ΞΤΛΩΔΗ ΦΛΩΡΙΔΑ ΣΩΝ ΑΣΙΚΩΝ ΒΙΟΣΟΠΩΝ: ΕΡΕΤΝΕ ΣΗΝ ΠΟΛΗ ΣΗ ΠΑΣΡΑ

ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΠΑΣΡΩΝ ΦΟΛΗ ΘΕΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΗΜΩΝ ΣΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΣΟΜΕΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΥΤΣΩΝ ΞΤΛΩΔΗ ΦΛΩΡΙΔΑ ΣΩΝ ΑΣΙΚΩΝ ΒΙΟΣΟΠΩΝ: ΕΡΕΤΝΕ ΣΗΝ ΠΟΛΗ ΣΗ ΠΑΣΡΑ ΔΙΔΑΚΣΟΡΙΚΗ ΔΙΑΣΡΙΒΗ ΒΑΙΛΙΚΗ Ε. ΣΙΟΣΙΟΤ ΒΙΟΛΟΓΟΤ, M. Sc. ΠΑΣΡΑ 2010

UNIVERSITY OF PATRAS DEPARTMENT OF BIOLOGY DIVISION OF PLANT BIOLOGY WOODY PLANTS IN URBAN BIOTOPES: STUDIES IN THE CITY OF PATRAS Ph. D. Thesis VASILIKI TSIOTSIOU BIOLOGIST, M. Sc. PATRAS 2010 2

υμβουλευτική επιτροπή 1. Δημήτριος Φριστοδουλάκης, καθηγητής Σμήματος Βιολογίας Πανεπιστημίου Πατρών (επιβλέπων καθηγητής) 2. Θεόδωρος Γεωργιάδης, καθηγητής Σμήματος Βιολογίας Πανεπιστημίου Πατρών 3. Αργυρώ Λιβανίου-Σηνιακού, επίκουρη καθηγήτρια Σμήματος Βιολογίας Πανεπιστημίου Πατρών Εξεταστική επιτροπή 1. Δημήτριος Φριστοδουλάκης, καθηγητής Σμήματος Βιολογίας Πανεπιστημίου Πατρών (επιβλέπων καθηγητής) 2. Θεόδωρος Γεωργιάδης, καθηγητής Σμήματος Βιολογίας Πανεπιστημίου Πατρών 3. Αργυρώ Λιβανίου-Σηνιακού, επίκουρη καθηγήτρια Σμήματος Βιολογίας Πανεπιστημίου Πατρών 4. Δημήτριος Σζανουδάκης, καθηγητής Σμήματος Βιολογίας Πανεπιστημίου Πατρών 5. Γρηγόριος Ιατρού, καθηγητής Σμήματος Βιολογίας Πανεπιστημίου Πατρών 6. Παναγιώτης Δημόπουλος, καθηγητής Σμήματος Περιβάλλοντος και Διαχείρισης Υυσικών Πόρων Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 7. Δεσποινιάδου Βαρβάρα, λέκτορας Πολυτεχνικής χολής Σμήματος Πολιτικών Μηχανικών 3

Περιεχόμενα Ευχαριστίες..8 1 Εισαγωγή..10 1.1 Η ξυλώδης χλωρίδα μέσα στην πόλη...10 1.2 ημασία και λειτουργία της αστικής ξυλώδους χλωρίδας..10 1.3 ημερινή γνώση του θέματος..12 1.4 Σοποθέτηση του θέματος και σκοπός της έρευνας 13 2 Φαρακτηριστικά της περιοχής μελέτης..16 2.1 Θέση, οριοθέτηση, έκταση και πληθυσμός...16 2.2 Γεωλογικά και εδαφολογικά στοιχεία...18 2.3 Κλιματικά στοιχεία.20 2.3.1 Θερμοκρασία του αέρα...20 2.3.2 χετική υγρασία του αέρα... 28 2.3.3 Βροχόπτωση...29 2.3.4 Φιόνι, χαλάζι, δρόσος, ομίχλη, καταιγίδες.... 32 2.3.5 Νέφωση..35 2.3.6 Άνεμοι...37 2.4 Βιοκλιματικά στοιχεία.37 2.5 Ιστορική εξέλιξη της Πάτρας...41 2.6 Πολεοδομική ανάπτυξη από το 1830...43 3 Τλικά και μέθοδοι..46 3.1 Σύποι δόμησης 46 3.2 Σύποι αστικών βιοτόπων...49 3.2.1 Κριτήρια αξιολόγησης των τύπων αστικών βιοτόπων της Πάτρας...55 3.3 Πρωτόκολλα καταχώρησης στοιχείων......56 3.4 Ξυλώδης χλωρίδα 56 3.4.1 Ορισμός της ξυλώδους χλωρίδας..56 3.4.2 υλλογή, καταγραφή και επεξεργασία της ξυλώδους χλωρίδας...57 4 Αποτελέσματα.60 4.1 Κατάλογος της συνολικής ξυλώδους χλωρίδας της περιοχής έρευνας... 60 4.2 Φλωριδική ανάλυση της συνολικής ξυλώδους χλωρίδας...70 4

4.3 Βιολογική ανάλυση της συνολικής ξυλώδους χλωρίδας.74 4.4 Φωρολογική ανάλυση της συνολικής ξυλώδους χλωρίδας...75 4.5 Υαινολογία της συνολικής ξυλώδους χλωρίδας.......79 4.5.1 Ανθοφορία Υύλλωμα.80 4.5.2 Καρποφορία.82 4.6 Μελέτη των επιμέρους περιοχών έρευνας ως προς τον τύπο δόμησης, τον τύπο αστικού βιοτόπου και τη χλωριδική σύνθεσή τους..85 4.6.1 Επιμέρους περιοχή έρευνας 1: Καστελλόκαμπος....85 4.6.2 Επιμέρους περιοχή έρευνας 2: Άνω Μποζαΐτικα. 87 4.6.3 Επιμέρους περιοχή έρευνας 3: Προάστιο Αγ. Παντελεήμων....89 4.6.4 Επιμέρους περιοχή έρευνας 4: Βόρεια Έξω Αγυιά....91 4.6.5 Επιμέρους περιοχή έρευνας 5 : Έξω Αγυιά 93 4.6.6 Επιμέρους περιοχή έρευνας 6 : Κοτρώνι Αρέθα.. 95 4.6.7 Επιμέρους περιοχή έρευνας 7: υχαινά.97 4.6.8 Επιμέρους περιοχή έρευνας 8 : 1 η Αρκτική Υάση Επέκτασης 99 4.6.9 Επιμέρους περιοχή έρευνας 9: Ανθούπολη...101 4.6.10 Επιμέρους περιοχή έρευνας 10: Γούβα 103 4.6.11 Επιμέρους περιοχή έρευνας:11: Ασύρματος.105 4.6.12 Επιμέρους περιοχή έρευνας 12: Σριτάκι Ιστορικό Κέντρο.108 4.6.13 Επιμέρους περιοχή έρευνας 13: Παλιό χέδιο Ιστορικό Κέντρο 111 4.6.14 Επιμέρους περιοχή έρευνας 14: 1 η ανατολικομεσημβρινή επέκταση..118 4.6.15 Επιμέρους περιοχή έρευνας 15: 2 η ανατολικομεσημβρινή επέκταση..120 4.6.16 Επιμέρους περιοχή έρευνας 16: Σαμπάχανα. 121 4.6.17 Επιμέρους περιοχή έρευνας 17: Αρόη αμακιά Παγώνα 123 4.6.18 Επιμέρους περιοχή έρευνας 18: Διάκου αμακιά Γηροκομείο...125 4.6.19 Επιμέρους περιοχή έρευνας 19: Ζαρουχλέϊκα..127 4.6.20 Επιμέρους περιοχή έρευνας 20: Χαροφάι 129 4.6.21 Επιμέρους περιοχή έρευνας 21: Κρύα Ιτεών Ζαρουχλέϊκα....131 4.6.22 Επιμέρους περιοχή έρευνας 22: Ιτιές - Λεύκα...133 4.6.23 Επιμέρους περιοχή έρευνας 23: Δεμένικα Μεταμόρφωση ωτήρως...134 4.6.24 Επιμέρους περιοχή έρευνας 24: Περιβόλα...136 4.6.25 Επιμέρους περιοχές έρευνας 25-32: Εργατικές Κατοικίες...138 5

4.6.26 Επιμέρους περιοχές έρευνας 33-39: Πάρκα...152 4.7 Φλωριδική ανάλυση των επιμέρους περιοχών έρευνας..160 4.7.1 Σα συχνότερα ξυλώδη taxa στις περιοχές μελέτης της Πάτρας και η σταθερότητά τους...160 4.7.2 χέση αριθμού ξυλωδών taxa και μεγέθους επιφάνειας.162 4.7.3 Διαφορές των τύπων αστικών βιοτόπων ως προς τον αριθμό των taxa 165 4.7.4 ύνθεση ξυλωδών taxa και τύποι αστικών βιοτόπων...... 167 4.7.5 Αυτοφυόμενη ξυλώδης χλωρίδα....... 171 4.7.5.1 Αυτοφυόμενα ξυλώδη taxa στην πόλη της Πάτρας & η σταθερότητά τους.171 4.7.5.2 Βιολογική ανάλυση..177 4.7.5.3 Καταγωγή...179 4.7.5.4 Καρποφορία...181 4.7.5.5 Αυτοφυόμενη ξυλώδης χλωρίδα εντός των τύπων αστικών βιοτόπων..182 4.7.5.6 χέση αριθμού αυτοφυόμενων ξυλωδών taxa και μεγέθους επιφάνειας...184 5 υζήτηση υμπεράσματα...186 5.1 Ξυλώδης χλωρίδα της πόλης της Πάτρας 186 5.2 Αυτοφυόμενη ξυλώδης χλωρίδα της πόλης της Πάτρας 191 5.3 Αναβάθμιση της ποιότητας του περιβάλλοντος των τύπων αστικών βιοτόπων της Πάτρας.192 5.3.1 Αξιολόγηση των επιμέρους τύπων αστικών βιοτόπων της Πάτρας 195 5.3.1.1. Πολυώροφες κατοικίες συνεχούς τύπου δόμησης...195 5.3.1.2 Πολυώροφες κατοικίες ασυνεχούς τύπου δόμησης.....199 5.3.1.3 Ολιγώροφες κατοικίες συνεχούς τύπου δόμησης......202 5.3.1.4 Ολιγώροφες κατοικίες ασυνεχούς τύπου δόμησης...204 5.3.1.5 Ολιγώροφες και πολυώροφες κατοικίες πανταχόθεν ελεύθερου τύπου δόμησης....207 5.3.1.6 Βίλες....209 5.3.1.7 Εργατικές κατοικίες...211 5.3.1.8 Πάρκα...213 5.3.2 Προτάσεις διαχείρισης των τύπων αστικών βιοτόπων....217 Περίληψη 221i 6

Summary.........221v 6 Βιβλιογραφία...221 7 Παράρτημα Α. Πίνακας 94. υχνότητα με την οποία απαντούν τα ξυλώδη taxa στους τύπους αστικών βιοτόπων της Πάτρας...231 Παράρτημα Β. Πρωτόκολλα καταγραφής στοιχείων των περιοχών μελέτης...240 Παράρτημα Γ. Φάρτες των επιμέρους περιοχών μελέτης της Πάτρας...247 Παράρτημα Δ. Ιστορικοί χάρτες και φωτογραφικό υλικό....277 *Εξώφυλλο: από το βιβλίο «Πάτρα 1900» (Μαρασλής 2003) 7

Ευχαριστίες Με την ολοκλήρωση της παρούσας διδακτορικής διατριβής θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου σ αυτούς που με στήριξαν επιστημονικά και ηθικά προκειμένου να διεξάγω επιτυχώς την ερευνητική μου εργασία. Θα ήθελα να ευχαριστήσω ολόψυχα τον επιβλέποντα καθηγητή κ. Δ. Χριστοδουλάκη του Σομέα Βιολογίας Φυτών του Σμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών για την εύστοχη επιλογή και ανάθεση του θέματος, αλλά και για τις συνεχείς παρατηρήσεις και υποδείξεις του κατά τη διάρκεια της ερευνητικής μου εργασίας. Σόσο κατά τη διάρκεια διεξαγωγής της εργασίας μου για την απόκτηση του Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης όσο και στα πλαίσια απόκτησης του Διδακτορικού μου Διπλώματος, μου δίδαξε τη σωστή διατύπωση της επιστημονικής σκέψης και του επιστημονικού λόγου. Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή κ. Θ. Γεωργιάδη και την επίκουρη καθηγήτρια κ. Α. Λιβανίου Σηνιακού, μέλη της τριμελούς επιτροπής, για τις εύστοχες υποδείξεις και παρατηρήσεις τους. Επίσης, ανάλογες ευχαριστίες οφείλω στους καθηγητές κ. Δ. Σζανουδάκη, κ. Γ. Ιατρού του Σομέα Βιολογίας Φυτών του Σμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών και στον κ. Π. Δημόπουλο του Σμήματος Περιβάλλοντος και Διαχείρισης Φυσικών Πόρων του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων που πρόθυμα δέχθηκαν να συμμετάσχουν στην εξεταστική επιτροπή. Θερμές ευχαριστίες οφείλω, επίσης, στη λέκτορα κ. Β. Δεσποινιάδου της Πολυτεχνικής χολής του Σμήματος Πολιτικών Μηχανικών για τη συνεχή τεχνική και βιβλιογραφική υποστήριξη που μου παρείχε, αλλά και για τα εύστοχα σχόλιά της όσον αφορά στο πολεοδομικό κομμάτι της έρευνας. Ευχαριστίες οφείλω, επίσης, στον καθηγητή κ. J. Breuste, στον κ. Dr. T. Keidel του Πανεπιστημίου Paris Lodron του άλτσμπουργκ (Αυστρία) και στον καθηγητή κ. M. Sauerwein του Πανεπιστημίου Martin Luther Halle-Wittenberg (Γερμανία) για την ουσιαστική τεχνική και επιστημονική καθοδήγηση που μου προσέφεραν στην έρευνά μου. Επίσης, ευχαριστώ το διευθυντή του Βοτανικού Κήπου του Linz (Αυστρία) κ. Dr. Friedrich Schwarz για την προσφορά του σε βιβλιογραφικό υλικό. Εγκάρδια ευχαριστώ ακόμα: 8

Σον κ. Π. Λαμπρόπουλο (Σμήμα Βιολογίας Πανεπιστημίου Πατρών) για την επιμέλεια μέρους των σχεδίων της παρούσας εργασίας, καθώς και για το βιβλιογραφικό και φωτογραφικό υλικό που πρόθυμα μου προσέφερε σχετικά με το ιστορικό κομμάτι της παρούσας εργασίας. Σον κ.. Ρέζο, Πολιτικό Μηχανικό, που πρόθυμα με βοήθησε σε τεχνικά θέματα αναφορικά με το πολεοδομικό κομμάτι της έρευνας, αλλά και για τις υποδείξεις του στην ηλεκτρονική επεξεργασία του παρόντος κειμένου. Σην κ. Β. ταθοπούλου (MSc) Πολιτικό Μηχανικό, για την πολύτιμη βοήθειά της στην επιμέλεια των χαρτών. Σην κ. Α. Φουρτούνη MSc Γεωπόνο της Δ/σης Πρασίνου της Πάτρας και τον κ. Δρ. Γ. Χρονόπουλο, Δασολόγο, για τη βοήθειά τους στην αναγνώριση των φυτικών δειγμάτων. Σους κ. Δρ. Δ. αρρή, Βιολόγο, και κ. Α. Καλλιμάνη, λέκτορα του Σμήματος Περιβάλλοντος και Διαχείρισης Φυσικών Πόρων του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, για τη βοήθεια που μου προσέφεραν στην στατιστική επεξεργασία. Σέλος, θέλω να ευχαριστήσω ολόψυχα την οικογένειά μου για την ουσιαστική υποστήριξη που μου προσέφερε σε όλη την προσπάθεια διεκπεραίωσης της εργασίας μου. Ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω και στο σύζυγό μου Γιώργο, που με βοήθησε κατά τις δειγματοληψίες, αλλά και για την ολόπλευρη στήριξή του στην ερευνητική προσπάθειά μου. Πάτρα, Ιανουάριος 2010 Βασιλική Σσιότσιου 9

1. ΕΙΑΓΩΓΗ 1.1 Η ξυλώδης χλωρίδα μέσα στην πόλη ε μια πόλη μπορεί να συναντήσει κανείς δέντρα και θάμνους σε διάφορα σημεία της. Εκείνα βέβαια τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν κυρίως μια πόλη είναι η δόμηση, η αρχιτεκτονική των κτηρίων της, τα μέσα μεταφοράς της και η ηχορύπανση. Όμως, τα δέντρα και οι θάμνοι θα έπρεπε να αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι μιας πόλης και να τη χαρακτηρίζουν επίσης. Κι αυτό, επειδή οι συστάδες των δέντρων και θάμνων, οι μυρωδιές κατά την ανθοφορία και καρποφορία, ο ήχος από το θρόισμα των φύλλων τους, η εναλλαγή των χρωμάτων τους στις διάφορες εποχές δεν συμβολίζουν μόνο το φυσικό περιβάλλον, αλλά αποτελούν στοιχεία έκφρασης του κοινωνικού, πολιτικού και οικονομικού επιπέδου των πολιτών. Επίσης, τα δέντρα και οι θάμνοι είναι ξυλώδη είδη που χαρακτηρίζονται από διάρκεια και μπορούν να σχηματίσουν εντυπωσιακές συστάδες μέσα στην πόλη. Αντίθετα, τα ποώδη φυτά δεν μπορούν να συμβάλλουν στη διαμόρφωση του χαρακτήρα μιας πόλης, αφού η παρουσία τους στο περιβάλλον έχει συνήθως σύντομη διάρκεια. Οι ξυλώδεις φυτικές συστάδες που μπορεί να συναντήσει κανείς σε μια πόλη είναι είτε αυτοφυείς, είτε το αποτέλεσμα δενδροφυτεύσεων. τις πόλεις συναντά κανείς ξυλώδεις φυτικές συστάδες στους δρόμους και γενικά σε δημόσιους χώρους, κήπους, μπαλκόνια και ακάλυπτους χώρους. Ανάμεσα σ αυτές είναι σημαντική και η παρουσία πολλών ξενικών φυτικών ειδών. Οι εκάστοτε Δήμοι, όμως, είναι φρόνιμο να κάνουν την επιλογή των δέντρων και των θάμνων με βάση οικολογικά προσανατολισμένα κριτήρια. Έτσι, δεν θα υπάρχει ο κίνδυνος σοβαρής διατάραξης του οικολογικού χαρακτήρα μιας περιοχής. 1.2 ημασία και λειτουργία της αστικής ξυλώδους χλωρίδας Σα τελευταία χρόνια γίνεται προσπάθεια να μελετηθεί η χλωρίδα των κατοικημένων περιοχών και οι αποκτηθείσες γνώσεις από τη μελέτη αυτή να εφαρμοστούν στον οικολογικό αστικό σχεδιασμό. Η παρουσία των δέντρων 10

και των θάμνων στα αστικά περιβάλλοντα έχει ποικίλους ρόλους. υμβάλλει στην αισθητική, συναισθηματική, αστικοκλιματική και αστικοοικολογική αναβάθμιση αυτών των περιοχών. Όσο σημαντική είναι η δόμηση και η αρχιτεκτονική των κτηρίων για μια πόλη, τόσο απαραίτητη είναι και η ξυλώδης βλάστηση γι αυτή και πρέπει να αποτελεί κρίσιμο σημείο κατά το σχεδιασμό μιας πόλης, αφού όντας χλωριδικό απόθεμα σε κάθε εποχή του χρόνου καθορίζει το χαρακτήρα της. Όπως αναφέρθηκε, η διαμόρφωση του πρασίνου σε μια πόλη την αναβαθμίζει οικολογικά και αισθητικά, αφού από τη μια η αστική χλωρίδα συμβάλλει στην άμβλυνση της αντίθεσης μεταξύ του αστικού και του γύρω από αυτό περιβάλλοντος, ενώ από την άλλη παίζει σημαντικό ρόλο στη βελτίωση της αισθητικής και της ανάδειξης της αρχιτεκτονικής των δομημένων περιοχών. Επιπρόσθετα, αναδεικνύει τη συναισθηματική σχέση των κατοίκων των δομημένων περιοχών με τα φυτικά είδη, αφού συχνά τα ξυλώδη φυτικά είδη μιας περιοχής σχετίζονται με τον πολιτισμό και την καταγωγή των κατοίκων της. Αξιοσημείωτη είναι η συμβολή της ξυλώδους χλωρίδας και στην εξισορρόπηση του αστικού μικροκλίματος. Κατά τον Sukopp et al. (1993) η ατμοσφαιρική υγρασία αυξάνεται μέσω της διαδικασίας της διαπνοής, ενώ τα φύλλα μέσω της εξάτμισης συμβάλλουν στην άμβλυνση των υψηλών θερμοκρασιών. Σα δέντρα βέβαια αποτελούν φίλτρα του αέρα από τη σκόνη και από ρύπους που αιωρούνται στην ατμόσφαιρα, ενώ ταυτόχρονα συμβάλλουν στην αντιμετώπιση του φαινομένου της ηχορύπανσης. Όσο μεγαλύτερη φυτοκάλυψη παρέχουν τα διάφορα φυτικά είδη, τόσο πιο αποτελεσματικά είναι στα παραπάνω φαινόμενα. Είναι φανερό ότι τα δέντρα και οι θάμνοι συμβάλλουν στα φαινόμενα αυτά πιο αποτελεσματικά σε σχέση με άλλα φυτά, λόγω του όγκου που καταλαμβάνουν. Έχει παρατηρηθεί ότι ιδιαίτερα κατά τους καλοκαιρινούς μήνες τα δέντρα με τον ίσκιο τους αποτελούν ευχάριστα δροσερούς χώρους για πολλούς ζωντανούς οργανισμούς. Αυτά διατηρούν σε μια ισορροπία τις διατροφικές σχέσεις των διάφορων οργανισμών, ενώ παράλληλα τα πτηνά και τα έντομα, μέσω της ζωοχωρίας και της επικονίασης αντίστοιχα, συμβάλλουν στη 11

διατήρηση και ποικιλότητα του αποθέματος των δέντρων και θάμνων. Όταν μάλιστα η ξυλώδης βλάστηση είναι ως επί το πλείστον ιθαγενής, τότε η γονιδιακή δεξαμενή διαταράσσεται κατά το δυνατόν λιγότερο και δεν αλλάζει δραστικά ο οικολογικός χαρακτήρας της πόλης (Turcek 1961, Kowarik & Sukopp 1986, Kowarik 1989, Trepl 1990). Από την άλλη πλευρά, η μελετημένη καλλιέργεια ιθαγενών και ξενικών καλλωπιστικών δέντρων και θάμνων σε μια περιοχή μπορεί να ανανεώνει το χλωριδικό γονιδιακό απόθεμα. Από αυτό γίνεται φανερός ο ρόλος των δέντρων και θάμνων των αστικών βιοτόπων στην ποιότητα της χλωρίδας των αστικών περιοχών (Kronenberg & Kowarik 1989). 1.3 ημερινή γνώση του θέματος Η έρευνα στον τομέα της αστικής οικολογίας από την άποψη της χλωρίδας και της προστασίας των βιοτόπων της άρχισε στην Ελλάδα την τελευταία δεκαετία, και είναι γενικά περιορισμένη. Οι εργασίες που αναφέρονται στην αυτοφυή χλωρίδα των ελληνικών πόλεων είναι των Chronopoulos & Christodoulakis (1996, 2000, 2003, 2004, 2006) και Φρονόπουλου (2002) για την Πάτρα και την Αλεξανδρούπολη, του Authier (1999) για την Κόνιτσα, των Krigas et al. (1999), Pateli et al. (2002), Lagoudakis et al. (2002) και Κρίγκα (2004) για τη Θεσσαλονίκη, καθώς και της Σσιότσιου (2001) και Tsiotsiou & Christodoulakis (2003, 2004) για το Μεσολόγγι. Επίσης, πολύ περιορισμένη είναι η έρευνα της ξυλώδους χλωρίδας των ελληνικών πόλεων. Μέχρι σήμερα είναι γνωστές μόνο δύο πρόσφατες εργασίες για το Αγρίνιο (Παπαστέλιου 2007) και για τη Δράμα (Λεονταρίδου 2008). Από τον ευρωπαϊκό χώρο, αρκετές εργασίες περιορίζονται κυρίως στις δενδρώδεις συστάδες των δρόμων, όπως προκύπτει από τη συγκεντρωτική βιβλιογραφία του Heinrich (1982) και από τον Wittig (1991). τις ξυλώδεις συστάδες ορισμένων ευρωπαϊκών πόλεων αναφέρονται οι εργασίες των Sukopp (1978, 1994, 1995), Leitl (1980), Sukopp et al. (1980), Meyer (1982), Hard (1983), Kunick (1985), Schulte (1985), Fleischer (1986), Overdieck et al. (1989), Ringenberg (1987, 1994), Prunz (1989), Heinrich (1991), Schmidt (1991), Lohmeyer et al. (1992), Kowarik (1992, 12

1993), Schaarschmidt (1996), Wächter et al. (1996), Winkler (1996), Breuste & Winkler (1999), Sattler (2001), Thompson et al. (2003), Turner et al. (2005), McKinney (2006), Acar et al. (2007). 1.4 Σοποθέτηση του θέματος και σκοπός της έρευνας Η αστικοποίηση στην Ελλάδα γίνεται όλο και πιο έντονη λόγω των μεταναστεύσεων από τις αγροτικές περιοχές, αλλά και λόγω της αστικής και βιομηχανικής ανάπτυξης από το 1960 και μετά. Η αστικοποίηση παγκοσμίως συνδέεται με την αλλαγή της χρήσης και του τρόπου κάλυψης της γης. Ψς εκ τούτου η σημασία της είναι μεγάλη και θα μεγαλώνει όσο οι πληθυσμοί θα συρρέουν στα αστικά κέντρα (Zhang et al. 2004). Τπολογίζεται ότι σύντομα το 80% του πληθυσμού θα συγκεντρωθεί σε πόλεις, που έχουν πάνω από 20.000 κατοίκους (Ντάφης 2001). Όμως, από την αύξηση της αστικοποίησης οι φυσικοί πόροι γύρω από τις πόλεις τείνουν να εκλείψουν, γι αυτό είναι αναγκαίο να κατανοηθεί η σημασία του αστικού σχεδιασμού που συμβάλλει στη διατήρηση και ορθολογιστική διαχείριση της φύσης (Evrendilek 2003). Ψς εκ τούτου, τις δύο τελευταίες δεκαετίες η έννοια της αστικής οικολογίας έχει γίνει περισσότερο κατανοητή ως βάση για τον αστικό σχεδιασμό (Breuste 2004, Pedersen et al. 2004). Εν τούτοις, κατά τον αστικό σχεδιασμό δεν λαμβάνονται υπ όψιν κατά κανόνα τα οικολογικά στοιχεία μιας περιοχής, με αποτέλεσμα τα περιβαλλοντικά προβλήματα να αυξάνονται δραματικά. Σα οικολογικά στοιχεία που απειλούνται από την αστικοποίηση, επηρεάζονται αρνητικά από τη γεωργία, τις εγκαταστάσεις αναψυχής, το οδικό δίκτυο και πολλές άλλες ανθρωπογενείς επιδράσεις. Σα αστικά περιβάλλοντα, τα οποία επηρεάζονται από κοινωνικούς, πολιτιστικούς και οικονομικούς παράγοντες (Hope et al. 2003, Martin et al. 2004), πρέπει να διαχειρίζονται βάσει σχεδιασμού, ο οποίος θα λαμβάνει υπ όψιν του την οικολογική ακεραιότητα, την αειφορία, τη βιοποικιλότητα και τη διατήρηση σημαντικών αστικών τοπίων (Acar et al. 2007). Η αστική βλάστηση, η οποία διαχειρίζεται άμεσα από τον άνθρωπο με σκοπό την βελτίωση της οικολογικής αισθητικής των πόλεων (Lothian 1999, 13

Parsons & Daniel 2002), αποτελεί ένα πολύ σημαντικό δείκτη αξιολόγησης του αστικού περιβάλλοντος. Μόνο που η βλάστηση στα αστικά περιβάλλοντα χάνει τα φυσικά χαρακτηριστικά και αντανακλά τις προτιμήσεις του ανθρώπου σχετικά με τη διαμόρφωση των αστικών υποδομών (Rees 1997, Gyllin & Grahn 2005). τα πλαίσια αυτά, έχουν εκπονηθεί πολλές σχετικές μελέτες σε πόλεις της Ευρώπης, της Αμερικής και της Ασίας όπως για παράδειγμα Richards et al. (1984), Ringenberg (1994), Shaw et al. (1998), Breuste & Winkler (1999), Sattler (2001), Zerbe et al. (2003, 2004), Cornelis et al. (2004), Acar et al. (2007). την Ελλάδα η χλωρίδα των αστικών οικοσυστημάτων δεν είναι ακόμη καλά γνωστή. Έχουν εκπονηθεί μόνο λίγες μελέτες που αναφέρονται στην αυτοφυή χλωρίδα της Πάτρας (Chronopoulos & Christodoulakis 1996, 2000, 2003, 2004), του Μεσολογγίου (Tsiotsiou & Christodoulakis 2003, 2004), της Θεσσαλονίκης (Krigas et al. 1999, Pateli et al. 2002, Lagoudakis et al. 2002), της Αλεξανδρούπολης (Chronopoulos & Christodoulakis 2006) και της Κόνιτσας (Authier 1999). Πολύ μικρότερη προσοχή έχει δοθεί στην καλλιεργούμενη ξυλώδη χλωρίδα και την αυτοφυή εξάπλωσή της, αφού μόνο δύο μελέτες έχουν εκπονηθεί, οι οποίες περιορίζονται στην καταγραφή της στην πόλη του Αγρινίου (Παπαστέλιου 2007) και της Δράμας (Λεονταρίδου 2007). Οι γνώσεις μας, δε, για τη σχέση της με τον τύπο χρήσης της κατοικημένης γης είναι παντελώς ελλιπείς. Με τα δεδομένα αυτά προέκυψε η ανάγκη για την παρούσα έρευνα. Ψς περιοχή μελέτης επιλέχθηκε η πόλη της Πάτρας, γιατί αφενός η καλλιεργούμενη χλωρίδα της δεν έχει μελετηθεί (βλ. Φρονόπουλος 2002) και αφετέρου δε παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά μιας τυπικής ελληνικής μεγαλόπολης κυρίως όσον αφορά στη δόμηση και στους ελεύθερους χώρους. Μέρος του σημερινού πληθυσμού της Πάτρας, γεγονός που κατά κανόνα ισχύει και για τις υπόλοιπες ελληνικές πόλεις, έχει διαμορφωθεί από πληθυσμιακές εισροές τόσο από το εξωτερικό (κυρίως πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και Ιταλοί μετανάστες) όσο και από το εσωτερικό (Κρήτες, Μεσολογγίτες, Ηπειρώτες, Θεσσαλοί). Οι αυξημένες ανάγκες στέγασης, που προέκυψαν λόγω της αύξησης του πληθυσμού, οδήγησαν σε αύξηση της 14

πυκνότητας δόμησης, με αποτέλεσμα η δόμηση σε πολλά σημεία να εμφανίζεται ιδιαίτερα ετερογενής ως προς τον τύπο της έως άναρχη, ενώ η έλλειψη αστικού σχεδιασμού περιόρισε σημαντικά τους χώρους πρασίνου μέσα στην πόλη. Δημιουργήθηκαν νέοι συνοικισμοί (επεκτάσεις του σχεδίου πόλεως) προκειμένου να στεγαστούν άμεσα οι νέοι κάτοικοι, ενώ η γεωγραφική καταγωγή και ο πολιτισμός τους φαίνεται να επηρέασαν και τη χλωρίδα της πόλης. Η παρούσα διδακτορική διατριβή έχει ως σκοπό να ερευνήσει την καλλιεργούμενη ξυλώδη χλωρίδα (δέντρα, θάμνοι και ξυλώδη αναρριχώμενα) και την αυτοφυή εξάπλωσή της, στην πόλη της Πάτρας και να εξετάσει εάν και με ποιο τρόπο οι τύποι αστικών βιοτόπων, δηλαδή φυσιογνωμικά ομοιόμορφες αστικές περιοχές με χαρακτηριστική δόμηση και ελεύθερους χώρους (Böhm et al. 1996), μπορούν να χαρακτηρισθούν από τις καλλιεργούμενες ξυλώδεις συστάδες τους, καθώς και να διατυπώσει προτάσεις διαχείρισης για την ποιοτική αναβάθμισή τους. Για το σκοπό αυτό έγινε προσδιορισμός της ξυλώδους χλωρίδας της πόλης, χλωριδική, βιολογική και χωρολογική ανάλυση των taxa, καταγραφή της φαινολογίας τους και εκτίμηση της συχνότητας και σταθερότητάς τους, λαμβάνοντας υπ όψιν τη σχέση μεταξύ της οικολογίας φυτών, του τύπου δόμησης και της χρήσης γης. 15

2 Φαρακτηριστικά της περιοχής έρευνας 2. 1 Θέση, οριοθέτηση, έκταση και πληθυσμός Η πόλη της Πάτρας απλώνεται στην παραλιακή ζώνη του ΒΔ τμήματος του νομού Αχαΐας (ΒΔ Πελοπόννησο) στην είσοδο του Πατραϊκού, σε γεωγραφικό πλάτος 38 0 14 25 και γεωγραφικό μήκος 21 0 44 20 και ανάμεσα στις εκβολές του ποταμού Γλαύκου και του ποταμού Φαράδρου. Ο πληθυσμός της σύμφωνα με την απογραφή του 2001 (Εθνική τατιστική Τπηρεσία Ελλάδος) ανέρχεται σε 167.602 κατοίκους. Η περιοχή έρευνας εκτείνεται από την περιοχή του Καστελλόκαμπου στα όρια του ποταμού Φαράδρου έως τις περιοχές Κρύα Ιτεών και Δεμένικα στα όρια του ποταμού Γλαύκου, ενώ περιλαμβάνει και τους υνοικισμούς Περιβόλα και Ασύρματο (χ. 1). 16

B. ΕΞΩ ΑΓΥΙΑ χήμα 1. Φάρτης της περιοχής έρευνας (από το Εργαστήριο Αρχιτεκτονικής Σεχνολογίας και χεδιασμού του Φώρου, του Σμήματος Πολιτικών Μηχανικών, Πανεπιστημίου Πατρών). 17

2. 2 Γεωλογικά και εδαφολογικά στοιχεία ύμφωνα με τους γεωλογικούς χάρτες των Loftus & Σσόφλια (1971), Μέττου & Καρφάκη (1985), Σσόφλια (1970, 1980), Δούτσου και άλ. (1989) καθώς επίσης και την εργασία των Κούκη και άλ. (1994), η περιοχή της Πάτρας από γεωτεκτονική άποψη συνίσταται από τις ζώνες Γαβρόβου-Σριπόλεως και Ψλονού-Πίνδου, και δομείται από δύο κύριες κατηγορίες γεωλογικών σχηματισμών. Οι σχηματισμοί αυτοί είναι προσχωσιγενείς αποθέσεις ολοκαινικής κυρίως ηλικίας, καθώς και νεογενή ιζήματα άνω πλειοκαινικής - πλειστοκαινικής ηλικίας. Οι προσχωσιγενείς αποθέσεις μπορούν να φτάσουν κατά θέσεις τα 70 μ. πάχος. Η σύσταση των αποθέσεων αυτών συνίσταται από πρόσφατες ποταμοχειμαρρώδεις αποθέσεις, καθώς και από αποθέσεις κοιλάδων και αλλουβιακούς σχηματισμούς, ενώ τα υλικά από τα οποία αποτελούνται είναι αργιλοαμμώδη και πηλοαμμώδη. το παραπάνω υλικό υπάρχουν διάσπαρτες κροκάλες (μεγέθους 50-20 εκατ.) και λατύπες και σχηματίζουν τη γεωλογική δομή του μεγαλύτερου μέρους της πόλης της Πάτρας και των προαστιακών περιοχών της (βόρειων και νότιων). τους πρόποδες πρανών με ισχυρή κλίση, στην ίδια περιοχή, αναπτύσσονται ασβεστολιθικά πλευρικά κορήματα. την παραλιακή ζώνη αναπτύσσονται λιμνοθαλάσσιες, περιλίμνιες αποθέσεις, αποθέσεις τελμάτων και αμμώδεις σχηματισμοί. Οι κώνοι των κορημάτων είναι εκτεταμένοι στη βόρεια περιοχή της πόλης στις εξόδους των χειμάρρων, αλλά κυρίως από την περιοχή του Προαστίου και βορειότερα. Η κατηγορία των νεογενών ιζημάτων άνω πλειοκαινικής-πλειστοκαινικής ηλικίας χαρακτηρίζει τη γεωλογική δομή του λοφώδους ανάγλυφου του ανατολικού τμήματος της περιοχής έρευνας. Σα ιζήματα αυτά αποτελούνται από αποθέσεις σε εναλλαγή λιμναίων, υφάλμυρων και θαλάσσιων ιζημάτων, συνίστανται από κροκαλοπαγή, αμμούχες μάργες, αμμούχους πηλούς και αργίλους και είναι πλούσια σε απολιθώματα θαλάσσιας μικροπανίδας. Για το αστικό τμήμα της Πάτρας, δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία. ύμφωνα με τους εδαφολογικούς χάρτες (χοινάς και άλ. 1987, Βαρδάκης και άλ. 1987) και με μελέτες του νοτιότερου τμήματος της περιοχής μελέτης (ωτηρόπουλος 1963), το μεγαλύτερο πεδινό τμήμα αποτελείται από αλλουβιακές αποθέσεις και το γύρω λοφώδες από τριτογενείς αποθέσεις. 18

Σο αστικό και περιαστικό τμήμα αποτελείται από αλλουβιακές αποθέσεις, που σχηματίστηκαν από τα φερτά υλικά των χειμάρρων της περιοχής, δηλαδή χαλίκια και χονδρόκοκκα υλικά. Κατά τη μετάβαση προς την πόλη η σύσταση γίνεται πιο αργιλώδης και τα φερτά υλικά γίνονται βαρύτερα, ενώ όσο απομακρύνονται οι χείμαρροι από τις αστικές περιοχές, τόσο ελαττώνεται η σύσταση αυτή. ύμφωνα με το ωτηρόπουλο (1963), με εδαφοτομές που έγιναν στην ευρύτερη περιοχή του Γλαύκου, διακρίθηκαν τρεις κύριοι εδαφικοί τύποι: Οι γειτονικές εκτάσεις και οι εκτάσεις εκατέρωθεν της κοίτης του Γλαύκου καταλαμβάνονται από ελαφρά εδάφη, πολύ χαλικώδη έως αμμοαργιλώδη. Οι γειτονικές εκτάσεις των μικρότερων πλευρικών παραχείμμαρων του Γλαύκου καταλαμβάνονται από εδάφη μέσης υφής, μερικώς χαλικώδη, αμμοαργιλώδους, αργιλοπηλώδους ή έως αργιλώδους σύστασης. Οι νότιες παρυφές της πόλης έχουν μέσα προς βαριά εδάφη, χωρίς χάλικες, αργιλοπηλώδους ή έως αργιλώδους σύστασης, με υπέδαφος πηλώδες. την πόλη της Πάτρας, όπως και σε όλους τους αστικούς χώρους, σε αντίθεση με τους φυσικούς, ο παράγοντας δόμηση έχει τροποποιήσει το φυσικό ανάγλυφο. Οι φυσικές και βιοχημικές ιδιότητες των αστικών εδαφών έχουν τροποποιηθεί λόγω των ποικίλης προέλευσης φερτών δομικών υλικών, που με την πάροδο του χρόνου μετατρέπονται σε έδαφος (Wittig 1991). Σα εδάφη στο αστικό τμήμα των πόλεων είναι αλκαλικά (ph κυρίως πλησίον του 8), πράγμα που συμβαίνει και με τα εδάφη της πόλης της Πάτρας (ωτηρόπουλος 1963). Αυτό οφείλεται στο ότι τα εδάφη αυτά προέρχονται κυρίως από την αποσάθρωση των γύρω ασβεστολιθικών πετρωμάτων, αλλά και στο γεγονός ότι στις αστικές περιοχές χρησιμοποιούνται, όπως αναφέρθηκε, άφθονα φερτά οικοδομικά υλικά, που είναι πλούσια σε ασβέστιο. Οι αυξημένες τιμές ph, που έχουν παρατηρηθεί κατά μήκος των δρόμων, οφείλονται στα υλικά κατασκευής τους, όπως το τσιμέντο και το ασβεστοκονίαμα. τα πεζοδρόμια, και ιδιαίτερα στις λεκάνες ποτίσματος δέντρων, παρατηρείται μια ευτροφικότητα με αυξημένες τιμές αζώτου και φωσφόρου. Σο γεγονός αυτό 19

συνεπάγεται την ευδοκίμηση εδώ αζωτόφιλων, αλλά και βασεόφιλων φυτικών ειδών, λόγω των αυξημένων τιμών ph. Σα αστικά εδάφη δεν υφίστανται μόνο τις συνέπειες της αύξησης της περιεκτικότητάς τους σε βάσεις, αλλά και σε ρυπογόνες ουσίες. Οι κατακρημνίσεις των ατμοσφαιρικών ρύπων, τα καυσαέρια και τα απόβλητα αποτελούν επιπλέον επιβαρυντικούς παράγοντες για τα εδάφη, πράγμα που αντανακλάται στη χλωριδική σύσταση των περιοχών. Μια ακόμα σημαντική επίδραση της αστικοποίησης είναι ο υποβιβασμός του υδροφόρου ορίζοντα στα αστικά εδάφη, αφού σύμφωνα με τον Wittig (1991), τα εδάφη αυτά έχουν αυξημένη διαπερατότητα, λόγω του ότι είναι πορώδη (αναμιγμένα μπάζα με χονδρόκοκκα υλικά). Ακόμα η μεγάλη εισροή φερτών δομικών υλών έχει οδηγήσει σε επιπλέον υποβιβασμό του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα. την περίπτωση του δομημένου τμήματος της πόλης της Πάτρας παρατηρείται ποιοτικός υποβιβασμός του υδροφόρου ορίζοντα, λόγω των αυξημένων ρυπογόνων ουσιών. Ο ποσοτικός υποβιβασμός του υδροφόρου ορίζοντα δεν εμφανίζεται ιδιαίτερα έντονος σε όλες τις περιοχές, αφού υπάρχουν αναβλύσεις αρτεσιανών, αλλά και υψηλοί υδροφορείς, ιδιαίτερα στην περιοχή της Αγυιάς και του Καστελλόκαμπου. 2. 3 Κλιματικά στοιχεία Για την περιγραφή του κλίματος της πόλης χρησιμοποιήθηκαν τα στοιχεία της Εθνικής Μετεωρολογικής Τπηρεσίας (Ε.Μ.Τ.). Οι παρατηρήσεις καλύπτουν τα έτη 1955-2001. 2.3.1 Θερμοκρασία του αέρα Λόγω των μεγάλων αλλαγών στα επίπεδα της ακτινοβολίας σε σύγκριση με το φυσικό περιβάλλον, οι θερμοκρασιακές σχέσεις αλλάζουν σε ένα αστικό οικοσύστημα. Αυτό συντελεί στη δημιουργία ενός τροποποιημένου τοπικού κλίματος, το οποίο διαμορφώνεται τελικά ανάλογα με το μέγεθος της περιοχής, το βαθμό δόμησης και εδαφοκάλυψής της, το είδος των χρήσεων γης και το είδος των ανθρωπογενών επιδράσεων. Η ροή θερμότητας, που εισέρχεται στο έδαφος, στην πόλη εμφανίζεται κατά 2-3 φορές μεγαλύτερη απ ότι στα 20

περίχωρα. Ο μέσος όρος της θερμοκρασίας στην ατμόσφαιρα της πόλης αυξάνει σε σχέση με τα περίχωρα κατά 0.5 έως 2.0 βαθμούς (Kuttler 1993). Οι διαφορές αυτές στη θερμοκρασία σε ένα αστικό περιβάλλον οφείλονται στην εισροή υψηλών θερμοκρασιών στα επιφανειακά στρώματα του εδάφους (τσιμέντο, άσφαλτος, πλακόστρωτα) καθ όλη τη διάρκεια της ημέρας, στην αποθήκευση της θερμότητας, καθώς και στην έντονη απορροή της βροχόπτωσης στις πολύ δομημένες περιοχές, με αποτέλεσμα τη μείωση της υγρασίας και κατά συνέπεια και της θερμοκρασίας του αέρα. Επιπροσθέτως, τα αστικά οικοσυστήματα θερμαίνονται επιπλέον μέσω της ανθρωπογενούς παραγωγής θερμότητας (λόγω των εγκαταστάσεων θέρμανσης και λόγω της παραγωγής καυσαερίων από τους κινητήρες εσωτερικής καύσεως), έτσι ώστε το κλίμα στην πόλη να εμφανίζεται θερμότερο σε σχέση με τη γύρω περιοχή. Ψς αποτέλεσμα αυτών, οι ημέρες παγετού είναι πολύ περιορισμένες, ενώ η βλαστητική περίοδος είναι παρατεταμένη κατά 3 έως 8 εβδομάδες. Η πόλη της Πάτρας βρίσκεται ανάμεσα στις ισόθερμες των 18 0 C 18.5 0 C (χ. 2). Από τις ισόθερμες των μέσων θερμοκρασιών του Ιανουαρίου, στην Πάτρα περνά η ισόθερμος των 10 0 (χ. 3), και από τις αντίστοιχες του Ιουλίου εκείνη των 27 0 (χ. 4). 21

χήμα 2. Φάρτης με τις ισόθερμες των μέσων ετήσιων θερμοκρασιών για το χώρο της Ελλάδας (Μαριολόπουλος 1982). 22

χήμα 3. Φάρτης με τις ισόθερμες των μέσων θερμοκρασιών Ιανουαρίου για το χώρο της Ελλάδας (Μαριολόπουλος 1982). 23

χήμα 4. Φάρτης με τις ισόθερμες των μέσων θερμοκρασιών Ιουλίου για το χώρο της Ελλάδας (Μαριολόπουλος 1982). 24

την Πάτρα η μέση μηνιαία θερμοκρασία του αέρα παρουσιάζει απλή διακύμανση ετησίως (Πίν. 1, χ. 5). Σον Ιανουάριο παρατηρείται το ελάχιστο (10,0 0 C) και το μέγιστο τον Αύγουστο (26,9 0 C). Αξίζει να σημειωθεί ότι οι μέσες θερμοκρασίες για τους μήνες Ιανουάριο και Υεβρουάριο διαφέρουν λίγο μεταξύ τους. Σο ίδιο ισχύει και για τους καλοκαιρινούς μήνες Ιούλιο και Αύγουστο. Η μέση θερμοκρασία του Αυγούστου είναι κατά 0,4 0 C μεγαλύτερη από αυτή του Ιουλίου. Μεγαλύτερες διακυμάνσεις στη μέση θερμοκρασία παρουσιάζονται από μήνα σε μήνα την άνοιξη και το φθινόπωρο. Η μέση ετήσια θερμοκρασία είναι 17,9 0 C. Η ετήσια πορεία της μέσης μέγιστης και μέσης ελάχιστης θερμοκρασίας είναι ανάλογη με την πορεία της μέσης μηνιαίας τιμής της θερμοκρασίας (χ. 5). Οι καμπύλες αυτές εμφανίζουν μεγάλο οικολογικό ενδιαφέρον, αφού παρουσιάζουν τη μέση ελάχιστη τιμή του ψυχρότερου μήνα και τη μέση μέγιστη τιμή του θερμότερου μήνα. Η απολύτως μέγιστη θερμοκρασία σημειώθηκε μήνα Ιούλιο και ήταν 41,3 0 C, ενώ η απολύτως ελάχιστη σημειώθηκε μήνα Ιανουάριο και ήταν 4.5 0 C (Πίν. 1, χ. 6). 25

Πίνακας 1. Κύρια χαρακτηριστικά της θερμοκρασίας του αέρα κατά τη διάρκεια του έτους (1955-2001) ΜΗΝΕ ΘΕΡΜΟΚΡΑΙΑ ο C ΜΕΗ ΜΕΗ ΜΕΓΙΣΗ ΜΕΗ ΕΛΑΦΙΣΗ ΑΠΟΛΤΣΨ ΜΕΓΙΣΗ ΑΠΟΛΤΣΨ ΕΛΑΦΙΣΗ ΙΑΝΟΤΑΡΙΟ 10,0 14,6 6,1 24,0-4,5 ΥΕΒΡΟΤΑΡΙΟ 10,6 15,0 6,3 25,3-2,8 ΜΑΡΣΙΟ 12,5 16,9 7,7 32,4-2,1 ΑΠΡΙΛΙΟ 15,7 19,8 10,2 32,2 0,2 ΜΑΙΟ 20,2 24,3 14,0 35,0 5,8 ΙΟΤΝΙΟ 24,3 28,1 17,5 37,6 8,3 ΙΟΤΛΙΟ 26,5 30,3 19,5 41,3 11,5 ΑΤΓΟΤΣΟ 26,9 31,1 19,8 41,2 11,8 ΕΠΣΕΜΒΡΙΟ 23,6 28,3 17,3 38,2 8,4 ΟΚΣΩΒΡΙΟ 19,1 24,3 13,9 36,4 3,0 ΝΟΕΜΒΡΙΟ 14,6 19,6 10,3 30,6-1,0 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟ 11,4 16,0 7,6 25,4-2,0 Έτος 17,9 22,3 12,5 33,3 3,0 26

Θερμοκραζία Θερμοκραζία 35 30 25 20 15 10 5 0 Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Μήνες ΜΘ ΜΜΘ ΜΕΘ χήμα 5. Ετήσια πορεία της μέσης μέγιστης θερμοκρασίας ( 0 C) του αέρα (ΜΜΘ). Ετήσια πορεία της μέσης μηνιαίας θερμοκρασίας ( 0 C) του αέρα (ΜΘ). Ετήσια πορεία της μέσης ελάχιστης θερμοκρασίας ( 0 C) του αέρα (ΜΕΘ). 50 40 30 20 10 0-10 Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Μήνες ΑΜΘ ΑΕΘ χήμα 6. Ετήσια πορεία των απολύτως μέγιστων θερμοκρασιών ( 0 C) (ΑΜΘ) και των απολύτως ελάχιστων θερμοκρασιών ( 0 C) (ΑΕΘ) του αέρα.. 27

2.3.2 χετική υγρασία του αέρα τα αστικά περιβάλλοντα οι τιμές της σχετικής υγρασίας δεν είναι όμοιες με αυτές των γύρω περιοχών, αλλά χαμηλότερες (Sukopp et al. 1993). Η καμπύλη της σχετικής υγρασίας ακολουθεί αντίθετη πορεία από την καμπύλη της θερμοκρασίας. Έτσι, όταν αυξάνεται η θερμοκρασία, η σχετική υγρασία μειώνεται και αντίστροφα. Κατά τη διάρκεια του έτους, η υγρασία του αέρα παρουσιάζει στην Πάτρα μια απλή διακύμανση (Πίν. 2, χ. 7). Μειώνεται με την αύξηση της θερμοκρασίας, καθώς προχωρούμε από την άνοιξη προς το καλοκαίρι. Σο ελάχιστο (59,1%) παρατηρείται το μήνα Αύγουστο, ο οποίος είναι και ο θερμότερος μήνας του έτους. Έπειτα αυξάνει, καθώς προχωρούμε από το φθινόπωρο προς το χειμώνα. Σο μέγιστο (71,2%) παρατηρείται το μήνα Δεκέμβριο. Η μέση τιμή του έτους είναι 65,6%. Πίνακας 2. Μηνιαίες τιμές της μέσης σχετικής υγρασίας του αέρα (%) Ι Υ Μ Α Μ Ι Ι Α Ο Ν Δ Έτος 69,2 67,5 67,1 66,5 64,5 61,8 59,7 59,1 63,0 66,8 70,9 71,2 65,6 28

Μέζη μηνιαία ζτεηική σγραζία 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Μήνες ΜΜΣΥ χήμα 7. Ετήσια πορεία της μέσης μηνιαίας σχετικής υγρασίας του αέρα (ΜΜΤ) (%). 2. 3. 3 Βροχόπτωση ύμφωνα με τους Sukopp et al. (1993) στα αστικά οικοσυστήματα το ύψος βροχής εμφανίζεται αυξημένο. Η κατανομή των βροχοπτώσεων κατά τη διάρκεια του έτους και το ύψος βροχής μιας περιοχής δρουν καθοριστικά στο είδος και στη σύνθεση της βλάστησης που υπάρχει σε αυτή. Η πορεία της βροχής στην Πάτρα κατά τη διάρκεια του έτους παρουσιάζει ένα μέγιστο το φθινόπωρο και μάλιστα το μήνα Νοέμβριο και ένα ελάχιστο το καλοκαίρι το μήνα Ιούλιο (Πίν. 3, χ. 8). Πίνακας 3. Μέσο μηνιαίο ύψος βροχής (σε mm) Ι Υ Μ Α Μ Ι Ι Α Ο Ν Δ Έτος 81,7 74,6 57,6 44,9 26,6 6,8 4,2 4,7 25,9 65,9 107,9 105,8 606,6 29

Ύψος βροχής (mm) Θερμοκρασία ( 0 C) 120 100 30 25 80 60 40 20 0 Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Μήνες 20 15 10 5 0 ΜΜΥΒ ΜΜΘ χήμα 8. Ετήσια πορεία του μέσου μηνιαίου ύψους βροχής (ΜΜΤΒ) και της μέσης μηνιαίας θερμοκρασίας (ΜΜΘ). Η βροχή αυξάνεται από το τέλος του φθινοπώρου προς το χειμώνα και ελαττώνεται καθώς προχωρούμε προς την άνοιξη και το καλοκαίρι. Οι μήνες Ιούλιος και Αύγουστος είναι οι ξηρότεροι του έτους και η βροχόπτωση τότε είναι πολύ χαμηλή. Σον μεγαλύτερο αριθμό ημερών βροχής από όλους τους μήνες παρουσιάζει ο Δεκέμβριος (Πίν. 4, χ. 9). Πίνακας 4. Μέσος αριθμός ημερών βροχής κατά μήνα Ι Υ Μ Α Μ Ι Ι Α Ο Ν Δ Έτος 11,4 10,4 9,7 8,3 5,3 2,1 0,9 1,0 3,6 7,6 11,2 13,3 84,8 30

Αριθμός ημερών βροτής 14 12 10 8 6 4 2 0 Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Μήνες χήμα 9. Μέσος αριθμός ημερών βροχής κατά μήνα. Σο μέσο ετήσιο ύψος βροχής είναι 606,6 mm περίπου. H κατανομή της βροχής στις διάφορες εποχές είναι σχετικά ανομοιόμορφη (Πίν. 5, χ. 10, 11). Η εποχιακή βροχόπτωση έχει σπουδαιότερη σημασία για τα μονοετή φυτά, ενώ για τα πολυετή ενδιαφέρει περισσότερο η συνολική ετήσια βροχόπτωση. Επομένως, ο παράγοντας βροχόπτωση βάζει χρονικά όρια, μέσα στα οποία τα μεν μονοετή φυτά πρέπει να ολοκληρώσουν το βιολογικό τους κύκλο, τα δε πολυετή να περιορίσουν την ανάπτυξή τους. Πίνακας 5. Μέση εποχιακή βροχόπτωση Εποχές Βροχόπτωση (mm) % Φειμώνα 262,1 43,2 Άνοιξη 129,1 21,3 Καλοκαίρι 15,7 2,6 Υθινόπωρο 199,7 32,9 ύνολο 606,6 100 31

Εηήζιο ύυος βροτής % Ύυος βροτής (mm) 300 250 200 150 100 50 0 Χ Α Κ Φ Εποτές χήμα 10. Κατανομή της μέσης ετήσιας βροχόπτωσης κατά εποχή. [Φειμώνας (Φ), Άνοιξη (Α), Καλοκαίρι (Κ), Υθινόπωρο (Υ)] 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Χ Α Κ Φ Εποτές χήμα 11. Ποσοστιαία κατανομή της μέσης ετήσιας βροχόπτωσης κατά εποχή. [Φειμώνας (Φ), Άνοιξη (Α), Καλοκαίρι (Κ), Υθινόπωρο (Υ)] 2. 3. 4 Φιόνι, Φαλάζι, Δρόσος, Ομίχλη, Καταιγίδες Φιόνι πέφτει σπάνια, τους μήνες Δεκέμβριο και Ιανουάριο (Πίν. 6, χ. 14). Ο αριθμός των ημερών χαλαζόπτωσης είναι μεγαλύτερος κατά τους δύο χειμερινούς μήνες Ιανουάριο και Υεβρουάριο, στη συνέχεια ελαττώνεται κατά 32

την άνοιξη, μηδενίζεται το καλοκαίρι και αυξάνει καθώς προχωρούμε από το φθινόπωρο προς το χειμώνα (Πίν. 6). Δρόσος παρατηρείται σε όλη τη διάρκεια του έτους, ενώ ομίχλη σπάνια, κυρίως τους μήνες Μάρτιο και Απρίλιο (Πίν. 6, χ. 12). Καταιγίδες εμφανίζονται σε όλη τη διάρκεια του έτους. Ση μεγαλύτερη συχνότητα παρουσιάζουν το μήνα Δεκέμβριο και τη μικρότερη τον Ιούλιο (Πίν. 6, χ. 13). Πίνακας 6. Μέσος αριθμός ημερών κατά μήνα που σημειώθηκε χιόνι, χαλάζι, δρόσος, ομίχλη και καταιγίδα ΜΗΝΕ ΦΙΟΝΙ ΦΑΛΑΖΙ ΔΡΟΟ ΟΜΙΦΛΗ ΚΑΣΑΙΓΙΔΑ Ι 0,1 0,5 5,4 0,0 11,7 Υ 0,0 0,3 6,4 0,0 10,5 Μ 0,0 0,2 8,7 0,1 9,8 Α 0,0 0,2 8,0 0,1 8,3 Μ 0,0 0,1 9,1 0,0 5,3 Ι 0,0 0,0 9,0 0,0 2,1 Ι 0,0 0,0 7,8 0,0 0,9 Α 0,0 0,0 8,8 0,0 1,0 0,0 0,1 9,5 0,0 3,6 Ο 0,0 0,1 9,7 0,0 7,6 Ν 0,0 0,1 7,1 0,0 11,2 Δ 0,1 0,2 6,4 0,0 13,3 ΤΝΟΛΟ 0,2 1,8 112,5 0,2 85,3 33

Αριθμός ημερών καηαιγίδας Αριθμός ημερών δρόζοσ 12 10 8 6 4 2 0 Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Μήνες χήμα 12. Μέσος αριθμός ημερών κατά μήνα που σημειώθηκε δρόσος. 14 12 10 8 6 4 2 0 Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Μήνες χήμα 13. Μέσος αριθμός ημερών κατά μήνα που σημειώθηκε καταιγίδα. 34

Αριθμός ημερών τιονιού 0,12 0,1 0,08 0,06 0,04 0,02 0 Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Μήνες χήμα 14. Μέσος αριθμός ημερών κατά μήνα που σημειώθηκε χιόνι. 2. 3. 5 Νέφωση Η μικρότερη νέφωση εμφανίζεται τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο. Από το μήνα επτέμβριο και μετά αυξάνει σταδιακά και κορυφώνεται το μήνα Δεκέμβριο. Η ελάττωση παρατηρείται από το μήνα Απρίλιο και μετά μέχρι το καλοκαίρι (Πίν. 7). Πίνακας 7. Μέση μηνιαία νέφωση σε όγδοα Ι Υ Μ Α Μ Ι Ι Α Ο Ν Δ 4,2 4,3 4,0 3,8 3,0 1,8 0,9 1,0 1,9 3,0 4,0 4,4 Ο μέσος αριθμός των αίθριων ημερών κατά έτος (νέφωση: (0-1,5)/8) είναι 150 και των νεφοσκεπών (νέφωση: (6,5-8)/8) 52,6 (Πίν. 8, χ. 15). 35

Μέζος αριθμός ημερών Πίνακας 8. Μέσος αριθμός αίθριων και νεφοσκεπών ημερών κατά μήνα ΜΗΝΕ Ι Υ Μ Α Μ Ι Ι Α Ο Ν Δ Έτος Αίθριες (νέφωση: 0-1,5/8) 8,0 6,0 7,1 8,0 10,6 17,4 25,2 24,5 17,6 11,6 7,6 6,4 150 Νεφοσκεπείς (νέφωση: 6,5-8/8) 8,6 7,4 7,1 5,0 2,4 0,5 0,2 0,1 1,1 4,0 7,0 9,2 52,6 30 25 20 15 10 5 0 Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Μήνες αίθριες ημέρες νεφοσκεπ είς ημέρες χήμα 15. Μεταβολή του μέσου αριθμού αίθριων και νεφοσκεπών ημερών κατά μήνα. 36

2. 3. 6 Άνεμοι Η ένταση των ανέμων μέσα σε ένα αστικό περιβάλλον είναι μικρότερη σε σύγκριση με αυτή των περιχώρων. Αυτό συμβαίνει, γιατί τόσο η δόμηση (οριζόντια και κάθετη) όσο και η πυκνότητα της βλάστησης μιας πόλης έχουν ως αποτέλεσμα τη μείωση της ταχύτητας του αέρα μέσα σε αυτή. Οι επικρατέστεροι άνεμοι στην Πάτρα έχουν διεύθυνση βορειοανατολική και νοτιοδυτική (Πίν. 9). Πίνακας 9. Επικρατούσα διεύθυνση ανέμου κατά τη διάρκεια του έτους ΜΗΝΕ: Ι Υ Μ Α Μ Ι Ι Α Ο Ν Δ ΔΙΕΤΘΤΝΗ: ΒΑ ΒΑ ΒΑ ΝΔ ΝΔ ΝΔ ΝΔ ΝΔ ΝΔ ΒΑ ΒΑ ΒΑ 2. 4 Βιοκλιματικά στοιχεία Για τον προσδιορισμό του βιοκλίματος μιας μεσογειακής περιοχής χρησιμοποιούνται κυρίως οι ακόλουθες μέθοδοι: 1. Μέθοδος διάκρισης των βιοκλιματικών ορόφων του μεσογειακού βιοκλίματος με βάση το βροχοθερμικό δείκτη (Q2) του Emberger και το κλιματικό διάγραμμα του Emberger-Sauvage. 2. Μέθοδος διάκρισης των χαρακτήρων του μεσογειακού βιοκλίματος με βάση τα ομβροθερμικά διαγράμματα και τον ξηροθερμικό δείκτη (Φ). Με την πρώτη μέθοδο καθορίζονται οι βιοκλιματικοί όροφοι, δηλαδή η διαδοχή του βιοκλίματος σύμφωνα με τη μεταβολή της θερμοκρασίας και της βροχόπτωσης είτε κατά ύψος, είτε κατά γεωγραφικό πλάτος. Ειδικά, η κατά ύψος μεταβολή των κλιματικών αυτών στοιχείων εκφράζεται με την κατά ύψος διαδοχή της βλάστησης ή αλλιώς με ορόφους βλάστησης. Με τη δεύτερη μέθοδο γίνεται η υποδιαίρεση του μεσογειακού βιοκλίματος με βάση τη διάρκεια και την ένταση της ξηροθερμικής περιόδου, η οποία επηρεάζει τη βλάστηση μιας περιοχής. ύμφωνα με την πρώτη μέθοδο υπολογίζεται αρχικά ο βροχοθερμικός δείκτης (Q2 ) από τον ακόλουθο τύπο του Emberger (1945): 37

1000P Q 2 = 83,1 M m ( ) ( M m) 2 όπου: Ρ = ετήσια βροχόπτωση = 606,6 mm Μ = μέσος όρος των μέγιστων θερμοκρασιών του θερμότερου μήνα σε απόλυτους βαθμούς (Σ = t+273.2) = 31,1+273,2 = 304,3 m = μέσος όρος των ελάχιστων θερμοκρασιών του ψυχρότερου μήνα σε απόλυτους βαθμούς (Σ = t+273.2) = 6,1+273,2 = 279,30 τη συνέχεια πάνω στο κλιματικό διάγραμμα του Emberger, που έχει τροποποιηθεί από τον Sauvage (1961), τοποθετείται ο μετεωρολογικός σταθμός με βάση τις συντεταγμένες Q2 = 83,1 και m = 6,1 0 C (χ. 16). Έτσι, προέκυψε ότι η περιοχή του μετεωρολογικού σταθμού της Πάτρας ανήκει στον ύφυγρο βιοκλιματικό όροφο με χειμώνα ήπιο (βλέπε επίσης Μαυρομμάτης 1980, Μαριολόπουλος και Κοτίνη Ζαμπάκα 1989). 38

χήμα 16. Κλιματικό διάγραμμα Emberger-Sauvage. ύμφωνα με τη δεύτερη μέθοδο, με βάση τα στοιχεία της βροχόπτωσης και της θερμοκρασίας, καταρτίστηκε για το μετεωρολογικό σταθμό της Πάτρας το ομβροθερμικό διάγραμμα (χ. 17) (Walter 1970). Από το διάγραμμα αυτό προκύπτει ότι η ξηρή περίοδος για την Πάτρα διαρκεί περίπου πέντε μήνες, δηλαδή από τις αρχές Μαΐου έως τα τέλη επτεμβρίου. 39

Βέβαια, όλοι οι μήνες της ξηρής περιόδου μιας περιοχής δεν παρουσιάζουν τον ίδιο βαθμό ξηρασίας. Γι αυτό, για κάθε μήνα της ξηρής περιόδου υπολογίζεται ο ξηροθερμικός δείκτης (Xm), ο οποίος χαρακτηρίζει την ένταση της ξηρασίας κάθε ξηρού μήνα. Ο υπολογισμός του δείκτη Φm γίνεται με τον πιο κάτω εμπειρικό τύπο: Φm=[ j m-(jp+jr,b/2) ] fh όπου: J m= ο συνολικός αριθμός ημερών κάθε μήνα (30 ή 31) J p= ημέρες βροχής του μήνα J r,b= ημέρες δρόσου ή ομίχλης του μήνα (μια ημέρα ομίχλης ή δρόσου λαμβάνεται ως μισή ξηρή ημέρα). F h = συντελεστής σχετικής υγρασίας (Η%), όταν 40%<Η<60% τότε fh = 0,9 60%<Η<80% τότε fh = 0,8 80%<Η<90% τότε fh = 0,7 90%<Η<100% τότε fh = 0,6 Σο άθροισμα των ξηροθερμικών δεικτών (Φm) όλων των μηνών της ξηρής περιόδου δίνει τον ξηροθερμικό δείκτη (Φ) ολόκληρης της ξηρής περιόδου, ο οποίος ορίζει τον αριθμό των ημερών της περιόδου αυτής, που θεωρούνται από βιολογική άποψη ως ξηρές, δηλαδή χωρίς βροχή. Ανάλογα με την τιμή που παίρνει ο ξηροθερμικός δείκτης (Φ) της ξηρής περιόδου, το μεσογειακό κλίμα διακρίνεται στους εξής χαρακτήρες: Α) ξηρο-θερμο-μεσογειακός, όταν 150<Φ<200 Β) θερμο-μεσογειακός έντονος, με μεγάλη ξηρή περίοδο, όταν 125<Φ<150 ασθενής, με μικρή ξηρή περίοδο, όταν 100<Φ<125 Γ) μέσο-μεσογειακός έντονος, με μεγάλη ξηρή περίοδο, όταν 75<Φ<100 ασθενής, με μικρή ξηρή περίοδο, όταν 40<Φ<75 Δ) υπο-μεσογειακός, όταν 0<Φ<40 40

Από Φ=0, το κλίμα δεν ανήκει στα μεσογειακά βιοκλίματα και χαρακτηρίζεται ως αξηρικό. Για την περιοχή του Μετεωρολογικού ταθμού από Πάτρας ο ξηροθερμικός δείκτης ολόκληρης της ξηρής περιόδου, αν δεχτούμε ότι αυτή διαρκεί από 3 Μαϊου έως 27 επτεμβρίου, υπολογίστηκε Φ=94,78. Σο κλίμα της περιοχής του Μετεωρολογικού σταθμού της Πάτρας χαρακτηρίζεται ως έντονο μέσομεσογειακό με μεγάλη ξηρή περίοδο (βλέπε επίσης Μαυρομάτης 1980, Μαριολόπουλος, Κοτίνη Ζαμπάκα 1989 και Φρονόπουλος 2002). χήμα 17. Ομβροθερμικό διάγραμμα (κατά Walter 1970). 2.5 Ιστορική εξέλιξη της Πάτρας * Η αρχαία Πάτρα είχε ως πυρήνα την Αρόη. Ο Πατρεύς, Αχαιός από τη πάρτη, δεν ήθελε να υποστεί τις συνέπειες της κατάκτησης της πόλης του από τους Δωριείς. Έτσι, εισέβαλλε επικεφαλής αποίκων στην περιοχή της Αρόης και * Βλ. Παράρτημα Δ ( χ. 48-60) για την ιστορική εξέλιξη της πόλης από το 31 π.φ. μέχρι το 1986 (υναδινός 1990). 41

κατάφερε να διώξει τους Ίωνες κατοίκους. Μεγάλωσε και οχύρωσε την πόλη, ενώ κατάφερε να κάνει την πολιτική συνένωση επτά προϊστορικών αγροτικών συνοικισμών και τους έδωσε το όνομά του, Πάτραι (Παπαχαντζή 1980). Φτισμένη σε στρατηγική θέση, παραθαλάσσια, με καλυμμένα τα νώτα από το Παναχαϊκό όρος, πολύ κοντά με την Αιτωλοακαρνανία και τα Ιόνια νησιά και στο δρόμο προς την Ιταλία, η Πάτρα ήταν προικισμένη με πολλές προϋποθέσεις για να παίξει ένα σημαντικό ρόλο στην ιστορία. τα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου ήταν άλλοτε με το μέρος των Αθηναίων και άλλοτε με το μέρος των Πελοποννησίων. Σο 280 π.φ. συγκροτείται η Αχαϊκή υμπολιτεία από τις πόλεις Πάτραι, Δύμη, Αίγιο, Βούρα, Υαραί, Σριταία, Πελλήνη, Αιγείρα, Λεόντιο και Κερύνεια. Η λειτουργία της βασιζόταν σε θεσμούς ισότητας και δημοκρατίας. Ο ρόλος της Πάτρας στη συγκρότηση της συμπολιτείας ήταν πολύ σημαντικός. Σο 146 π.φ. η Πάτρα υποτάσσεται στη Ρώμη. Ο Αύγουστος (31 π.φ.) είχε διακρίνει τη στρατηγική θέση της πόλης και φρόντισε να εγκατασταθούν εδώ ως άποικοι παλαίμαχοι Ρωμαίοι (Παπαχατζή 1980). Μόνο οι Πατρινοί, από όλους τους Αχαιούς, μπορούσαν να απολαμβάνουν τα προνόμια της ελευθερίας και της αυτοδιοίκησης. Η παρουσία και η δραστηριότητα του Αποστόλου Ανδρέα στην πόλη κατά την εποχή του Νέρωνα της δίνει ένα καινούριο χαρακτήρα. Ση μεταβάλλει σε πεδίο σύγκρουσης ποικίλων θρησκευτικών αποκλίσεων μέχρι την τελική επικράτηση του Φριστιανισμού. Με τη μεταφορά της πρωτεύουσας του Ρωμαϊκού κράτους στην Κωνσταντινούπολη το 330 μ.φ., η Πάτρα άρχισε να παρακμάζει. τα 807 μ.φ πολιορκήθηκε από τους λάβους και αργότερα έπεσε στα χέρια των Υράγκων, των Ενετών και τέλος των Σούρκων. Κατά το 2 ο αιώνα η Πάτρα βρίσκεται στη μεγαλύτερη ακμή της. Ο Παυσανίας την επισκέφθηκε την εποχή αυτή. Η πόλη εκτεινόταν στα νότια και νοτιοδυτικά της Ακρόπολης και ήταν στολισμένη με πολλά ιερά και άλλα οικοδομήματα. «Τπήρχαν περίπου 3000 σπίτια πέτρινα χαμηλά και κεραμοσκέπαστα ψηλά. Σο κάθε σπίτι είχε οπωσδήποτε τον κήπο του» (Σσελεμπί 1668-1671). τη νότια και δυτική πλευρά του κάστρου της Πάτρας υπήρχαν μεγάλοι αμπελώνες, που 42

εκτείνονταν μέχρι και τη θάλασσα, ενώ στα ανατολικά υπήρχαν μεγάλα χωράφια μέχρι τα βουνά. την πόλη υπήρχαν πολλά τρεχούμενα νερά και τα εσπεριδοειδή της πόλης - λεμόνια, πορτοκάλια, νεράντζια ήταν φημισμένα. ύμφωνα με τον περιηγητή υπήρχε ένα κυπαρίσσι που βρισκόταν μέσα στους αμπελώνες της πόλης στη σημερινή περιοχή της Εγλυκάδας σε ένα κήπο με τζίνια, είχε τέσσερα μεγάλα κλαδιά και τριακόσια εξήντα μικρότερα. Ο κορμός του αγκαλιάζονταν με δυσκολία από εφτά ανθρώπους. Κάτω από το δέντρο υπήρχαν πενήντα στάβλοι και σαράντα με πενήντα χιλιάδες πρόβατα. Σο δέντρο κάηκε από τους Σούρκους κατά την επανάσταση του 1821 (Σσελεμπί 1668-1671). Αξιοσημείωτη ήταν επίσης σύμφωνα με τον Mangeart (1830), η ύπαρξη ενός μεγάλου σε ηλικία και μέγεθος πλατάνου στην είσοδο του κάστρου (βλ. Παράρτημα Δ, χ. 47). 2.6 Πολεοδομική ανάπτυξη από το 1830 Η Πάτρα είναι από τις πρώτες πόλεις που επαναστάτησαν εναντίον των Σούρκων το 1821. Κατά τη διάρκεια του επαναστατικού αγώνα καταστράφηκε σχεδόν ολοσχερώς. Η σύγχρονη πόλη χτίσθηκε από τον Καποδίστρια στο χώρο της αρχαίας πόλης. τις 5 Δεκεμβρίου 1826, ο ταμάτης Βούλγαρης, μηχανικός του γαλλικού στρατού, αναλαμβάνει να ετοιμάσει το νέο σχέδιο της πόλης των Πατρών, το οποίο υποβλήθηκε στον Καποδίστρια στις 26.1.1829 (βλ. Παράρτημα Δ, χ. 52) (Παπαδάτου Γιαννοπούλου 1991), ο οποίος και το ενέκρινε. ύμφωνα με το ρυμοτομικό σχέδιο, η πόλη χωρίστηκε σε άνω και κάτω πόλη, ενώ αξιοσημείωτο είναι ότι ο Βούλγαρης δεν αρκέστηκε να χαράξει μόνο τις εξωτερικές οικοδομικές γραμμές, αλλά συγχρόνως χάραξε και τις εσωτερικές γραμμές κάθε τετραγώνου. Έτσι καθορίζει τον εσωτερικό ακάλυπτο χώρο, που θα αποτελείται από τις υποχρεωτικές αυλές των οικοδομών. ύμφωνα με το σχέδιο Βούλγαρη η πόλη θα οικοδομούνταν βάσει της οργανωμένης δόμησης των οικοδομικών τετραγώνων. Σο σχέδιο αυτό υπέστη αλλοιώσεις κατά καιρούς ως προς το θέμα της τήρησης της πολεοδομικής μονάδας. ε αρκετές περιπτώσεις τα αρχικά πολεοδομικά τετράγωνα 43

διασπάστηκαν σε μικρότερα, οι εσωτερικές αυλές μετατράπηκαν σε εσωτερικούς δρόμους ή ακόμα χειρότερα- οικοπεδοποιήθηκαν ολόκληροι οι ακάλυπτοι χώροι, κάτι που συναντά κανείς μέχρι σήμερα στο κέντρο της πόλης (βαθμός εδαφοκάλυψης 100%). Παράδειγμα τέτοιου οικοδομικού τετραγώνου είναι το οικοδομικό τετράγωνο των οδών Αγ. Ανδρέου Γερωκοστοπούλου Ρήγα Υεραίου Ερμού (Παπαδάτου Γιαννοπούλου 1991). Θα πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι πέρασαν 126 χρόνια από τον καιρό εκείνο, για να γίνει στην Ελλάδα νόμος η υποχρεωτική τήρηση του ακάλυπτου χώρου. Σο 1858 τροποποιήθηκε το σχέδιο και είναι αυτό που τελικά εφαρμόστηκε. Για την παραλιακή ζώνη ο Βούλγαρης είχε σχεδιάσει ένα γραμμικό άλσος, το οποίο θα έκλεινε την πόλη από την πλευρά της θάλασσας. Η ζώνη αυτή όμως οικοπεδοποιήθηκε. Αργότερα θεωρήθηκε η ζώνη αυτή ιδανική για τη διέλευση της σιδηροδρομικής γραμμής. υνεπώς, το άνοιγμα της πόλης από τη θάλασσα και η σημασία του παραλιακού αισθητικού σημείου αναφοράς της πόλης καταστρέφεται οριστικά. Κάτω από την πίεση ισχυρών οικονομικών συμφερόντων ανοίχτηκαν νέοι δρόμοι, δημιουργήθηκαν οικοδομικά τετράγωνα κάτω από την οδό Αγίου Ανδρέα, εκεί όπου προβλέπονταν χώροι πρασίνου. Ο κόσμος, κυρίως κάτοικοι της άνω πόλης, δίσταζαν να κατοικήσουν την περιοχή της κάτω πόλης, που ήταν ένας τεράστιος αμπελώνας διαρρεόμενος από πολλά ρυάκια. Έτσι, χρειάστηκαν νομοθετικά μέτρα για να εγκαταλείψουν οι κάτοικοι την άνω πόλη. Η ανάπτυξη της πόλης στους νεότερους χρόνους δεν υπήρξε προγραμματισμένη. Δημιουργήθηκαν τα Κρητικά και τα Προσφυγικά ως αποτέλεσμα έκτακτων εισροών πληθυσμού. Άρχισαν, έτσι, να νομιμοποιούνται αυθαίρετες κατασκευές και η πόλη να επεκτείνεται χωρίς έλεγχο, αποκτώντας τα χαρακτηριστικά και τις αντινομίες ενός τυπικού ελληνικού αστικού κέντρου. Η θέση της πόλης, η παρουσία του φυσικού λιμανιού, η σιδηροδρομική γραμμή και ο σταθμός καταλαμβάνουν σημαντικό, αν όχι ολόκληρο, μέρος από την παραλία της πόλης. ε συνδυασμό με την ύπαρξη αρκετών, παλαιότερα, βιομηχανιών στα νοτιοδυτικά παράλια (Ακτή Δυμαίων) καθιστούν την Πάτρα μια παραθαλάσσια πόλη χωρίς καθαρή θάλασσα. 44

ιγά - σιγά καταργείται και η ζώνη πρασίνου γύρω από το φρούριο, κι έτσι υποβαθμίζεται η αξία του φρουρίου ως αυτόνομου σημείου αναφοράς. Η έλλειψη ευαισθησίας για την αρχαία κληρονομιά είναι χαρακτηριστική. Σο κέντρο της πόλης ιστορικό κέντρο - είναι εμφανώς πυκνοδομημένο, με οικοδομικά τετράγωνα με παντελή έλλειψη ακάλυπτων χώρων. Σο σύστημα δόμησης είναι το συνεχές με κύριο χαρακτηριστικό τους υψηλούς συντελεστές δόμησης (κυρίως στο κέντρο) και του μικρού πλάτους δρόμους. Οι πολυκατοικίες παίρνουν τη θέση των παλιών σπιτιών, ενώ η Σοπική Αυτοδιοίκηση είναι αδύναμη να επέμβει καθοριστικά στην αλλοίωση του κτηριολογικού χαρακτήρα της πόλης. Πολλά νεοκλασικά κτήρια καταστρέφονται λόγω ανυπαρξίας ουσιαστικών μέτρων διατήρησής τους, ενώ η κατάσταση επιδεινώθηκε από το σεισμό του 1993. Οι στοές, το κατεξοχήν αυτό στοιχείο της αναγεννησιακής πολεοδομίας, μειώθηκαν τόσο ώστε να μην είναι ορατή πλέον η οργανική τους σύνδεση με το όλο πολεοδομικό σύστημα. Η παρουσία του φυσικού στοιχείου (χλωρίδα και πανίδα) στην πόλη δύσκολα βοηθιέται από την παρούσα πολεοδομική κατάσταση. Σα πεζοδρόμια μόλις πρόσφατα παραχώρησαν λίγα εκατοστά επιφάνειας σε παρτέρια για να φυτευτούν κάποια δέντρα. Η αναλογία δομημένης με ακάλυπτη επιφάνεια στο κέντρο της πόλης ίσως πλέον και να μην υφίσταται, αφού τα πάντα σχεδόν έχουν δομηθεί. 45

3 Τλικά και μέθοδοι Η ξυλώδης χλωρίδα του αστικού και προαστιακού περιβάλλοντος της Πάτρας μελετάται ανά τύπο αστικού βιοτόπου * με τη μέθοδο της επιλογής αντιπροσωπευτικών δειγματοληψιών απ όλη την περιοχή έρευνας (βλ. επίσης Ringenberg 1994, Wittig et al. 1998, Breuste & Winkler 1999, Sattler 2001, Acar 2007). Αυτό έχει ως στόχο τη συστηματοποίηση της έρευνας της ξυλώδους χλωρίδας και τη λήψη αποτελεσμάτων που αφορούν στη σχέση των διαφόρων τύπων αστικών βιοτόπων με την ξυλώδη χλωρίδα. Οι τύποι αστικών βιοτόπων διακρίνονται με βάση τους κύριους τύπους δόμησης της πόλης της Πάτρας και τους ελεύθερους χώρους. Για την καταγραφή των πληροφοριών κατά την έρευνα πεδίου χρησιμοποιήθηκαν πρωτόκολλα καταχώρησης στοιχείων (βλ. Παράρτημα Β), αποσπάσματα του σχεδίου της πόλης (πινακίδες), το σχέδιο της πόλης από το πρόγραμμα EUGIS (βλ. Παράρτημα Γ), αεροφωτογραφίες από τη Γ.Τ.. και ψηφιακές απεικονίσεις από το Google Earth των περιοχών μελέτης. 3.1 Σύποι δόμησης Η δόμηση μιας πόλης παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον λόγω της ετερογένειάς της. Οι τύποι δόμησης που συναντά κανείς κυρίως στην Πάτρα και γενικότερα σε μια ελληνική πόλη (βλ. χ. 18 και 19) με βάση το Γενικό Οικοδομικό Κανονισμό είναι οι εξής (Αραβαντινός 1997): 1) υνεχής τύπος δόμησης ύμφωνα με το σύστημα αυτό, το κτήριο χτίζεται σε επαφή με το μπροστινό του όριο. Η ρυμοτομική γραμμή ταυτίζεται με την οικοδομική. Τπάρχει πίσω ακάλυπτος χώρος, ενώ δεν αποκλείονται και υποχωρήσεις του κτηρίου από το πρόσθιο ή τα πλάγια όρια υπό προϋποθέσεις. Απαντά σε περιοχές με υψηλό βαθμό δόμησης. 2) Ασυνεχής τύπος δόμησης το σύστημα αυτό επιβάλλονται πλαϊνές και πίσω πρασιές, όχι όμως προκήπιο * ύμφωνα με τους Böhm et al.(1996), οι τύποι αστικών βιοτόπων (Stadtbiotoptypen, Biotopstrukturtypen, urban structural units) είναι φυσιογνωμικά ομοιόμορφες αστικές περιοχές με χαρακτηριστική δόμηση και ελεύθερους χώρους. 46

3) Πανταχόθεν ελεύθερος τύπος δόμησης Εδώ η οικοδομή δεν πρέπει να εφάπτεται καθόλου με τα όρια του οικοπέδου και τη ρυμοτομική γραμμή και έτσι μπορεί να υπάρχει πρασιά γύρω από το κτήριο. χήμα 18. Σύποι δόμησης σε μια τυπική ελληνική πόλη (Αραβαντινός 1997). 47