία και να αποκαταστήσει την απλή λογική; Γιατί; Κυρίες και κύριοι, ο κόσμος νομίζει σήμερα ότι γνωρίζει πολλά για το Ολοκαύτωμα. Η αλήθεια είναι, βέβαια, ότι γνωρίζει ελάχιστα. Η στρεβλή κατανόηση της αλήθειας οφείλεται στο γεγονός ότι ο κόσμος πολύ συχνά έχει την τάση να μεταφράζει τα γεγονότα με βάση τη δική του πολιτική και εθνική λογική, γεγονός που τον αποτρέπει να κατανοεί την πραγματικότητα. Σήμερα, σχεδόν 70 χρόνια μετά, πληθαίνουν οι τόποι μνήμης, οι ημέρες μνήμης, οι λογής λογής εκδηλώσεις, σαν τη σημερινή. Πληθαίνουν, όμως, και οι αρνητές του Ολοκαυτώματος. Και αναρωτιέμαι πώς μπορούν να προσλάβουν οι νεότερες γενιές τα σχετικά με τη γενοκτονία. Μπορεί, μ άλλα λόγια, να επικρατήσει ο κίνδυνος διαγραφής της μνήμης ή θα κερδίσει τελικά η κοινή λογική που πρεσβεύει ότι από τη στιγμή που ο θύτης, η Γερμανία δηλαδή, έχει, κατ επανάληψη, παραδεχθεί τα εγκλήματα που διέπραξε ποιος ο λόγος να αμφισβητείται η τετελεσμένη πραγματικότητα; Δεν είναι λίγοι, αυτοί που αναρωτιούνται γιατί οι επιζώντες των ναζιστικών στρατοπέδων δεν μίλησαν νωρίτερα, οι ελάχιστοι, έστω, αυτοί που γύρισαν. Εγώ πιστεύω πως δεν έλεγαν λέξη τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, γιατί ήθελαν να λησμονήσουν. Μήπως έτσι όμως στέρησαν από τον υπόλοιπο κόσμο τη γνώση της ανυπόφορης αλήθειας; Σίγουρα, βέβαια, δεν θα ήταν και λίγοι αυτοί που θα απέφευγαν σκόπιμα να τους ρωτήσουν, με δεδομένη τη δυσφορία που θα τους προκαλούσαν οι απαντήσεις τους. Ίσως, πάλι, αρκετοί από τους επιζώντες των ναζιστικών στρατοπέδων, μαζί με όλους όσοι είχαν καταφέρει να κρυφτούν και να αποφύγουν τη ναζιστική θηριωδία, είχαν έρθει, ταυτόχρονα με την επανεγκατάστασή τους, αντιμέτωποι με μια αντιφατική πραγματικότητα: άλλοι έγινα δεκτοί με ενθουσιασμό από τους προπολεμικούς χριστιανούς φίλους τους, τους γείτονες και τους συνεργάτες τους. Αυτοί δεν ήταν,
άλλωστε, που τους βοήθησαν να ξεπεράσουν την απώλεια δεκάδων μελών των οικογενειών τους, αυτοί δεν τους κράτησαν όρθιους στα πόδια τους και τους στήριξαν στο νέο τους ξεκίνημα; Τόσες και τόσες ιστορίες έχω ακούσει και διαβάσει για όλους αυτούς τους ανώνυμους ήρωες που ο τίτλος του Δικαίου των Εθνών που κατέχουν εκφράζει την ελάχιστη μόνο δυνατή αναγνώριση που η ανθρωπότητα στο σύνολό της τους οφείλει. Άλλοι όμως, χωρίς καν να έχουν προλάβει να συνέλθουν από το σοκ που είχαν υποστεί, ήρθαν αντιμέτωποι με τη σκληρή πραγματικότητα, καθώς τόσο τα σπίτια όσο και τα μαγαζιά σας είχαν καταπατηθεί από ανθρώπους που προπολεμικά είχαν δείξει ένα ολότελα διαφορετικό πρόσωπο. Με αυτούς δεν θέλω να ασχοληθώ, μέρα πούναι Και παρά την αντιφατική αυτή πραγματικότητα, τι βαρύ καθήκον, θεέ μου «Ελάχιστοι κατόρθωσαν να σωθούν», γράφει το φύλλο της θεσσαλονικιώτικης εφημερίδας Ισραηλιτικόν Βήμα της 23ης Νοεμβρίου 1945, «κι αυτοί χωρίς οικογένειες, καταστραμμένοι οικονομικά, άρρωστοι, κορίτσια ανυπεράσπιστα, ανήλικα παιδιά χωρίς στέγη με άπειρα προβλήματα να ορθώνονται μπροστά τους, προβλήματα που ζητούν άμεση λύση. Όσος κόπος όμως κι αν χρειασθεί για να λυθούν,» τονίζει η εφημερίδα, «είναι αποφασισμένοι να τον καταβάλλουν, γιατί συναισθάνονται πως είναι χρέος απέναντι σε εκείνους που πέθαναν σαν όμηροι, χρέος απέναντι στους εαυτούς τους να ξαναφτιάξουν γερή και ανθηρή την κοινότητά τους». Και, βέβαια, το πέτυχαν, πάλεψαν για τον ελληνικό εβραϊσμό, που, συρρικνωμένος, αναδύθηκε μεταπολεμικά από το απόλυτο μηδέν. Πάλεψαν, από την πρώτη κιόλας στιγμή της επιστροφής στη γενέθλια γη, από την ιστορική 1 η Δεκεμβρίου του 1944, τη μέρα που άνοιξαν τις σκουριασμένες πόρτες της συναγωγής Μοναστηριωτών στη Θεσσαλονίκη, της μοναδικής από τις 35 συναγωγές που γλύτωσε από τη γερμανική λαίλαπα. Εκείνη τη μέρα δεν συγκλήθηκε μια πρώτη συνέλευση; Εκείνη τη μέρα δεν εκλέχτηκε δια βοής ένα αντιπροσωπευτικό όργανο, μ άλλα λόγια το πρώτο διοικητικό
συμβούλιο της κοινότητας; Αυτός ήταν τότε ο ελληνικός εβραϊσμός που αναμέτρησε τις λεηλατημένες συναγωγές του, τα ρημαγμένα σχολεία του, τις κατεδαφισμένες γειτονιές του, αυτός ήταν ο εβραϊσμός της απόλυτης ένδειας. Η εικόνα άρχισε να αλλάζει τη δεκαετία του 80, τα πρώτα βιβλία, τα πρώτα συνέδρια, και οι ταινίες που αναπαρέστησαν το δράμα και έσπασαν τα ταμεία. Τότε το παγκόσμιο ενδιαφέρον κορυφώθηκε, οι κοινωνίες της Ευρώπης πάλευαν, θαρρείς, να επουλώσουν αυτό το ανοιχτό «πολιτιστικό τραύμα». Τότε ξεκίνησε και η έκρηξη των απανωτών εκδόσεωνμαρτυριών των επιζώντων, τότε άρχισαν να εγγράφονται νέες ερευνητικές οπτικές πάνω στο ζήτημα. Αρκετές από αυτές τις οπτικές επικεντρώνονταν στην αναζήτηση του ρόλου που έπαιξαν στην Τελική Λύση οι γραφειοκράτες και οι δωσίλογοι σε επίπεδο τοπικών διοικήσεων. Οι μελέτες έθεσαν ερωτήματα γύρω από την ατομική ή τη συλλογική δράση, ζητήματα δηλαδή τα οποία οι επιζώντες, από φόβο κυρίως, δεν τολμούσαν να αγγίξουν. Η καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου στη Θεσσαλονίκη, πράξη που όμοιά της δεν υπάρχει στην ιστορία του Εβραϊκού Ολοκαυτώματος στην Ευρώπη, αποτελεί αναμφίβολα ένα από τα χαρακτηριστικότερα τέτοια παραδείγματα. Οι έρευνες φέρνουν συνεχώς στην επιφάνεια νέα στοιχεία, ακόμη και σε τομείς οι οποίοι έχουν ήδη ερευνηθεί. Το πρόβλημα είναι ότι όσο χάνονται οι μάρτυρες του μεγαλύτερου εγκλήματος που συντελέστηκε ποτέ στην ανθρωπότητα, τόσο δυναμώνει η φωνή των άλλων, που διαρκώς πυκνώνουν, των άλλων που υψώνουν την φωνή τους και αμφισβητούν. Φαίνεται πως τα πάντα σκυλεύονται. Γιατί, πώς αλλιώς, μπορεί να ερμηνεύσει κανείς το φαινόμενο της συνεχούς αναβίωσης του νεοναζισμού και, κυρίως, της ανοχής των κοινωνιών απέναντί του; Πώς, στ αλήθεια, μπορεί να αντιδράσει κανείς, όταν προβάλλεται διεθνώς, ακόμη και σήμερα, η ίδια αποτρόπαιη ρατσιστική επιχειρηματολογία;
Αυτή η ιστορία όμως δεν αφορά μόνο εβραίους ούτε μόνο Γερμανούς, αφορά συνολικά ανθρώπους. Είναι ένα μεγάλο μάθημα για το πού μπορεί να οδηγηθεί κανείς από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η εβραϊκή γενοκτονία είναι τελικά οικουμενική. Βεβαίως, έχουν γίνει και άλλες γενοκτονίες (και το ελληνικό γένος έχει υποστεί πολλές), αλλά η βιομηχανική λογική "κατασκευάζω εργοστάσια εξόντωσης ανθρώπων" δεν υπήρξε πουθενά αλλού. Σε μια περίοδο αυξημένης ξενοφοβίας (με τους αρνητές να αγορεύουν πλέον μέσα τόσο στο Ευρωπαϊκό όσο και στο Ελληνικό Κοινοβούλιο) τα διδάγματα του Ολοκαυτώματος εμφανίζονται πιο επίκαιρα από ποτέ. Σήμερα, που τα διακυβεύματα της μνήμης είναι μεγάλα, το ζητούμενο είναι να παραμείνει ζωντανό το δίδαγμα και όχι (μόνο) το πένθος του Ολοκαυτώματος. Πρέπει να μάθουμε, να είμαστε σε εγρήγορση, η γενοκτονία δεν ήταν ένα απλό ατύχημα της ιστορίας που προκλήθηκε από μια σύμπτωση περιστάσεων, εξαιρετικά λυπηρή. Η σημερινή εικόνα της Κοινότητας με παρηγορεί αλλά και με εντυπωσιάζει ταυτόχρονα. Μπορούσαν, νομίζετε, όλα αυτά τα αρρωστημένα μυαλά που διέπραξαν την υπέρτατη ύβρη του ολοκαυτώματος να διανοηθούν ότι στην Ελλάδα σήμερα, παρά τον αφανισμό 70.000 και πλέον Εβραίων Ελλήνων πολιτών, εξακολουθούν να λειτουργούν, με τη στήριξη της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, 3 δημοτικά σχολεία και νηπιαγωγεία, στην Αθήνα, στη Λάρισα και, βέβαια, στη Θεσσαλονίκη; Σε πείσμα του Μπρούνερ και των συνεργατών του, τα νεαρά εβραιόπουλα όλης της χώρας συναντώνται κάθε καλοκαίρι σε κατασκηνώσεις που διοργανώνονται εδώ και 55 χρόνια, πρωτοβουλία που εγγράφεται στις προσπάθειες και στην υλικοτεχνική στήριξη της δικής μας κοινότητας. Θα χωρούσε άραγε στο μυαλό του Βισλιτσένι ότι σε όλη την ελληνική επικράτεια λειτουργούν συναγωγές, στην Αθήνα δύο, όπως και στη Θεσσαλονίκη, στη Λάρισα, στο Βόλο, στα Γιάννενα, στη Χαλκίδα, στην Κέρκυρα,
στη Ρόδο χώροι στους οποίους οι ραβίνοι κηρύττουν στην λειτουργία τους τις επιταγές της εβραϊκής θρησκείας; Και κοντά σ αυτά τα 2 μουσεία, της Θεσσαλονίκης και της Αθήνας, που καταγράφουν και διασώζουν πτυχές της παρουσίας μας στον ελληνικό χώρο. Υπάρχει, λοιπόν, μεγάλη κινητικότητα, τρέχουν τόσες πολλές δράσεις, υλοποιούνται οράματα ετών. Ένα από αυτά τα οράματα υλοποιείται σήμερα με την αποκάλυψη τούτης της εκπληκτικής σύνθεσης. Ευτυχής συγκυρία ότι αποτελεί έργο ενός από τους κορυφαίους δημιουργούς της χώρας. Και, βέβαια, η αναγγελία της έδρας εβραϊκών σπουδών στο Α.Π.Θ, η κατασκευή του Μουσείου Ολοκαυτώματος, ενδείξεις που αποδεικνύουν ότι η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, με την εμπνευσμένη διοικητική καθοδήγηση του Προέδρου Δαυίδ Σαλτιέλ και των συνεργατών του, κρατάει, αν και πληθυσμιακά χτυπημένη, τις ίδιες διοικητικές και άλλες δομές που την χαρακτήριζαν και προπολεμικά. Και όλα αυτά βέβαια κάθε άλλο παρά εύκολα ήταν. Κι ας έχουν πέσει τόνοι λάσπης, κι ας κυριαρχεί ακόμη και σήμερα η συνομοσιολογία, κι ας βασιλεύει η αντίληψη ότι πίσω από κάθε συμφορά που καταδυναστεύει τη χώρα κρύβονται πάντα οι Εβραίοι και η υποτιθέμενη νέα τάξη πραγμάτων που εκπροσωπούν. Μέρες σαν τη σημερινή δείχνουν ότι τόσο η πνευματική ηγεσία του μεγαλύτερου πανεπιστημιακού ιδρύματος της χώρας, με την καθοδήγηση του Πρύτανη Γιάννη Μυλόπουλου, όσο και οι λοιποί εμπλεκόμενοι αφουγκράστηκαν, άκουσαν και επικέντρωσαν το βλέμμα τους εκεί που οι προηγούμενες γενιές δεν θέλησαν να στρέψουν την προσοχή τους. Κινήσεις σαν τη σημερινή μας βοηθούν όλους να εμβαθύνουμε στην αναγνώριση της άγνοιάς μας και στον παραλογισμό της λογικής μας που υπαγορεύει την άρνηση του άλλου και του βαθύτερου εαυτού μας. Τώρα πια είμαι και εγώ πιο ήσυχος, κυρίως γιατί οι κόρες μου, που, αν και πιτσιρίκες ακόμη, καλώς εχόντων των πραγμάτων, θα είναι κι αυτές πρωτοετείς φοιτήτριες του Αριστοτελείου στα τέλη της δεκαετίας του 2020, δεν θα βιώσουν
συναισθήματα ανάλογα με το ενόχληση του πατέρα τους και την αμηχανία του παππού τους.