«Ουδέν (;) νεώτερον από το θαλάσσιο µέτωπο»: Μια διεθνής συζήτηση και η Θεσσαλονίκη ως «ιδιαίτερο παράδειγµα».

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ-ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ Κατεύθυνση: ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΑ-ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ διπλωµατική εργασία Πασχάλης Σαµαρίνης. Επιβλέπουσα: Ντίνα Βαΐου, «Ουδέν (;) νεώτερον από το θαλάσσιο µέτωπο»: Μια διεθνής συζήτηση και η Θεσσαλονίκη ως «ιδιαίτερο παράδειγµα». Αθήνα, Οκτώβριος 2006 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη -Abstract.....5 1. Εισαγωγή- Σχετικά µε τη δοµή της εργασίας...8 2. Ανάδειξη νέων(;) πεδίων επέµβασης για την πόλη. Οι συνθήκες που καθορίζουν τους σύγχρονους µετασχηµατισµούς στα θαλάσσια µέτωπα.....14. 2.α. Αναδιάρθρωση της λειτουργίας των λιµενικών ζωνών.....17 2.β. Προς µια επανάκτηση του αστικού χώρου: εστιασµένες επεµβάσεις στις παράκτιες ζώνες..21 2.γ. Τα θαλάσσια µέτωπα και η αναδιάρθρωση του οικονοµικού ρόλου των πόλεων......25 3. Η οικοδόµηση ενός «διεθνούς µοντέλου αναφοράς». Χαρακτηριστικά και κατευθύνσεις...28 3.α. Το θαλάσσιο µέτωπο, «κλειστό θέατρο» µιας νέας κουλτούρας του δηµόσιου χώρου......29 3.β. Θριαµβευτικός σχεδιασµός και τυποποιηµένες χρήσεις Τυπολογίες επεµβάσεων στις παράκτιες περιοχές......33 3.γ. Νέες µορφές διακυβέρνησης και µηχανισµοί διαχείρισης των προγραµµάτων αστικού µετασχηµατισµού......43 3.δ. Τα χαρακτηριστικά µιας διεθνούς συζήτησης για το «θαλάσσιο µέτωπο». Σηµεία προβληµατισµού......45 4. Οι πόλεις της νοτιοανατολικής Μεσογείου και η Θεσσαλονίκη ως ιδιαίτερο παράδειγµα στη συζήτηση για το θαλάσσιο µέτωπο......52 5. Μεθοδολογικές επιλογές για τη µελέτη ενός παραδείγµατος. Το θαλάσσιο µέτωπο της Θεσσαλονίκης....56 6. Ο εκσυγχρονισµός της Οθωµανικής διοίκησης. Τοπικές και υπερτοπικές προκλήσεις - Η «ανοικτή πόλη»......60 6.α. Η Θεσσαλονίκη πριν το γκρέµισµα του τείχους: σχέση της πόλης µε τη θάλασσα..61 6.β. Η κατεδάφιση του τείχους ως αφετηρία της σύγχρονης σχέσης της πόλης µε τη θάλασσα.......63 2

6.γ. Η «Παλιά Παραλία». Ένα νέο κέντρο οικονοµικής και κοινωνικής ζωής για την πόλη... 69 6.δ. Η επέµβαση στην προκυµαία της Θεσσαλονίκης, ως πέρασµα σε νέες µορφές διαχείρισης και σχεδιασµού του αστικού χώρου..... 74 6.ε. Η επέκταση της πόλης προς τα ανατολικά. Νέες σχέσεις της πόλης µε τη θάλασσα......79 7. Πυρκαγιά του 1917- Σχέδιο Εµπράρ - Ανοικοδόµηση. Η σχέση µε τη θάλασσα, ως στοιχείο του συνολικού επανασχεδιασµού της πόλης...86 7.α. Το ιστορικό πλαίσιο του επανασχεδιασµού της Θεσσαλονίκης: στόχοι και κατευθύνσεις......87 7.β. Το νέο σχέδιο της Θεσσαλονίκης: η εισαγωγή των αρχών της διεθνούς πολεοδοµίας. στην ανοικοδόµηση της πόλης.......91 7.γ.Η «στροφή» προς τη θάλασσα ως στοιχείο της νέας δοµής του αστικού χώρου.....97 7.δ. Σύνθεση των αρχών του σχεδίου Εµπράρ µε τις ιδιαίτερες δυναµικές της νεοελληνικής πόλης. Η διαµόρφωση της «παλιάς» παραλίας µεταπολεµικά και µέχρι σήµερα......99 8. εκαετίες 50-60: δυναµισµός του κράτους, υποδοµές ανάπτυξης και η δηµιουργία της νέας παραλίας....... 102 9. «Λειτουργιστική» πολεοδοµία και συνολικός σχεδιασµός: Η Χωροταξική Μελέτη Θεσσαλονίκης 110 9.α. Το θαλάσσιο µέτωπο στα πλαίσια της Χωροταξικής Μελέτης Θεσσαλονίκης: Το όραµα του συνολικού σχεδιασµού... 113 9.β. Ουτοπικός σχεδιασµός και «ρεαλιστικές» διαπιστώσεις.. 117 10. εκαετίες 70-80. Ανάδειξη µιας νέας πολεοδοµικής πρακτικής. Προτάσεις αναπλάσεων για το θαλάσσιο µέτωπο.122 10.α. «Πρόταση για τη διαµόρφωση της παραλιακής ζώνης Θεσσαλονίκης»...... 127 10.β. Προτάσεις για την επέκταση της παλιάς παραλίας. Κριτική και αντιστάσεις από τους φορείς της πόλης.....135 10.γ. Η ουσία(;) της αντιπαράθεσης για την επιχωµάτωση της παραλίας. Εισαγωγή ενός µοντέλου και συγκρούσεις µε την «τοπική ιδιαιτερότητα»...... 141 3

11. Σύγχρονος προβληµατισµός. Το θαλάσσιο µέτωπο στη συζήτηση για τη µελλοντική ανάπτυξη της πόλης.....146 11.α. εκαετία του 90. Η συγκυρία της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας και ο «διεθνής ρόλος» της πόλης.......147 11.β. «Επέκταση του µητροπολιτικού χώρου»: Ανάπλαση του Α προβλήτα......151 11.γ. ιεθνής ιαγωνισµός για την Ανάδειξη του θαλάσσιου µετώπου: σε (διεθνή) αναζήτηση «νέων στρατηγικών για τον αστικό χώρο».. 155 11.δ. Χαρακτηριστικά και προτεραιότητες του σχεδιασµού 161 11.ε. Αστική θαλάσσια συγκοινωνία «Προκαλώντας αστικά επεισόδια στην ακτή». 169 11.στ. Μια αποτίµηση των προγραµµάτων της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας για το θαλάσσιο µέτωπο.171 12. Οι πρόσφατες εξελίξεις στο θαλάσσιο µέτωπο και τα διακυβεύµατα του σχεδιασµού στην ελληνική πόλη σήµερα 176 12.α. Μετασχηµατισµοί στο θαλάσσιο µέτωπο: «τα µεγάλα έργα για την πόλη» και οι σηµειακές επεµβάσεις..179 13. Επίλογος..195 Βιβλιογραφία 202 Πηγές εικονογράφησης 207 4

Περίληψη. Ξεκινώντας από µια διεθνή συζήτηση µε εξαιρετικά µεγάλη απήχηση, σχετική µε τους µετασχηµατισµούς των τελευταίων δεκαετιών στις πόλεις-λιµάνια και µε τις πρακτικές επανάκτησης των παράκτιων αστικών περιοχών η εργασία επιχειρεί να περιγράψει το µεθοδολογικό πλαίσιο για τη διερεύνηση ενός συγκεκριµένου παραδείγµατος, του θαλάσσιου µετώπου της Θεσσαλονίκης. Το κείµενο αρθρώνεται σε δύο βασικά µέρη. Το πρώτο αφορά το «νέο θαλάσσιο µέτωπο» ως αντικείµενο του διεθνούς προβληµατισµού, αλλά και ως νέα πραγµατικότητα για την πόλη. Μια «νέα» (The new Waterfront) «επιτυχή» πραγµατικότητα (urban success story) που φέρεται να ξεπερνάει κάθε γεωγραφικό όριο, (worldwide) όπως αποφαίνεται αισιόδοξα και ο τίτλος γνωστής σχετικής έκδοσης. 1 Παρουσιάζονται οι συνθήκες που καθορίζουν τους σύγχρονους µετασχηµατισµούς στα θαλάσσια µέτωπα και ανιχνεύονται τα χαρακτηριστικά που συγκροτούν ένα διεθνώς κυρίαρχο «µοντέλου αναφοράς»: οι οικονοµικές και πολιτικές παράµετροι των επεµβάσεων, οι σχεδιαστικές-οργανωτικές αρχές, τα σχήµατα διαχείρισης των προγραµµάτων, οι νέες µορφές παραγωγής-οικειοποίησης του χώρου που φαίνεται να προωθούν. Εντοπίζονται, τέλος, κάποια βασικά σηµεία προβληµατισµού: Το πρώτο σηµείο µοιάζει να είναι σε θεωρητικό ή µεθοδολογικό επίπεδο και σχετίζεται µε τους τρόπους προσέγγισης-ανάλυσης του αστικού χώρου: µέσα από τις συνέχειες-αλληλοεξαρτήσεις του, ή µέσα από τη σχετική αυτονοµία συγκεκριµένων περιοχών. Το δεύτερο σηµείο αφορά µια αλληλένδετη οµάδα ζητηµάτων, η οποία µένει συνήθως στο περιθώριο αυτής της οργανωµένης διεθνούς συζήτησης. Στο επίκεντρό τους είναι η πολιτική ουσία των νέων προγραµµάτων αστικού µετασχηµατισµού, περιλαµβάνοντας καταρχήν τους στόχους και τις οµάδες συµφερόντων που αυτά εξυπηρετούν, τις διαδικασίες δηµόσιου και δηµοκρατικού ελέγχου των αστικών µετασχηµατισµών, αλλά και τη φύση του δηµόσιου χώρου που προκύπτει κατά τη διάρκεια και σαν αποτέλεσµα των εγχειρηµάτων αυτών. Το τρίτο σηµείο κριτικής εντοπίζεται στο αν και κατά πόσο µπορούν να µεταφερθούν τα «µοντέλα», οι αναλύσεις και τα συµπεράσµατα από τα «εξέχοντα παραδείγµατα», σε πόλεις και περιοχές που συστήνουν ένα ουσιαστικά διαφοροποιηµένο κοινωνικό, οικονοµικό και πολιτικό περιβάλλον. Στο δεύτερο µέρος του κειµένου ξεκινά περιγράφονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του θαλάσσιου µετώπου της Θεσσαλονίκης, που το διαφοροποιούν ουσιαστικά από τα διάφορα «µοντέλα αναφοράς», συνήθως προερχόµενα από πόλεις της Β. Ευρώπης και Αµερικής. Βάσει αυτών των ιδιαιτεροτήτων αλλά και των σηµείων προβληµατισµού που εντοπίστηκαν παραπάνω διαµορφώνονται οι µεθοδολογικές επιλογές για τη µελέτη του παραδείγµατος της Θεσσαλονίκης. Η διαχρονική σχέση της πόλης µε τη θάλασσα προσεγγίζεται µέσα από «στιγµές», οι οποίες δεν συστήνουν βέβαια µια ακριβή και πλήρη ιστορική αναδροµή, αλλά εστιάζουν σε περιόδους που συνδέθηκαν µε σηµαντικούς µετασχηµατισµούς του αστικού χώρου, ή αποτύπωσαν αλλαγές στην πολεοδοµική σκέψη και πρακτική: -από τον εκσυγχρονισµό της οθωµανική διοίκησης και το γκρέµισµα του τείχους, που εγκαινίασε τη σύγχρονη σχέση της πόλης µε τη θάλασσα, - στη συνολική οικονοµική και κοινωνική αναδιάρθρωση του αστικού χώρου, µε την ανοικοδόµηση της πόλης από την κυβέρνηση Βενιζέλου και την επιτροπή Εµπράρ. 1 Breen A., Rigby D., The New Waterfront, a Worldwide Urban Success Story, Singapore, 1996. 5

- και στη δηµιουργία της νέας παραλίας στις αρχές της δεκαετίας του 60, δείγµα του αναπτυξιακού δυναµισµού του κράτους εκείνης της περιόδου - και από την ουτοπική-λειτουργιστική πολεοδοµία της Χωροταξικής Μελέτης Θεσσαλονίκης (1965) - στους διαγωνισµούς για το θαλάσσιο µέτωπο και τις ανεφάρµοστες προτάσεις ανάπλασης των δεκαετιών 70 και 80 - στα προγράµµατα αστικού µετασχηµατισµού της πολιτιστικής πρωτεύουσας τη δεκαετία του 90 - και τέλος, στις επεµβάσεις που βρίσκονται σε εξέλιξη, αναδεικνύοντας τα σύγχρονα διακυβεύµατα για την πόλη και το σχεδιασµό. Ο στόχος της ιστορικής προσέγγισης δεν είναι, βέβαια, η επιστροφή και δέσµευση ως προς µορφές και σχεδιαστικές διαδικασίες του παρελθόντος, αλλά η καλύτερη κατανόηση της σηµασίας που είχε ο χώρος αυτός στην καθηµερινότητα, τη λειτουργία και τη διάρθρωση της πόλης. Μια τέτοια προσέγγιση µπορεί να δώσει απαντήσεις στον προβληµατισµό για το πώς εντάσσεται η Θεσσαλονίκη µε την ιδιαίτερη δυναµική της στις διεθνείς εξελίξεις και τη συζήτηση για το θαλάσσιο µέτωπο αλλά και να αναδείξει τους παράγοντες-µηχανισµούς που κινητοποιούν τους µετασχηµατισµούς του αστικού χώρου σε κάθε φάση. Abstract This paper uses as a starting point an international discussion with a great impact, concerning the transformations of harbour cities during the last decades as well as the practices used in order to regain coastal urban regions. With this discussion in mind, this paper attempts to describe (create?) a methodological framework for the investigation of a specific paradigm, the waterfront of Thessaloniki. The text consists of two basic parts. The first part concerns the new waterfront as an object of international reflection, but also as a new reality for the city itself. A New successful reality (urban success story) that seems to exceed geographical borders, (therefore worldwide) as is optimistically described in the title of the well-known relative publication 2. The paper presents the circumstances that determine modern transformations in urban waterfronts and traces the characteristics that constitute an internationally dominant model of reference : the economic and political parameters of interventions, the planning and organisational institutions, the management schemes, the new forms of production and assimilation of space they appear to promote. Finally, the paper offers out some fundamental points of reflection: The first usually appears as a theoretical or methodological issue and has to do with the methods of approach/analysis of urban space: through the continuities and interdependencies of areas, or through the relative autonomy of specific regions. The second point concerns a relative group of issues, which usually remains in the margin of this organised international discussion. In their core lies the political meaning of modern programs of urban transformation, including their 2 Breen A., Rigby D., The New Waterfront, a Worldwide Urban Success Story, Singapore, 1996. 6

objectives and the interests that they serve, the processes of public and democratic control of urban transformations, but also the nature of public space produced by these projects. The third point of criticism is whether and to what extent certain analyses and conclusions of famous paradigms can be applied in cities and regions with a substantially different socio-economic and political environment. The second part of the text begins with the description of the particular characteristics of the waterfront of Thessaloniki, which differentiate it substantially from the various models of reference, usually emanating from cities of Northern Europe and America. Based on these particularities but also on the points of reflection mentioned above, the methodological options for the study of Thessaloniki are formed. The diachronic relation of the city with the sea is approached through moments, which do not of course constitute a precise and complete historical retrospection, but focus on periods that were associated with important transformations of urban space as well as changes urban planning approaches and practices: - In the modernisation of Ottoman administration and the demolition of the walls, that inaugurated the modern relation of the city with the sea, - In the complete economic and social reformation of urban space, with the reconstruction of the city by the Venizelos government and the Emprar committee. - in the construction of the new waterfront in the beginning of decade the' 60, an example of developmental dynamism of the state in that period - in the utopian functional urban planning of the Land-planning Study of Thessalonica (1965) - in the competitions for the sea front and the proposals for transformations of the 70s and 80s that were not carried out - in the programs of urban transformation of cultural capital in the 90s - and finally, in the interventions that are now being carried out, emphasising modern issues for the city and planning. The objective of this historical approach is not, of course, the regression and binding to planning processes of the past, but a better understanding of the importance of this space in the everyday routine, operation and structure of the city. Such an approach can provide answers as to how Thessaloniki and its particular dynamics can be part of international developments and the discussion on the Waterfront, but also to demonstrate the factors-mechanisms that characterise the transformations of urban space in each phase. 7

1. Εισαγωγή- Σχετικά µε τη δοµή της εργασίας. 8

Η εργασία αυτή αρθρώνεται γύρω από τους πολεοδοµικούς µετασχηµατισµούς του θαλάσσιου µετώπου της Θεσσαλονίκης. Η επιλογή του συγκεκριµένου θέµατος αποκτά µια ιδιαίτερη σηµασία, καθώς αυτό αποτελεί ένα ερευνητικό πεδίο προσανατολισµένο στην ιδιαιτερότητα της πόλης της Θεσσαλονίκης, αλλά ταυτόχρονα είναι ανοικτό σε µια πολύ ευρύτερη διεθνή συζήτηση, ιδιαίτερα επίκαιρη τις τελευταίες δεκαετίες, σχετικά µε τις πόλεις-λιµάνια, τους µετασχηµατισµούς τους και τις δυνατότητες που ανοίγονται για «ανανέωση του αστικού χώρου», για «ανάκτηση της σχέσης µε το νερό» αλλά και για «προβολή της εικόνας και της φυσιογνωµίας της πόλης». Σήµερα που οι πόλεις αναζητούν διεξόδους - οάσεις µέσα στην πυκνότητα και την εντατική χρήση του πολεοδοµικού τους ιστού, αλλά και απαντήσεις στην αποδιάρθρωση των παραδοσιακών παραγωγικών τους συστηµάτων, «το νερό γίνεται ένα πολύτιµο πρωτογενές υλικό που όσες το διαθέτουν στην όποια του µορφή - θάλασσα, λίµνη, ποτάµι - το αξιοποιούν για να αναβαθµίσουν τη δηµόσια εικόνα τους και να αναδείξουν νέα µοντέλα αστικής ανάπτυξης». 3 Τα περισσότερα σύγχρονα παραδείγµατα από την ανάπλαση αστικών περιοχών κοντά στο νερό αφορούν κύρια λιµενικές ζώνες, µε εγκαταλειµµένες λιµενικές και βιοµηχανικές χρήσεις, που ολοκληρώνουν έτσι έναν πλήρη κύκλο ζωής και προσφέρονται ως ένα σηµαντικό για την πόλη νέο απόθεµα χώρων. Τα ερωτήµατα σχετικά µε τις στρατηγικές επανάκτησης και ένταξης των περιοχών αυτών στο αστικό σώµα είναι καίρια: -ποιοι οι µηχανισµοί, οι στόχοι και οι δυνατότητες τέτοιου είδους παρεµβάσεων; -στα πλαίσια ποιας ευρύτερης αντίληψης και πολιτικής για το χώρο της πόλης; -ποια είναι τα πραγµατικά αποτελέσµατα των εφαρµοσµένων παραδειγµάτων σε σχέση µε τους επιδιωκόµενους στόχους; -σε ποιο βαθµό και σε ποια επίπεδα µπορούν να εντοπιστούν κοινά χαρακτηριστικά στα σχετικά εγχειρήµατα; Το γεγονός είναι ότι τα εφαρµοσµένα παραδείγµατα και οι σχεδιασµοί έχουν διαµορφώσει πλέον ένα γενικότερο πλαίσιο αναφοράς. Τότε, όµως, πόσο αυτόµατα µπορεί να µεταφερθεί αυτό το πλαίσιο στις πολλαπλές τοπικές ιδιαιτερότητες και στη µοναδικότητα που συνιστά µια πόλη, καθώς εξελίσσεται στην ιστορία και την καθηµερινότητά της; Η παραπάνω συζήτηση αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον πολεοδοµικό προβληµατισµό στην Ελλάδα σήµερα. Κατά πρώτον γιατί η γεωγραφική ιδιαιτερότητα της ελληνικής χερσονήσου (ακτές που απλώνονται σε µήκος 13.676 χλµ., στρατηγική θέση στο σηµείο συνάντησης τριών ηπείρων, αρχιπέλαγος που περιλαµβάνει γύρω στα 2.000 νησιά) έχει διαµορφώσει ένα εµφανώς παράκτιο οικιστικό δίκτυο. 4 Κατά δεύτερον γιατί οι ελληνικές πόλεις, έχοντας ακολουθήσει τη δική τους ιδιαίτερη δυναµική ανάπτυξης, υπόκεινται την τελευταία δεκαετία τουλάχιστον, σε διαδικασίες µετασχηµατισµού και «συγχρονισµού» µε τα διεθνώς κυρίαρχα πρότυπα ανάπτυξης και διαχείρισης του χώρου. Μετά από µια µακρά περίοδο «άναρχης» και βίαιης αστικοποίησης εξάλλου, η οποία καθόρισε τη µορφή-λειτουργία του αστικού ιστού και εδραίωσε ιδιαίτερους -ως προς τα µεγέθη και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά- µηχανισµούς παραγωγής του αστικού χώρου, οι µεγάλες ελληνικές πόλεις έρχονται αντιµέτωπες µε 3 Π. Νικηφορίδης, Μπ. Κουόµο, κ.α., «Παραθαλάσσιο αστικό τοπίο: πράσινα δωµάτια στη νέα παραλία Θεσσαλονίκης», Πρακτικά συνεδρίου Αρχιτεκτονική Τοπίου: Εκπαίδευση, έρευνα, Εφαρµοσµένο έργο, ΑΠΘ, Μάιος 2005. 4 Β. Χαστάογλου, «Ιστορικές παράκτιες πόλεις: Σε αναζήτηση νέας φυσιογνωµίας», στο. Οικονόµου, Γ. Μ. Σαρηγιάννης, Κ. Σερράος (επιµ), Πόλη και χώρος από τον 20 ο στον 21 ο αι. (τιµητικός τόµος για τον καθηγητή Αθ. Αραβαντινό), Μέµφις, Αθήνα, 2004. 9

Εικ. 1: Αεροφωτογραφία του Θερµαϊκού κόλπου και της Θεσσαλονίκης 10

εντεινόµενα προβλήµατα λειτουργίας, αισθητικής και περιβαλλοντικής υποβάθµισης. Στις παράκτιες πόλεις, τα θαλάσσια µέτωπα, χώροι όπου διατηρούνταν τα ίχνη της ιστορίας της πόλης, δέχθηκαν πλήθος αποσπασµατικών επεµβάσεων (επέκταση λιµενικών ζωνών σε βάρος της θάλασσας, δηµιουργία πόλων µαζικής αναψυχής, κατασκευή παράκτιων οδικών αξόνων κλπ) οι οποίες καθόρισαν το χαρακτήρα και τη σχέση τους µε την πόλη. Η συζήτηση για τον επαναπροσδιορισµό της σχέσης µε τη θάλασσα είναι ανοικτή για πολλές ελληνικές πόλεις. Η Θεσσαλονίκη, αναπτυσσόµενη κατά µήκος των ακτών του Θερµαϊκού κόλπου, έχει συνδέσει ιστορικά την ύπαρξή της µε τη θάλασσα. Τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά, που έχουν καθορίσει την ανάπτυξη της πόλης, έχουν µείνει σταθερά σε όλη την ιστορία της. Είναι καταρχάς τα σαφή γεωγραφικά-φυσικά της όρια: όχι µόνο ο κλειστός κόλπος, αλλά και τα χαµηλά βουνά, που διαµορφώνουν το βόρειο παράλληλο µε τη θάλασσα όριο, και ακόµα τα τείχη της στο Βορρά. Αυτά τα χαρακτηριστικά «λειτουργούν το καθένα από µόνο του και σε συνδυασµούς µεταξύ τους» διαµορφώνοντας τη «χαρακτηριστική γραµµική εξέλιξη, ανάπτυξη και οργάνωση της πόλης». 5 Το θαλάσσιο µέτωπο, σαν αποτέλεσµα αυτής της ιδιαίτερης γραµµικής ανάπτυξης, απέκτησε ως χώρος σηµασία για το σύνολο της πόλης και για ένα µεγάλο φάσµα λειτουργιών της. Εκτεινόµενο σε µήκος περίπου 50 χλµ., από τις εκβολές του Αξιού µέχρι το µεγάλο Έµβολο στα ανατολικά, αποτελεί µια εντυπωσιακή στην ποικιλότητά της συνέχεια παράκτιων περιοχών: ο περίπλους του κόλπου διέρχεται διαδοχικά από τους βιότοπους της δυτικής όχθης, το εµπορικό λιµάνι, την παλιά παραλία, τη νέα παραλία, τη ζώνη παράκτιας αναψυχής µε το φυσικό αιγιαλό των ανατολικών περιοχών, τις εγκαταστάσεις του αεροδροµίου και το strip της παραθαλάσσιας suburbia στην ανατολική όχθη. 6 Ένα σηµαντικό χαρακτηριστικό της σχέσης µε τη θάλασσα, αφορά τον οικονοµική λειτουργία της πόλης. Η σύνδεση είναι προφανής: Η Θεσσαλονίκη ιδρύθηκε στη συγκεκριµένη θέση, λόγω των γεωπολιτικών πλεονεκτηµάτων που αυτή παρείχε και συνέδεσε τη µοίρα της µε µια µικρότερη ή µεγαλύτερη ενδοχώρα. ηµιουργήθηκε ως λιµάνι σε ένα νευραλγικό σηµείο της ανατολικής Μεσογείου και αυτό το ρόλο διατηρεί µέχρι και σήµερα, µε περιόδους ακµής και παρακµής που ακολουθούν τις εξελίξεις στο ευρύτερο γεωγραφικό της περιβάλλον. Πέρα από την οικονοµική σηµασία, η λειτουργία της ως σηµαντικό λιµάνι συνέβαλε στη διαµόρφωση και διατήρηση για πολλούς αιώνες του ανοικτού, πολυπολιτισµικού χαρακτήρα της πόλης. Εναλλαγές διοικήσεων, προσάρτηση σε ευρύτερους υπερεθνικούς ή εθνικούς χώρους, µετακινήσεις πληθυσµών, και η επίδραση επάλληλων πολιτισµώναρχαίου, βυζαντινού, οθωµανικού, νεοελληνικού- προσέδωσαν στην πόλη την ιδιαίτερη ταυτότητά της. Η ζώνη επαφής µε τη θάλασσα είναι, λοιπόν, ο χώρος όπου συντίθενται µια σειρά «αξίες» της πόλης. Πολυδιάστατο ζωντανό «µνηµείο» και χώρος επαφής του συµπαγούς αστικού ιστού µε το νερό. Φορέας ισχυρού συµβολικού νοήµατος («ως χώρος υποδοχής του άλλου, ανθρώπων, ιδεών και εµπορευµάτων 5. Φατούρος, Θεσσαλονίκη, Επιβίωση ή µεγάλη πόλη;, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1993, σ. 211. Το οδικό δίκτυο, για παράδειγµα, ακολούθησε αυτή την οργάνωση, από τις πρώτες φάσεις εξέλιξης της πόλης µέχρι και σήµερα. Οι κάθετοι δρόµοι που αποκαλύπτουν τη θάλασσα, όπως και οι βασικοί παράλληλοι µε την ακτογραµµή άξονες µετακίνησης είναι το αποτέλεσµα του συνδυασµού του θαλάσσιου µε τα ορεινά όρια. 6 Λ. Παπαδόπουλος, Μεταστάσεις, ή η πολλαπλή οικολογία του παράκτιου τοπίου, στο Γ. Αισωπος, Γ. Σηµαιοφορίδης (επιµ.), Η σύγχρονη (ελληνική) πόλη, Metapolis, Αθήνα, 2001, σ. 129-130. 11

από µακρινά µέρη» 7 ) και παράγοντας διαµόρφωσης των αξιών γης σε όλο το πολεοδοµικό συγκρότηµα. Και τέλος, σε όλη τη διάρκεια του 20 ου αι., συµβολικά και λειτουργικά ο σηµαντικότερος δηµόσιος τόπος για την πόλη: Χώρος παρέλασης των «απελευθερωτών» ή των «κατακτητών», των εκδηλώσεων των κοινοτήτων παλαιότερα, των µεγάλων πολιτικών συγκεντρώσεων αργότερα και των πανηγυρισµών για αθλητικά κατορθώµατα ακόµα πιο πρόσφατα. Και βέβαια χώρος όπου εδώ και δεκαετίες Θεσσαλονικείς και επισκέπτες συναντιούνται, κάνουν τη βόλτα τους ή φωτογραφίζονται. Όσο σταθερά, λοιπόν, υπήρξαν τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά της πόλης άλλο τόσο αυτή υπήρξε σε δυναµική µεταβολή, αποτέλεσµα των σύνθετων οικονοµικών-κοινωνικών σχέσεων και της εξέλιξής τους. Αυτή η µεταβολή έχει αποτυπωθεί και (αποτυπώνεται) στον αστικό ιστό µε περισσότερο ή λιγότερο εµφανή τρόπο. Όχι µόνο µέσα από τα υλικά «ίχνη», τα ιστορικά µνηµεία παραδείγµατος χάρη, αλλά και µέσα από διαµορφωµένες σχέσεις του δηµόσιου µε τον ιδιωτικό χώρο ή του τεχνητού περιβάλλοντος µε το φυσικό, µέσα από τους ιδιαίτερους τρόπους διάχυσης των λειτουργιών, ή τις µορφές που πήρε η κοινωνική και οικονοµική στρωµάτωση στο χώρο της πόλης. Σχηµατοποιώντας τα παραπάνω (µε τους θεωρητικούς κινδύνους που ενέχει κάθε σχηµατοποίηση) διαφαίνονται δύο άξονες-µεθοδολογικές κατευθύνσεις για τη διερεύνηση του θέµατος «θαλάσσιο µέτωπο της Θεσσαλονίκης»: Ο ένας είναι να το εντάξουµε ως παράδειγµα στη διεθνή συζήτηση για τις αναπλάσεις θαλάσσιων µετώπων (ή ακόµα και στη συζήτηση για τις αστικές αναπλάσεις γενικά). Τα παραδείγµατα είναι πολλά, η σχετική έρευνα και η βιβλιογραφία εκτενής, η προβολή των παραδειγµάτων, µέσω του Τύπου ή του διαδικτύου, επίσης. Ο δεύτερος να εστιάσουµε στην ιδιοµορφία του θαλάσσιου µετώπου της Θεσσαλονίκης, στην ποικιλότητά του και στους παράγοντες που τη διαµόρφωσαν. Να διερευνήσουµε τους ιστορικούς µετασχηµατισµούς του, τον τρόπο που εντάσσεται στον αστικό ιστό, τις πολιτικές διαχείρισης-σχεδιασµού του χώρου και τα αποτελέσµατά τους. Να αναδειχθεί έτσι η ιδιαιτερότητα της περίπτωσης. Επιλέχθηκε, τελικά, η σύνθεση των δύο οπτικών. Έτσι, το κείµενο που ακολουθεί δεν είναι µια συγκριτική µελέτη προγραµµάτων ανάπλασης, ούτε µια ιστορική καταγραφή των πολεοδοµικών αλλαγών στην παράκτια ζώνη της Θεσσαλονίκης. Έχει στόχο να αναδείξει ότι αυτές οι οπτικές διαρκώς αλληλοτροφοδοτούνται: η διεθνής συζήτηση (θα έπρεπε να) συστήνεται µέσω των διαφορετικών παραδειγµάτων, και αντίστροφα καµία περίπτωση δεν αποτελεί µια αυτόνοµη, «καθαρή» ιδιοµορφία. Μιλώντας για τον αστικό χώρο, λοιπόν, αυτός δεν µπορεί παρά να επηρεάζεται και να εγκολπώνει στοιχεία από τη διεθνοποιηµένη πολεοδοµική πρακτική, αλλά και από παγκοσµίως κοινές εξελίξεις στην οικονοµία, την πολιτική, τις τεχνολογίες και τον πολιτισµό. Τότε όµως, προκύπτει το ερώτηµα αν αυτή η συγκροτηµένη, διεθνής συζήτηση είναι ουδέτερη, αν ενσωµατώνει τις ουσιαστικές διαφορές (ή τα ουσιαστικώς διαφορετικά παραδείγµατα) ή αν αντίθετα επικεντρώνεται, αναλύει και προβάλλει ένα µοντέλο χώρου και µια διαδικασία παρέµβασης που τείνουν να καταστούν κυρίαρχα. Το κείµενο αρθρώνεται σε δύο βασικά µέρη. Το πρώτο αφορά το «νέο θαλάσσιο µέτωπο» ως αντικείµενο του διεθνούς προβληµατισµού, αλλά και ως νέα πραγµατικότητα για την πόλη. Μια νέα «επιτυχή» πραγµατικότητα που φέρεται να ξεπερνάει κάθε γεωγραφικό όριο, όπως αποφαίνεται αισιόδοξα και ο 7 Γ. Κατσαβουνίδου, Αόρατες παρενθέσεις: 27 πόλεις στη Θεσσαλονίκη, Πατάκης, 2003, σ. 15. 12

τίτλος (The new Waterfront: a worldwide urban success story) σχετικής µελέτης. 8 Η κριτική κινείται στην κατεύθυνση του ερωτήµατος που τέθηκε παραπάνω. Παρουσιάζονται οι συνθήκες που καθορίζουν τους σύγχρονους µετασχηµατισµούς στα θαλάσσια µέτωπα και ανιχνεύονται τα χαρακτηριστικά ενός, διεθνώς κυρίαρχου, «µοντέλου αναφοράς». Το δεύτερο µέρος ξεκινά µε την αναφορά στα σηµεία που αναδεικνύουν την ιδιαιτερότητα του θαλάσσιου µετώπου της Θεσσαλονίκης, σε σχέση µε το παραπάνω «µοντέλο». Με βάση αυτή την κριτική, γίνεται µια µεθοδολογική πρόταση για τη διερεύνηση της σχέσης της πόλης της Θεσσαλονίκης µε το παράκτιο µέτωπο και τη θάλασσα. Η αναδιάταξη εντός του κειµένου, του τµήµατος του σχετικού µε τη µεθοδολογία, έχει στόχο να αποτυπώσει και την πορεία της εργασίας: το µεθοδολογικό ζήτηµα δεν θεωρήθηκε εξαρχής δεδοµένο, αλλά αποτέλεσε στην ουσία το πρώτο σηµαντικό ερώτηµα. Ξεκινώντας από το γκρέµισµα των τειχών προς τα τέλη του 19 ου αι., τη «στιγµή» δηλαδή που εγκαινιάζει τη σύγχρονη σχέση της Θεσσαλονίκης µε τη θάλασσα, και φτάνοντας µέχρι το σύγχρονο προβληµατισµό (όπως αποτυπώνεται στους µετασχηµατισµούς του χώρου, στις συζητήσεις, τις προτάσεις αλλά και στις διεκδικήσεις των κατοίκων) παρακολουθούµε τους τρόπους µε τους οποίους συγκροτούνταν σε διαφορετικές συνθήκες η ταυτότητα της πόλης, η πολιτική για τον αστικό χώρο, οι ιδέες για το σχεδιασµό. Αναζητούνται οι σχέσεις του θαλάσσιου µετώπου µε την πόλη, ο ρόλος που του αποδίδεται στη ζωή και τις λειτουργίες της, οι δυναµικές που κινητοποιούν τους µετασχηµατισµούς. 8 Breen A., Rigby D., The New Waterfront, a Worldwide Urban Success Story, Singapore, 1996. 13

2. Ανάδειξη νέων πεδίων επέµβασης για την πόλη. Οι συνθήκες που καθορίζουν τους σύγχρονους µετασχηµατισµούς στα θαλάσσια µέτωπα. 14

Η συζήτηση για τα θαλάσσια µέτωπα, ή σωστότερα για τις ζώνες επαφής της πόλης µε το νερό, προφανώς δεν είναι κάτι νέο για τον πολεοδοµικό και αρχιτεκτονικό προβληµατισµό. 9 Ο σχεδιασµός στα όρια µε το νερό έχει καταγράψει συναρπαστικά κεφάλαια στην ιστορία της πόλης. Η διαχρονική σηµασία του εµπορίου και οι άλλες σχετικές µε τη θάλασσα δραστηριότητες απέδιδαν σε αυτές τις ζώνες µια πολλαπλή λειτουργικότητα. Η διαχρονική γοητεία του υδάτινου στοιχείου, εξάλλου, καθιέρωσε από νωρίς τη σηµασία της ύπαρξης αστικών-δηµόσιων χώρων κοντά στο νερό. 10 Στην ιστορική εξέλιξη των πόλεων-λιµανιών, οι ζώνες αυτές ήταν κατεξοχήν ανοικτές σε µετασχηµατισµούς, οι οποίοι επιδρούσαν και στη συνολική αναδιάρθρωση της πόλης. Μετά το 18 ο αι. ιδιαίτερα, µε τον περιορισµό των εξωτερικών κινδύνων και απειλών και την άνθιση του διεθνούς εµπορίου, το άνοιγµα της πόλης προς τη θάλασσα και η δηµιουργία νέων λιµενικών υποδοµών (προβλήτες, docks) πρόβαλε ως απαραίτητη προσαρµογή στον οξύτατο ανταγωνισµό των πόλεωνλιµανιών της βιοµηχανικής περιόδου. 11 Τα λιµάνια, που µέχρι τότε ήταν αναπόσπαστα δεµένα µε τον αστικό ιστό, «αποµακρύνονται» από την υπάρχουσα πόλη και εντάσσονται σε υπερτοπικά συστήµατα συνδυασµένων µεταφορών. Επεκτείνονται, εκσυγχρονίζονται τεχνικά, υψώνουν τείχη, αυτονοµούνται χωρικά και λειτουργικά από τον αστικό ιστό. Νέες κατηγορίες λιµανιών, όπως τα εξωτερικά, βοηθητικά λιµάνια (outports), τα λιµάνια ειδικών εµπορευµάτων, τα σιδηροδροµικά και τα ελεύθερα λιµάνια (freeports) αναπτύσσονται σε όλη τη διάρκεια του αιώνα. Πρόκειται για µια διαδικασία συναρτηµένη µε το βαθµό εκβιοµηχάνισης, και κατά συνέπεια επηρέασε κυρίως τις βιοµηχανικά ανεπτυγµένες χώρες και τα λιµάνια της Β. Ευρώπης και της Β. Αµερικής. Η κατεδάφιση των τειχών έδωσε, από την άλλη, την ευκαιρία προσέγγισης της πόλης µε τη θάλασσα, αφού σε κάθε περίπτωση σχεδόν οδήγησε στο σχεδιασµό πλατειών και δηµόσιων χώρων δίπλα στο νερό (µε χαρακτηριστικά παραδείγµατα την πλατεία Εµπορίου της Λισσαβόνας και την παραποτάµια πλατεία του Μπορντώ, από το 18 ο ως τις αρχές του 20 ου αι.). Στις αρχές του 20 ου αι. πια η σχέση µε το νερό γίνεται στοιχείο ευρύτερων σχεδιαστικών προσεγγίσεων. Το σχέδιο για το λιµνιακό µέτωπο του Σικάγο, των Burnham και Bennet, το 1907, θεωρείται πραγµατικό «µανιφέστο» του ανοίγµατος της πόλης προς το νερό, αντιµετωπίζοντας τις πολλαπλές προκλήσεις της νέας µητρόπολης του 20 ου αι.: τις υποδοµές, το κυκλοφοριακό, τις σχέσεις µε την ενδοχώρα. 12 Οι πιο πρόσφατοι συστηµατικοί µετασχηµατισµοί στα θαλάσσια µέτωπα των πόλεων συνδέονται εκ νέου µε σηµαντικές αναδιαρθρώσεις στη λειτουργία των λιµανιών και στην οικονοµία των πόλεων και έχουν τροφοδοτήσει τον πολεοδοµικό προβληµατισµό, µε αφορµή καταρχάς τις επεµβάσεις σε βορειοαµερικανικές πόλεις-λιµάνια τη δεκαετία του 60. Πόλεις όπως η Βαλτιµόρη και η Βοστόνη 9 Ο αγγλικός όρος waterfront καλύπτει όλο το φάσµα των περιπτώσεων, δηλαδή όχι µόνο το θαλάσσιο µέτωπο αλλά και το λιµνιακό ή το ποτάµιο, τα οποία εξίσου έχουν δώσει πολλά και ενδιαφέροντα παραδείγµατα. Στο εξής θα χρησιµοποιούµε τον ελληνικό όρο θαλάσσιο µέτωπο για λόγους συντοµίας, αναφερόµενοι στο σύνολο αυτών των περιπτώσεων. 10 Από την εποχή του Βιτρούβιου ακόµα θεωρούνταν ότι κάθε πόλη παραθαλάσσια πρέπει να έχει τη δηµόσια πλατεία της κοντά στη θάλασσα και το λιµάνι (Vitruvius, The Ten Books on Architecture, Harvard University Press, 1914, σ. 31) 11 Για το θαλάσσιο εµπόριο την περιόδο της βιοµηχανικής πόλης βλ. Ευ. ηµητριάδης, Ιστορία της πόλης και της πολεοδοµίας, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1995, σ. 299-305. 12 Π. Νικηφορίδης, Μπ. Κουόµο, κ.α., Παραθαλάσσιο αστικό τοπίο: πράσινα δωµάτια στη νέα παραλία Θεσσαλονίκης, Πρακτικά συνεδρίου για την Αρχιτεκτονική Τοπίου, Εκπαίδευση, έρευνα, Εφαρµοσµένο έργο, ΑΠΘ, Μάιος 2005. σ. 188. 15

2 3 Εικ. 2, 3: Βαρκελώνη, Nova Icaria: η πρώην βιοµηχανική περιοχή και η ανάπλασή της σε πολυλειτουργική αστική περιοχή. 16

προχώρησαν εκείνη την περίοδο σε σχέδια ανάκτησης των πρώην λιµενικών τους ζωνών, για να ακολουθήσουν σύντοµα το Σαν Φρανσίσκο, η Νέα Ορλεάνη, το Σηάτλ, το Πόρτλαντ, το Σικάγο, η Νέα Υόρκη 13. Οι καναδικές πόλεις, όπως το Βανκούβερ και το Μόντρεαλ, επίσης επιχείρησαν, την ίδια περίοδο, να αξιοποιήσουν το πολύτιµο για τον αστικό ιστό απόθεµα χώρων στην παράκτια ζώνη. Στην Ευρώπη, οι αντίστοιχες επεµβάσεις έχουν ως ορόσηµο το παράδειγµα των Docklands του Λονδίνου, στις αρχές της δεκαετίας του 70. Η ευρωπαϊκή εµπειρία εµπλουτίστηκε αργότερα µε επεµβάσεις σε πολλά µεγάλα λιµάνια, κυρίως του Βορρά αλλά και του Νότου. Ιδιαίτερα για τις παράκτιες πόλεις της νοτιοανατολικής Μεσογείου, πρέπει να τονιστεί ότι χαρακτηρίζονται από µια σειρά ιδιαιτερότητες -που αφορούν την οικονοµική τους δοµή, τη θέση τους στα ευρύτερα παραγωγικά συστήµατα, την περιορισµένη συγκριτικά εκβιοµηχάνιση- και οι οποίες έχουν διαµορφώσει στο χρόνο ιδιαίτερους συσχετισµούς µε το υγρό στοιχείο, είτε µορφολογικούς (τρόπους συνάντησης µε τον αστικό ιστό) είτε λειτουργικούς, και συνεχίζουν να διαµορφώνουν άλλες δυναµικές στο σήµερα, σε σύγκριση µε τα µεγάλα λιµάνια του Βορρά. Σε αυτή την κατεύθυνση επισηµαίνεται ότι η σχέση πόλης-θάλασσας, αν και έχει ως σηµαντική παράµετρο τις αναπλάσεις των πρώην λιµενικών ζωνών, στην πραγµατικότητα αποτελεί ένα πεδίο ευρύτερο, που πρέπει να περιλάβει πχ. τα ήδη διαµορφωµένα αλλά παλαιωµένα αστικά µέτωπα, τις φυσικές παραλίες εντός της πόλης κλπ. 2.α. Αναδιάρθρωση της λειτουργίας των λιµενικών ζωνών. Τα µεγάλα ευρωπαϊκά λιµάνια, όπως και αυτά της Βόρειας Αµερικής, λόγω της συνεχούς επέκτασης των σύγχρονων λιµενικών τους εγκαταστάσεων και της µεταφοράς τους εκτός του αστικού κέντρου, τείνουν να εγκαταλείπουν µεγάλες εκτάσεις, σε προνοµιακές συνήθως θέσεις της πόλης. Πρόκειται για µια διαδικασία που σηµατοδοτήθηκε από τις αλλαγές στο θαλάσσιο εµπόριο τις πρώτες µεταπολεµικές δεκαετίες, αλλά συνεχίζει µέχρι σήµερα να αποτελεί µέρος των προβληµάτων και των αναπτυξιακών δυναµικών πολλών πόλεων-λιµανιών. Αποτελεί έτσι µια πρώτη, ουσιαστική συνθήκη των µετασχηµατισµών στα θαλάσσια µέτωπα των πόλεων-λιµανιών. Όσο πιο δυναµικό είναι -ή υπήρξε- ένα λιµάνι τόσο πιο εκτεταµένες τείνουν να είναι οι αναδιαρθρώσεις, οι εγκαταλελειµµένες περιοχές και άρα τα προγράµµατα επανασχεδιασµού αναπλάσεων. Αυτό τουλάχιστον δείχνουν τα παραδείγµατα της Βαρκελώνης, του Αµβούργου, του Λίβερπουλ, του Ρότερνταµ κ.α. 14 Η δυναµική επέκταση των προβλητών χάρη στις τεχνικές δυνατότητες του 19 ου αι. επέτρεψε την ενσωµάτωση του σιδηρόδροµου, δηµιουργώντας νέες συνδέσεις µεταξύ του λιµανιού, της πόλης και της ενδοχώρας. Η ταχύτατη εξέλιξη των «συνδυασµένων µεταφορών» τις τελευταίες δεκαετίες (αλλαγή του µεγέθους των πλοίων, νέες µορφές οργάνωσης µε έµφαση στη µοναδοποίηση και κιβωτιοποίηση των προϊόντων-containers, τα pipelines κλπ) ενέτεινε τις ανάγκες τόσο για ικανές επιφάνειες όσο και για µεταφορικές υποδοµές και, δεδοµένης της παγκοσµιοποίησης των µεγάλων αυτών υποδοµών, τα λιµάνια 13 Maria Gravari, La Mer Retrouvee, Baltimore et autres reconquetes de fronts d eau urbaines, ιδακτορική διατριβή, Paris-IV Sorbonne, 1991. 14 βλ. σχετικά Bonilo J-L, Donzel A, Fabre M, (dir), Metropoles Portuaires en Europe, Barcelone, Genes, Hambourg, Liverpool, Marseille, Rotterdam, Les Cahiers de la Recherche Architecturale, Ed. Parentheses, No 30/31, Παρίσι, 1992. 17

Εικ. 4: Βαρκελώνη: οι µεγάλες κυκλοφοριακές υποδοµές ως φυσικό όριο µεταξύ της πόλης και του θαλάσσιου µετώπου. 18

ενεργούν όλο και περισσότερο ως αυτονοµηµένοι βιοµηχανικοί-διαµετακοµιστικοί χώροι. Οι µεταλλαγές στη σύγχρονη λειτουργία τους µάλλον εντείνουν αυτά τα χαρακτηριστικά. Η λειτουργική αυτονοµία µεταφράζεται σε φυσικό διαχωρισµό, ο οποίος συντελείται µε την κατασκευή µανδρών, πυλών και τειχών, ή µε τον επιβεβληµένο τελωνειακό διαχωρισµό. Κυρίως, όµως, αντανακλάται στην επιλογή της µεταφοράς των εµπορικών λιµένων σε νέες θέσεις, µακριά από τα ιστορικά κέντρα των πόλεων. Η αναζήτηση µεγαλύτερων εκτάσεων και η κατασκευή νέων προβλητών, που θα ικανοποιούν τις σηµερινές ανάγκες ελλιµενισµού, φορτο-εκφορτώσεων και αποθήκευσης, είναι προφανώς διαδικασίες µε καθοριστικές συνέπειες για το µέλλον της πόλης. Συνήθως προβάλλονται οι ευκαιρίες που ανοίγονται για την αποκατάσταση της σχέσης της πόλης µε τη θάλασσα, ή τα οφέλη από τη µεταφορά των βαρέων υποδοµών εκτός των φορτισµένων λειτουργικά κεντρικών περιοχών. Σπανιότερα περιγράφονται οι συνέπειες για τις νέες θέσεις εγκατάστασης, συνήθως στην περιφέρεια της πόλης, όπου πιθανόν να αναπαράγεται η αποκοπή της πόλης από τη θάλασσα, ή η περιβαλλοντική υποβάθµιση, προκαθορίζοντας τις συνθήκες για την µελλοντική τους εξέλιξη. Η διαχείριση του χώρου στις πόλεις-λιµάνια που βρίσκονται σε διαδικασία οικονοµικής αναδιάρθρωσης, δεν περιορίζεται βέβαια σε επεµβάσεις ανάπλασης εντός των λιµενικών περιοχών. Η χωροθέτηση και λειτουργία του λιµένα έχει συνέπειες στο ευρύτερο αστικό περιβάλλον αλλά και στη συνολική διάρθρωση της πόλης. Μια κοινή παράµετρος στις περισσότερες πόλεις-λιµάνια, η οποία έχει δηµιουργήσει ένα ενδιαφέρον ερευνητικό και σχεδιαστικό αντικείµενο, αφορά τα βασικά στοιχεία της σύγχρονης µεταφορικής υποδοµής και την ένταξή τους στην πόλη. Εκτός από το σιδηροδροµικό δίκτυο, τις δεκαετίες 60 και 70, εντάχθηκαν στο πλαίσιο αυτό και οι µεγάλες οδικές αρτηρίες. δηµιουργώντας «τοµές» στον αστικό ιστό, φραγµούς που καθιστούν τη σχέση της πόλης µε τη θάλασσα από δύσκολη ως αδύνατη. Το πρόβληµα αυτό αντιµετώπισαν οι περισσότερες πόλεις λιµάνια στις Η.Π.Α., αλλά και µε χαρακτηριστικό τρόπο ευρωπαϊκές πόλεις όπως η Γένοβα, η Μασσαλία και η Βαρκελώνη. Η διασφάλιση εύκολης πρόσβασης από την πόλη προς το λιµάνι, και κατ επέκταση το σύνολο της παράκτιας ζώνης εξελίχθηκε σε έναν από τους κύριους στόχους των περισσότερων µεγάλων προγραµµάτων ανάπλασης των θαλάσσιων µετώπων. Σε αυτή την κατεύθυνση η Βαρκελώνη, µε την επέµβαση στο Moll de la Fusta, κατάφερε τον περιορισµό της κίνησης των αυτοκινήτων στο λιµάνι και απέδωσε µια µεγάλη παραθαλάσσια έκταση στους πεζούς. 15 Η Βοστόνη, προκειµένου να τροποποιήσει τις βαριές οδικές υποδοµές της δεκαετίας του 70, επένδυσε περίπου επτά δισεκατοµµύρια δολάρια για την κατεδάφιση και υπόγεια διάνοιξη του αυτοκινητόδροµου ταχείας κυκλοφορίας. 16 Ο προβληµατισµός και οι επιτυχηµένες πολλές φορές λύσεις, που δόθηκαν σε ανάλογα παραδείγµατα, αποτελούν σηµείο αναφοράς για αντίστοιχα εγχειρήµατα ανά τον κόσµο, συγκεντρώνοντας τεχνογνωσία αλλά και εµπειρίες σε σχέση µε την οικονοµική βιωσιµότητα, την κοινωνική αποδοχή τους κλπ. Στην παραπάνω περιγραφή σίγουρα υπάρχουν αναλογίες και µε την περίπτωση της Θεσσαλονίκης που µας ενδιαφέρει εδώ. Λιµάνι, οδικό και σιδηροδροµικό δίκτυο διαµορφώνουν ένα ενιαίο σύστηµα στη δυτική πλευρά της πόλης, και συστήνουν µια από τις βασικές ασυνέχειες του αστικού ιστού και της 15 Για τις επεµβάσεις στο θαλάσσιο µέτωπο της Βαρκελώνης βλ. O. Bohigas, P. Buchanan, V.M. Lampugnani, Barcelona: City and Architecture, 1980-1992, Gustavo Gili S.A., Barcelona, 1991. Ειδικότερα για το Moll de la Fusta, το κείµενο του Manuel de Solá Mirales. 16 Για τις πολιτικές ανάκτησης του θαλάσσιου µετώπου της Βοστόνης, βλ. την ιστοσελίδα www.waterfront-net.org. 19

Εικ. 5: Βερολίνο: ανάπτυξη οικιστικού συγκροτήµατος (κατοικίες, γραφεία, ξενοδοχείο και εµπορικό κέντρο) στις όχθες του ποταµού Spree. 20