6. ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΣΕ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΜΕ ΑΚΤΙΝΕΣ ΛΕΪΖΕΡ (LASER) ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΠΗΓΕΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ Σε πολλά εργαστήρια χρησιμοποιούνται μηχανήματα με ακτίνες λέιζερ και άλλες πηγές φωτισμού-ακτινοβολιών (υπέρυθρο, υπεριώδες κλπ). Οι ακτινοβολίες λέϊζερ, όπως και τα άλλα είδη ακτινοβολιών (ιδιαίτερα το υπεριώδες, Ultraviolet, UV- A,-B,-C), μπορούν να προκαλέσουν βλάβες στους οφθαλμούς και το δέρμα. Τα μήκη κύματος των ακτινών λέιζερ βρίσκονται στην περιοχή ορατού ή υπερύθρου του ηλεκτρομαγνητικού φάσματος, αλλά λόγω της υψηλής συγκέντρωσης της ακτίνας φωτός μπορούν να προκαλέσουν "κάψιμο" του αμφιβληστροειδούς του οφθαλμού. Οι λέϊζερ διοξειδίου του άνθρακα που εκπέμπουν στο υπέρυθρο επίσης μπορούν να προκαλέσουν βλάβες στους ιστούς των οφθαλμών. Οι ακτίνες λέιζερ που είναι υψηλής ενέργειας μπορούν να προκαλέσουν "κάψιμο" του δέρματος. Η χρήση μηχανημάτων λέιζερ περιλαμβάνει και κινδύνους ηλεκτροπληξίας από υψηλής τάσης εγκαταστάσεις κλπ. Οι κανόνες ασφάλειας με μηχανήματα λέιζερ αναγράφονται σαφώς από τους κατασκευαστές και φέρουν τις κατάλληλες σημάνσεις και προειδοποιήσεις. Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει σημαντικές βελτιώσεις ώστε να αποφευχθούν τα ατυχήματα. Οι εργαζόμενοι με λέιζερ πρέπει να φορούν τα κατάλληλα προστατευτικά γυαλιά κατά την διάρκεια της εργασίας τους. Τα μηχανήματα πρέπει να βρίσκονται σε εργαστηριακούς χώρους όπου δεν μπορούν να μπουν άτομα που δεν γνωρίζουν την λειτουργία τους κατά την διάρκεια πειραματικών μετρήσεων. Επίσης, οι εργαζόμενοι πρέπει να λάβουν μέτρα για την προστασία των χεριών τους και άλλων μερών του σώματος από τις ακτινοβολίες. Εάν οι ακτίνες λέιζερ χρησιμοποιηθούν για θεραπευτική αγωγή ασθενών τότε πρέπει να λαμβάνονται μέτρα ασφάλειας για τον εργαζόμενο και τον ασθενή. Οι εργαζόμενοι με λέιζερ πρέπει να έχουν τακτικές εξετάσεις του αμφιβληστροειδούς. 38
Παρόμοια μέτρα ασφάλειας πρέπει να ληφθούν και για άλλες πηγές ακτινοβολίας, ιδιαίτερα υπεριώδους ακτινοβολίας-β, UV-Β, η οποία μπορεί να προκαλέσει βλάβες στους οφθαλμούς και καρκίνο του δέρματος. Τα εργαστήρια που έχουν πηγές ακτινοβολίας πρέπει να φέρουν απαγορευτική σήμανση στις πόρτες και απαγορεύσεις για την είσοδο ξένων προς την εργασία ατόμων, καθώς και υπενθύμισης για την χρήση γυαλιών ασφάλειας. Βιβλιογραφία: 1. American National Standards Institute. American National Standard for the safe use of lasers 21361.1979 ANSI (RI). 1979. 2. International Organization for Standardization. Personal eye-protectors-filters and eye-protectors against laser radiation. International standard 6161. IOS, Geneva, 1981. 3. WHO. Ultraviolet radiation. Environmental Health Criteria No 14, WHO publ, Geneva,1979. 39
7. ΜΕΤΡΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΜΕ ΡΑΔΙΕΝΕΡΓΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΑΙ ΟΥΣΙΕΣ Υπάρχει μεγάλο αριθμός ραδιενεργών στοιχείων και ουσιών που χρησιμοποιούνται για πειραματικούς-ερευνητικούς σκοπούς. Τα ραδιενεργά υλικά ταξινομούνται σε 4 κατηγορίες ανάλογα με την σχετική ραδιοτοξικότητα τους (relative radiotoxicity per unit activity). Oι κανόνες υγιεινής και ασφάλειας για τα ραδιενεργά υλικά προέρχονται κυρίως από την Διεθνή Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας (International Atomic Energy Authority, Geneva). Στην Ελλάδα, το Εργαστήριο Ραδιοπροστασίας του Κέντρου Ερευνών "Δημόκριτος" όπου εδρεύει η Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας, είναι υπεύθυνο για μετρήσεις και προβλήματα υγιεινής και ασφάλειας εργαζομένων με ραδιενεργά υλικά. Για τους σκοπούς αυτού του εγχειριδίου θα αναφερθούμε μόνο στα προβλήματα υγιεινής και ασφάλειας εργαζομένων με Τρίτιο ( 3 H) και Ιώδιο-129 ( 129 I) που χρησιμοποιούνται από διάφορα χημικά και βιοχημικά εργαστήρια. Τα ραδιενεργά αυτά υλικά 3 Η και 129 Ι χρησιμοποιούνται για την επισήμανση σε διάφορα πειράματα και ανήκουν στην τέταρτη κατηγορία των υλικών, δηλαδή με χαμηλά σχετική ραδιοτοξικότητα (Group 4: low relative radiotoxicity). H ραδιοτοξικότητα των ραδιενεργών στοιχείων είναι ανάλογη των σωματιδίων και ακτινοβολιών που εκπέμπονται (σωματίδια α, β και ακτίνες-χ και -γ) και του μεταβολισμού τους στο ανθρώπινο σώμα. Η ιοντίζουσα ακτινοβολία είναι βλαβερή 40
στην υγεία και ιδιαίτερα στο δέρμα και διάφορα όργανα του σώματος, καθώς και υπεύθυνη μετά από μακροχρόνια ή υψηλή έκθεση για κίνδυνο ανάπτυξης κακοήθων νεοπλασμάτων. Τα μέτρα ασφάλειας που πρέπει να λαμβάνονται κατά την χρήση ραδιενεργών υλικών : Τα εργαστήρια στα οποία γίνεται χρήση ραδιενεργών υλικών και διάφορα πειράματα, πρέπει να χρησιμοποιούνται αποκλειστικά για τον σκοπό αυτό. Στο εργαστήριο αυτό έχει τοποθετηθεί μετρητής ραδιενέργειας συνεχούς λειτουργίας. Το εργαστήριο φέρει την κατάλληλη σήμανση και απαγορευτικές πινακίδες. Οι εργαζόμενοι φορούν κατά την διάρκεια των πειραμάτων προστατευτική ενδυμασία, την οποία αφήνουν μετά το τέλος της εργασίας τους στο εργαστήριο. Επίσης, πρέπει να φορούν γάντια μιας χρήσης. Τα όργανα που χρησιμοποιούνται (σιφώνια, ράβδοι, φιάλες, ποτήρια ζέσης, κλπ) τοποθετούνται πάνω σε διηθητικό χαρτί, και δεν πρέπει να μεταφέρονται εκτός εργαστηρίου. Τα ραδιενεργά υλικά φυλάσσονται σε κατάλληλες συσκευές και κλιματιζόμενους χώρους εφόσον είναι πτητικές. Τα υγρά απόβλητα και τα διάφορα υλικά που χρησιμοποιούνται πρέπει τα μεν πρώτα να τοποθετηθούν σε φιάλες πολυαιθυλενίου ή ειδικών δοχείων που φέρουν ενδείξεις για ραδιενεργά απόβλητα. Ειδικοί πλαστικοί σάκοι χρησιμοποιούνται για τα άλλα στερεά υλικά. Μέρος των υγρών αποβλήτων (εκπλύσεις) μόνο μετά από κατάλληλη αραίωση μπορεί να αποχυθούν στην αποχέτευση και εφόσον έχουν χαμηλά επίπεδα ραδιενέργειας. Οι εργαζόμενοι πρέπει να φέρουν κατάλληλους παθητικούς δειγματολήπτες που πρέπει να ελέγχονται περιοδικά και να πλένουν επιμελώς τα χέρια τους με σαπούνι μετά τα πειράματα. Οι εργαζόμενοι που εκτίθενται σε ραδιενεργά υλικά πρέπει, σύμφωνα με την Απόφαση Α2στ/1539/1985 για την προστασία από ιοντίζουσες ακτινοβολίες, να έχουν περιοδικές εξετάσεις υγείας, των οποίων η φύση και η συχνότητα 41
καθορίζεται από την κατάσταση της υγείας του εργαζόμενου, τις συνθήκες εργασίας και τα περιστατικά (ατυχήματα, υψηλές στιγμιαίες εκθέσεις, κλπ). Η βασική νομοθεσία/κανονισμός για την Ελλάδα είναι η Αποφ.Α2στ/1539/1985 για τους βασικούς κανόνες προστασίας της υγείας του πληθυσμού και των εργαζομένων από τις ιοντίζουσες ακτινοβολίες. Στην απόφαση αυτή ορίζονται οι διάφοροι φυσικοί όροι, μεγέθη και μονάδες, καθώς και τα είδη των εκθέσεων (εξωτερική, εσωτερική, και ολική, συνεχής, εφάπαξ έκθεση), τα όρια ετήσιας πρόσληψης ραδιενεργού ουσίας στον οργανισμό, μέτρα πρόληψης των εκθέσεων, ατομική επίβλεψη εργαζομένων για τον υπολογισμό της έκθεσης, κλπ. Η Διεύθυνση Υγειοφυσικής της ΕΕΑΕ εκτελεί εξωτερικές και εσωτερικές δοσιμετρήσεις των εκτιθέμενων εργαζομένων. 42
Βιβλιογραφία: 1. International Atomic Energy Agency. Safe Handling of Radionuclides. IAEA Safety Standards, No 1, 1973. Vienna, 1973 και νεότερες εκδόσεις. 2. International Commission on Radiological Protection. The Handling, Storage, Use and Disposal of Unsealed Radionuclides in Hospitals and Medical Establishments. ICPR Annals, Oxford, 1977 και νεότερες εκδόσεις. 3. IAEA/WHO/ILO/NEA. Basic Safety Standards for Radiation Protection. Report of an Advisory Group. IAEA, Vienna, 1981. 4. International Labour Office(ILO). Medel Code of Safety Regulations (Ionising Radiations). ILO, Geneva, 1990. 5. Αποφ. Α2στ/1539/1985.Βασικοί Κανόνες Προστασίας της Υγείας του Πληθυσμού και των Εργαζομένων από τους κινδύνους που προκύπτουν από ιοντίζουσες ακτινοβολίες σε συμμόρφωση προς τις Οδηγίες 80/836/Ευρατόμ της 15ης Ιουλίου 1980 και 84/467/Ευρατόμ της 3 ης Σεπτεμβρίου 1984 (ΦΕΚ 280/Β, 13.5.1985). Παράρτημα 6. 6. Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Προστασία από τις Ακτινοβολίες -33. έκδοση, ΕUR 9728, Λουξεμβούργο, 1985. 7. Νational Radiological Protection Board. Living with Radiation. NRPB, Oxford,1973, 1988. 8. Εμείς και η Ραδιενέργεια. Ειδική Επιτροπή Επιστημόνων. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Ηράκλειο. Αθήνα, 1989. 43
8. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΓΙΑ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΥΣ ΜΕ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Σε πολλά ερευνητικά εργαστήρια χρησιμοποιούνται βιολογικοί παράγοντες και μέθοδοι επεξεργασίας μικροοργανισμών, καλλιεργειών κυττάρων, προϊόντων βιοτεχνολογίας κλπ. Οι βιολογικοί παράγοντες έχουν επιπτώσεις στην υγεία των εργαζομένων. Πρόσφατα έγινε νόμος η Οδηγία 90/679/ΕΟΚ και η τροποποίησή της για τους βιολογικούς παράγοντες, όπου περιέχονται οι βασικές αρχές για την προστασία των εργαζομένων λόγω της έκθεσης σε βιολογικούς παράγοντες κατά την εργασία: το Π.Δ. 186/1995 (ΦΕΚ 97Α/30.5.95) για την "προστασία των εργαζομένων από κινδύνους που διατρέχουν λόγω της έκθεσής τους σε βιολογικούς παράγοντες κατά την εργασία ( Οδηγίες 90/679/ΕΟΚ και την τροποποίηση 93/88 /ΕΟΚ). Με τα άρθρο 2 ορίζονται οι βιολογικοί παράγοντες και οι κυτταροκαλλιέργειες που ταξινομούνται σε 4 κατηγορίες αυξανόμενου κινδύνου για τους εργαζόμενους σε βιοχημικά, βιολογικά και ιατρικά εργαστήρια. Στο άρθρο 3 αναφέρεται ο εντοπισμός και η γραπτή εκτίμηση των κινδύνων κατά την εργασία που οφείλει να έχει στην διάθεσή του ο εργοδότης. Η έκθεση αυτή πρέπει να περιλαμβάνει όλα τα διαθέσιμα στοιχεία, ελέγχους, αλλεργικές ή τοξικές συνέπειες, κλπ. Τα άρθρα 5 και 6 αναφέρονται στην αποφυγή χρήσης επιβλαβών βιολογικών παραγόντων και στα μέτρα που πρέπει να λαμβάνονται: 44
μέτρα συλλογικής και ατομικής προστασίας, μέτρα υγιεινής για προληπτικούς λόγους χρήση σήματος βιολογικού κινδύνου, έλεγχος που είναι τεχνικά εφικτός για την παρουσία βιολογικών παραγόντων στο εργασιακό περιβάλλον, εκπόνηση σχεδίων για αντιμετώπιση ατυχημάτων, σχεδιασμός μεθόδων εργασίας για τη μείωση των εκθέσεων, μέσα για την ασφαλή συλλογή, αποθήκευση και αποκομιδή αποβλήτων (επισημασμένα δοχεία) μέτρα για τον ασφαλή χειρισμό και μεταφορά των βιολογικών παραγόντων στους εργασιακούς χώρους. Στο άρθρο 7 αναφέρεται στην υποχρέωση του εργοδότη για την ενημέρωση της αρμόδιας αρχής, εφόσον κατά την εκτίμησή του υπάρχει κίνδυνος για την υγεία και ασφάλεια των εργαζομένων και την πληροφόρηση της αρμόδιας Επιθεώρησης Εργασίας σε περίπτωση ατυχήματος. Στο άρθρο 8 αναφέρονται οι κανόνες υγιεινής και ασφάλειας: Οι εργαζόμενοι δεν τρώνε, πίνουν ή καπνίζουν στους χώρους εργασίας, Χορηγείται ειδικός προστατευτικός ιματισμός(φόρμες, γάντια, μάσκες) Υπάρχουν επαρκείς εγκαταστάσεις λουτρών και αποχωρητηρίων, συστήματα για την πλύση των οφθαλμών και αντισηπτικά δέρματος, 45
Ο αναγκαίος εξοπλισμός πρέπει να διατηρείται, ελέγχεται και καθαρίζεται περιοδικά, Να υπάρχει κανονισμός για τις διαδικασίες χειρισμού και επεξεργασίας των δειγμάτων, Τα ενδύματα, γάντια κλπ που πιθανόν έχουν μολυνθεί από ανθρώπινης ή ζωικής προέλευσης βιολογικούς παράγοντες πρέπει να αφαιρούνται και να φυλάσσονται ξεχωριστά από τον υπόλοιπο ιματισμό, Ο εργοδότης οφείλει να φροντίζει για την απολύμανση των χώρων, του ιματισμού και του προστατευτικού εξοπλισμού. Στα άρθρα 9 και 10 αναφέρονται στην υποχρέωση του εργοδότη να παρέχει κατάλληλη εκπαίδευση και ενημέρωση στους εργαζόμενους, και να παρέχει γραπτές οδηγίες για την διαδικασία που ακολουθείται σε περίπτωση ατυχήματος. Στο άρθρο 11 ο εργοδότης πρέπει να τηρεί κατάλογο των εργαζομένων που εκτίθενται στους βιολογικούς παράγοντες της ομάδας 3 ή 4, τα ατυχήματα και τα περιστατικά, ώστε να μπορεί να γίνει έλεγχος από τον τεχνικό ασφάλειας, γιατρό εργασίας, γιατρό ασφαλιστικού οργανισμού ή υγειονομικό επιθεωρητή. Στο Παράρτημα 6 υπάρχει ο κατάλογος των βιολογικών παραγόντων ταξινομημένος σε ομάδες 1-4. Τα άρθρα 12 και 13 αναφέρονται στο πλαίσιο της διαβούλευσης και συμμετοχής των εργαζομένων στα θέματα του Π.Δ. και την κοινοποίηση στην 46
αρμόδια Επιθεώρηση Εργασίας (30 ημέρες πριν από την έναρξη των εργασιών) για χρήση των βιολογικών παραγόντων της ομάδας 2,3 και 4. Το άρθρο 14 αναφέρεται στην επίβλεψη της υγείας. Εάν οι εκτιμήσεις δείχνουν υψηλό κίνδυνο τότε ο εργοδότης οφείλει: να χρησιμοποιεί τις υπηρεσίες γιατρού εργασίας, να εξασφαλίζει την διενέργεια ιατρικών εξετάσεων, να λαμβάνει μέτρα ατομικής υγιεινής στους εργασιακούς χώρους, να εντοπίζει τους εργαζόμενους που ενδέχεται να απαιτούν πρόσθετα μέτρα προστασίας, να διατίθενται τα κατάλληλα εμβόλια εάν διαπιστωθεί μόλυνση ή ασθένεια σε εργαζόμενο οφείλει να καλεί τον γιατρό εργασίας και να ακολουθεί παρακολούθηση των άλλων εργαζόμενων. Ενημερώνεται η αρμόδια Επιθεώρηση Εργασίας. Το άρθρο 15 αναφέρεται στις ιατρικές και κτηνιατρικές υπηρεσίες για την λήψη μέτρων ελέγχου των βιολογικών παραγόντων (σε ανθρώπους και ζώα). Οι αρμόδιες υγειονομικές και κτηνιατρικές υπηρεσίες καθορίζουν τα κατάλληλα μέτρα για την προστασία των εργαζομένων και τις κατάλληλες μεθόδους απολύμανσης, καθαρισμού και ασφαλή χειρισμό και αποκομιδή μολυσμένων απορριμμάτων. Το άρθρο 16 αναφέρεται στα εργαστήρια που εκτελούν εργασίες οι οποίες προϋποθέτουν το χειρισμό βιολογικών παραγόντων των ομάδων 2,3 και 4 για ερευνητικούς ή εκπαιδευτικούς σκοπούς. Τα μέτρα αναφέρονται στο παράρτημα V του Π.Δ. 186/1995 για τους βιολογικούς παράγοντες. Για τις βιομηχανικές επιχειρήσεις που χρησιμοποιούν βιολογικούς παράγοντες των ομάδων 2,3, και 4 τα μέτρα που λαμβάνονται αναφέρονται στο παράρτημα VI. (βλ. το Παράρτημα 6, Π.Δ. 186/1995, παράρτημα V και παράρτημα VI). O κατάλογος των διαφόρων δραστηριοτήτων που χρησιμοποιούν βιολογικούς παράγοντες είναι: Εργασίες σε εγκαταστάσεις παραγωγής τροφίμων Εργασίες στον τομέα της γεωργίας 47
Δραστηριότητες όπου υπάρχει επαφή με ζώα ή προϊόντα ζωικής προέλευσης Εργασίες στον τομέα υγειονομικής περίθαλψης (απομόνωση και νεκροψία) Εργασίες σε κλινικά, κτηνιατρικά και διαγνωστικά εργαστήρια, εξαιρουμένων των διαγνωστικών μικροβιολογικών εργαστηρίων Εργασίες σε εγκαταστάσεις διάθεσης απορριμμάτων Εργασίες σε εγκαταστάσεις καθαρισμού λυμάτων. Στα ερευνητικά εργαστήρια χρησιμοποιούνται βιολογικοί παράγοντες της ομάδας 1, αλλά σε περίπτωση που χρησιμοποιούν ομάδες 2, 3 και 4 πρέπει να τηρούν τους κανόνες του Π.Δ. 186/1995. 48