«ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΗ ΛΕΣΒΟ»

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ «ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΗ ΛΕΣΒΟ» Μια βάση δεδομένων ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΤΣΟΥΡΗΣ Μυτιλήνη, Ιούνιος 2005

Πτυχιακή εργασία του Ελευθέριου Τσουρή με τριμελή επιτροπή: Επιβλέπων καθηγητής: Μιχάλης Βαΐτης, λέκτορας τμήμα γεωγραφίας Μέλος: Νικόλαος Σουλακέλλης επίκουρος καθηγητής τμήμα γεωγραφίας Μέλος: Γεράσιμος Παυλογεωργάτος, λέκτορας τμήμα πολιτισμικής τεχνολογίας και επικοινωνίας Η εργασία αυτή δακτυλογραφήθηκε και τυπώθηκε στα εργαστήρια πληροφορικής του τμήματος Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου στη Μυτιλήνη. Η βιβλιοδεσία έγινε από την Οργανωτική Ο.Ε. στην Καβάλα. Η εφαρμογή που συμπεριλαμβάνεται σε CD-ROM, δημιουργήθηκε στα εργαστήρια του τμήματος Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου στη Μυτιλήνη.

Στη Μαρίζα

Πρόλογος Η πολιτισμική κληρονομιά του τόπου μας, είναι κάτι που πρέπει να διαφυλαχθεί όχι απλά για να υπάρχει αλλά για να συμμετέχει στην παιδεία και την εκπαίδευση των επερχόμενων γενεών. Τα βυζαντινά μνημεία της Λέσβου δεν είναι παρά ένα μικρό κομμάτι της κληρονομιάς του παρελθόντος. Αυτή η εργασία ελπίζω να αποτελέσει έναυσμα για όποιον αποφασίσει να επεκταθεί από έναν μικρό κλάδο των αρχιτεκτονικών μνημείων σε ευρύτερους τομείς. Θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους όσους συνέβαλαν στην δημιουργία της εργασίας με οποιονδήποτε τρόπο: Την 14 η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στη Μυτιλήνη και όλες τις αρχαιολόγους και υπαλλήλους που την στελεχώνουν για την συνεχή βοήθεια που μου προσέφεραν. Την Αθηνά Χ. Λούπου διευθύντρια της 14 ης ΕΒΑ, που μου υπέδειξε ένα μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας από την βιβλιοθήκη της Εφορείας. Την Ευαγγελία Παπαθεοφάνους και τον Κωνσταντίνο Τσουρή για τις πολύτιμες φιλολογικές και εννοιολογικές διορθώσεις. Τον Δημήτρη Καλομοιράκη διευθυντή του Ιδρύματος Όρους Σινά για τις συμβουλές του, τον Δημήτρη Κωνστάντιο διευθυντή του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών, τον Δημήτρη Χατζηγεωργίου για την αστείρευτη ενασχόληση του με τα GIS που αποτέλεσε για μένα ώθηση. Τον Γαβριήλ Χιωτέλλη για την πολύτιμη τεχνική βοήθεια που μου προσέφερε, τον Βύρωνα Γιαννακόπουλο, την Ευαγγελία Τζαφέρη, την Όλγα Ρετσιλίδου για την υπομονή και για την βοήθεια της και όποιον άλλο έχω ξεχάσει. Ελευθέριος Τσουρής, Μυτιλήνη Ιούνιος 2005

Περιεχόμενα ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 3 1. ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ... 5 1.1 ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ... 5 1.2 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΑΙΧΜΗΣ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΗΣ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑΣ... 6 1.3 ΒΑΣΕΙΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΣΔΒΔ ΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ... 6 2. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ... 9 ΚΑΙ Η ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ... 9 2.1 ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ... 9 2.2 Η ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ... 11 3. ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΟΝΤΑΣ ΤΗ ΒΑΣΗ... 13 3.1 ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΩΝ... 13 3.2 ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ... 13 3.3 ΛΟΓΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ... 16 3.4 ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ... 17 4. ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΧΑΡΤΗ... 21 5. ΤΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΗ ΛΕΣΒΟ... 25 5.1 ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ... 26 5.2 ΜΝΗΜΕΙΑ ΠΡΩΙΜΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ... 27 5.3 ΜΝΗΜΕΙΑ ΜΕΣΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ... 43 5.4 ΜΝΗΜΕΙΑ ΎΣΤΕΡΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ... 45 5.5 ΜΝΗΜΕΙΑ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ... 51 6. ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΟΝ ΧΑΡΤΗ... 55 7. ΕΠΙΛΟΓΟΣ... 72 8. ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΕΝΝΟΙΩΝ... 73 9. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 74 10. ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ... 76 1

2

Εισαγωγή Ως Πολιτισμός ενός κοινωνικού συνόλου θεωρείται το σύνολο των υλικών και πνευματικών επιτευγμάτων του. Τα μνημεία, τα συγκροτήματα κτιρίων και οι τοποθεσίες τα οποία θεωρούνται εξαιρετικής σημασίας από ιστορική, επιστημονική, αισθητική και ανθρωπολογική άποψη και διασώζονται από το παρελθόν στις μέρες μας, αποτελούν την υλική πολιτισμική κληρονομιάς του. Μέρος της υλικής πολιτισμικής κληρονομιάς ενός λαού αποτελούν τα αρχιτεκτονικά μνημεία του (εκκλησίες, κάστρα, κοσμικά κτίσματα κλπ), τα οποία χρίζουν ιδιαίτερης προστασίας αφού οι απειλές που δέχονται είναι ποικίλες (περιβαλλοντολογικές, φυσικές, χημικές, βιολογικές, ανθρωπογενείς κ.α.) και σε αρκετές περιπτώσεις τόσο ισχυρές που μπορούν να φέρουν μη αντιστρέψιμες μεταβολές στην φυσική τους υπόσταση. Η διατήρηση της υλικής πολιτισμικής κληρονομιάς συμπεριλαμβάνει ως έννοια με τον ευρύτερο ορισμό της, τις διαδικασίες της εύρεσης, της καταγραφής, της τεκμηρίωσης, της συντήρησης, της ανάδειξης και της προβολής της πολιτισμικής κληρονομιάς. Σκοπός αυτής της εργασίας είναι η προβολή των Βυζαντινών μνημείων στη Λέσβο μέσα από μία εύχρηστη διαδραστική εφαρμογή με τη βοήθεια δύο εργαλείων της Γεωπληροφορικής: α) τα Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών (εφεξής ΣΓΠ ή GIS), ένα πολύ-εργαλείο ανάλυσης και οπτικοποίησης γεωγραφικών δεδομένων και ψηφιακής χαρτογραφίας και β) τα Συστήματα Διαχείρισης Βάσεων Δεδομένων (εφεξής ΣΔΒΔ ή DBMS) που αποτελούν την υποδομή για τη διαχείριση χωρικών ή μη δεδομένων. Με την χρήση των δύο εργαλείων, διευκολύνεται η τήρηση μεγάλων αρχείων και όλες οι πληροφορίες ψηφιοποιούνται και διατηρούνται σε βάσεις δεδομένων. Καθίσταται εφικτή η παραγωγή σύγχρονων, καταλλήλως διαμορφωμένων αισθητικά χαρτών. Εδώ, επιλέχθηκαν τα βυζαντινά μνημεία της Λέσβου (325 μ.χ. 1462 μ.χ.) καθώς και τα 7 μεταβυζαντινά μοναστήρια που εμφανίζουν βυζαντινή φάση. Η νήσος Λέσβος είναι γεμάτη από λείψανα παλαιοχριστιανικών βασιλικών, βυζαντινές εκκλησίες σωζόμενες σε καλή κατάσταση, μοναστήρια, φρούρια και άλλα βυζαντινά κτίσματα. Μερικά από αυτά έχουν συντηρηθεί και βρίσκονται στη διάθεση του κοινού (λ.χ. το κάστρο Μυτιλήνης και η παλαιοχριστιανική βασιλική του αγίου Ανδρέα στην σκάλα Ερεσού). Στα πλαίσια της εργασίας, δημιουργήθηκε μια ηλεκτρονική βάση δεδομένων με περιηγητικές και άλλες χρήσιμες πληροφορίες για τα βυζαντινά μνημεία και ένας θεματικός χάρτης με όλες τις θέσεις των μνημείων πάνω στο νησί. Κατόπιν, μετατράπηκε η βάση δεδομένων με τη βοήθεια προγραμματισμού σε μια αυτόνομη ψηφιακή πολιτιστική εφαρμογή. Στο 1 ο και στο 2 ο κεφάλαιο, παρουσιάζεται το θεωρητικό εννοιολογικό υπόβαθρο της εργασίας: γενικές έννοιες για την γεωπληροφορική, τα GIS, τα DBMS, τον πολιτισμό και την πολιτισμική κληρονομιά. Κατόπιν, παρουσιάζεται η μεθοδολογία κατασκευής της βάσης δεδομένων. Στο 4 ο κεφάλαιο, παρουσιάζεται η μεθοδολογία κατασκευής του χάρτη. Στο επόμενο κεφάλαιο, μπορεί κανείς να διαβάσει μια σύντομη περιηγητική περιγραφή του κάθε μνημείου και στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο να δει τους χάρτες των μνημείων. Κατόπιν παρατίθενται συμπεράσματα από την εργασία και ακολουθεί γλωσσάρι όρων και ευρετήριο ονομάτων και τοποθεσιών. 3

4

1. Γεωπληροφορική 1.1 Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών Ορισμοί και γενικές έννοιες Τα ΓΣΠ, είναι ένα επιστημονικό πεδίο, του οποίου οι ορισμοί είναι πολλοί. Χρησιμοποιούνται σε ένα ευρύτατο πεδίο εφαρμογών που ποικίλλει τοπικά, εγείροντας έτσι πρόβλημα σαφούς ορισμού του εργαλείου αυτού. Παρόλο που στη βιβλιογραφία και στο διαδίκτυο υπάρχει πληθώρα τέτοιων ορισμών, κρίνεται σκόπιμο να μην αναφερθεί κανένας από αυτούς, παρά μόνο μια κατηγοριοποίηση αυτών που δίνεται από τον Κωστή Κουτσόπουλο: «οι διαφορετικές ιδέες που έχουν κατά καιρούς εκφραστεί για τα ΓΣΠ και τις εφαρμογές τους, μπορούν να συμπτυχθούν σε τρεις ξεχωριστές ομάδες, που όπως θα δούμε, είναι αλληλένδετες μεταξύ τους» 1. Στην ουσία, ο Κουτσόπουλος ταξινομεί τις διάφορες εφαρμοσμένες θεωρήσεις των ΓΣΠ 2. Τρεις ομάδες επιστημόνων, θεωρούν και ορίζουν τα GIS ως πολυτιμότατο εργαλείο στα χέρια τους. Έτσι έχουμε, 1. Τη Διαχειριστική Προσέγγιση των ΓΣΠ με δύο υπό-ομάδες: α). την Χαρτογραφική Προσέγγιση β). την Πληροφορική Προσέγγιση 2. Την Προσέγγιση Χωρικής Ανάλυσης 3. Την Σχεδιαστική Προσέγγιση (Planning) Χαρτογράφοι και παραγωγοί χαρτών θεωρούν ότι τα ΓΣΠ αποτελούν συστήματα για την παραγωγή και διαχείριση χαρτών, οι πληροφορικοί δε, θεωρούν τα ΓΣΠ από τη σκοπιά των βάσεων δεδομένων. Προσεγγιζόμενα από την σκοπιά της επιστήμης της χωρικής ανάλυσης, τα ΓΣΠ δεν αποτελούν απλώς ένα περίφημο εργαλείο, προϊόν της τεχνολογικής ανάπτυξης, αλλά τμήμα της επιστήμης καθώς έχουν την εξαίρετη δυνατότητα να αναλύουν χωρικά δεδομένα. Όσον αφορά την σχεδιαστική προσέγγιση, οι σχεδιαστές (Planners), θεωρούν τα GIS ένα σημαντικότατο εργαλείο χωρικού σχεδιασμού. Οποιοσδήποτε κι αν είναι ο ορισμός που θα υιοθετήσει κανείς, τα ΓΣΠ, είναι κατά γενική ομολογία: 1. Ένα εξαιρετικό χαρτογραφικό εργαλείο με υπερσύγχρονες ψηφιακές μεθόδους που πλέον αποθηκεύει χωρικές πληροφορίες σε Βάσεις Δεδομένων 2. Από τα σημαντικότερα εργαλεία λήψης αποφάσεων και σχεδιασμού, έχοντας τη δυνατότητα να εφαρμόσει σε χωρικά δεδομένα, μεθόδους χωρικής και πολυκριτηριακής ανάλυσης. 1. Βλ. Κουτσόπουλος 2002, Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών και Ανάλυση Χώρου σ. 17-18. 2. Εδώ η λέξη εφαρμοσμένες αντικαθιστά τον αγγλικό όρο application oriented (προσανατολισμένος στις εφαρμογές). 5

1.2 Τεχνολογία αιχμής στην υπηρεσία της χαρτογραφίας Τα ΓΣΠ, χρησιμοποιούνται σήμερα σε ένα ευρύτατο φάσμα εφαρμογών 3, από διάφορους οργανισμούς: Από ανάλυση και χαρτογράφηση του δικτύου ύδρευσης μιας πόλης, έως χαρτογράφηση των εμφανίσεων καρκίνων και χρήση τους ως εργαλείο λήψης αποφάσεων στο τομέα της πολιτικής προστασίας. Ο χρήστης εισάγει στο σύστημα τα χωρικά δεδομένα, τα επεξεργάζεται, τα αποθηκεύει σε ψηφιακή μορφή, και ανάλογα με τις απαιτήσεις του προβλήματος, χρησιμοποιεί ενσωματωμένα εργαλεία στο λογισμικό για λήψη αποφάσεων, ανάλυση, ή και παραγωγή χαρτών. Ταυτόχρονα, μπορεί να διαχειρίζεται τα δεδομένα του μέσα από τις βάσεις δεδομένων που δημιουργούν τα GIS και να τις επεκτείνει κατά βούληση. Παρέχεται επίσης η δυνατότητα εξελιγμένων μορφών μοντελοποίησης και τρισδιάστατης απεικόνισης. 1.3 Βάσεις δεδομένων και ΣΔΒΔ Ορισμοί και γενικές έννοιες Κατά μία γενική έννοια Βάση Δεδομένων είναι μια συλλογή από συσχετιζόμενα δεδομένα. Ο όρος δεδομένα αφορά γεγονότα του πραγματικού κόσμου. Έτσι μια βάση δεδομένων, έχει τις εξής ιδιότητες (Elmasri R. & Navathe S.B. 2000): Αναπαριστά κάποια άποψη του πραγματικού κόσμου η οποία μερικές φορές λέγεται μικρόκοσμος (mini world) ή πεδίο αναφοράς. Οι αλλαγές στον μικρόκοσμο, αντανακλώνται στη βάση δεδομένων Μια βάση δεδομένων είναι μια λογικά συνεκτική συλλογή δεδομένων που έχει κάποια εγγενή σημασία. Μια τυχαία διευθέτηση δεδομένων δεν είναι σωστό να αναφέρεται ως βάση δεδομένων. Μια βάση δεδομένων σχεδιάζεται, υλοποιείται και εξοπλίζεται με δεδομένα για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό. Προορίζεται για μια συγκεκριμένη ομάδα χρηστών και για κάποιες προκαθορισμένες εφαρμογές για τις οποίες οι χρήστες αυτοί ενδιαφέρονται. Σύστημα Διαχείρισης Βάσεων Δεδομένων (Data Base Management System), είναι μια συλλογή από προγράμματα που επιτρέπουν στους χρήστες να δημιουργήσουν και να συντηρήσουν μια βάση δεδομένων (Elmasri R. & Navathe S.B 2000). Επομένως, το ΣΔΒΔ είναι ένα γενικής χρήσης (general purpose) σύστημα λογισμικού που διευκολύνει τις διαδικασίες ορισμού, κατασκευής και χειρισμού βάσεων δεδομένων για διάφορες εφαρμογές. 3. Ας αναφερθεί ενδεικτικά, ότι στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, λειτουργούν 4 εργαστήρια που χρησιμοποιούν GIS: Στο τμήμα Γεωγραφίας, στο τμήμα επιστημών της Θάλασσας, στο τμήμα Περιβάλλοντος και στο τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας. Στο τελευταίο, με λογισμικά GIS, χαρτογραφείται η πολιτιστική κληρονομιά τόπων περιοχών και δεδομένα μνημείων και πολιτιστικών αγαθών και αποθηκεύονται σε Βάσεις Δεδομένων. 6

Κατά την διαδικασία δημιουργίας μιας βάσης δεδομένων, εκτελούνται τουλάχιστον δύο βήματα: η μοντελοποίηση ή σχεδιασμός και η υλοποίηση ή κατασκευή της βάσης. Η μοντελοποίηση δεν περιλαμβάνει απαραίτητα τεχνολογίες λογισμικού, αλλά συνήθως απλά διαγράμματα που δείχνουν τη δομή της βάσης έτσι όπως σχεδιάστηκε. Το πιο σύνηθες εργαλείο σχεδιασμού / μοντελοποίησης, είναι το μοντέλο Οντοτήτων Συσχετίσεων ή Διάγραμμα Οντοτήτων Συσχετίσεων (Entity Relation Model / ER Diagram). Υπάρχουν βεβαίως και άλλα εργαλεία, όπως η Unified Modeling Language (UML). Όσον αφορά την κατασκευή μιας βάσης δεδομένων, δύο είναι τα πιο δημοφιλή μοντέλα δεδομένων σε εμπορικά λογισμικά ΣΔΒΔ: το αντικειμενοστραφές μοντέλο δεδομένων (Object Oriented data model), και το σχεσιακό μοντέλο δεδομένων (Relational data model). Στo σχεσιακό μοντέλο δεδομένων (που χρησιμοποιήθηκε στην παρούσα βάση δεδομένων) τα δεδομένα οργανώνονται ως συλλογές πινάκων, που συνδέονται λογικά μεταξύ τους με κοινά πεδία (κατηγορήματα). 7

8

2. Η σημασία της διατήρησης της πολιτισμικής κληρονομιάς και η συνεισφορά της Γεωπληροφορικής 2.1 Πολιτισμός και πολιτισμική κληρονομιά ορισμοί και γενικές έννοιες Ως πολιτισμικό αγαθό θεωρείται κάθε υλική ή άυλη δημιουργία του ανθρώπου, που κάποτε είχε : Χρηστική αξία (σκεύη οικιακής χρήσης, εργαλεία, κοσμήματα, όπλα κλπ.), Συμβολική αξία (λατρευτικά αντικείμενα, εθνικά σύμβολα κλπ), Πνευματική αξία (ποιητική δημιουργία, ιστορικά συγγράμματα, φιλοσοφικά κείμενα, επιστημονικές διατριβές κλπ.), ενώ σήμερα αποτελεί απλώς ένα στοιχείο που διασώθηκε και μας παραπέμπει στις αντιλήψεις, στα επιτεύγματα και στον τρόπο ζωής του παρελθόντος 4. Ως πολιτισμική κληρονομιά ενός τόπου, ορίζεται το σύνολο των πολιτισμικών αγαθών που αναφέρονται σε αυτόν, με την έννοια ότι αυτή περιέχει τα στοιχεία που απαρτίζουν την ιστορική μνήμη του λαού ή της κοινωνίας των ανθρώπων που τον κατοικούν, δηλαδή οτιδήποτε δημιουργήθηκε στο παρελθόν, και σχετίζεται με την ιστορική διαδρομή του 5. Αν και κάτω από την ευρεία «ομπρέλα» του όρου πολιτισμική κληρονομιά περιλαμβάνεται ο όρος μνημείο, ενδεικτικά ας αναφερθούν εδώ δύο ορισμοί του μνημείου, καθώς το περιεχόμενο της εργασίας αυτής, αφορά πολιτιστικά αγαθά που ορίζονται και ως μνημεία: Ως μνημείο με την ευρεία έννοια του όρου, μπορεί να χαρακτηριστεί, κάθε αντικείμενο, έργο (υλικό ή πνευματικό), ή χώρος που διασώθηκε από το παρελθόν και σήμερα χρήζει προστασίας για τα μηνύματα που αυτό φέρει, ή τις πληροφορίες που αυτό δίνει, ή τέλος για το συμβολικό χαρακτήρα που αυτό είχε ή απέκτησε στην ιστορική διαδρομή του 6. Σχηματικά, θα μπορούσαμε να πούμε, ότι ως μνημείο θα πρέπει να θεωρήσουμε κάθε τι που σχετίζεται με τη δραστηριότητα του ανθρώπου και σημάδεψε την πορεία του, από την εμφάνιση του μέχρι σήμερα, μέσα στο φυσικό του περίγυρο 7. Η σημασία του παρελθόντος πολιτισμού μιας περιοχής ή ενός έθνους, είναι ανεκτίμητη. Τα μνημεία που έμειναν για να μιμνήσκουν αξίες και επιτεύγματα, είναι τα μοναδικά στοιχεία που έχουμε για αυτόν μαζί με τα προφορικά τεκμήρια που περνούν από γενιές σε γενιές. Γίνεται προφανής λοιπόν, η σημασία της ολοκληρωμένης και σωστής συντήρησης, διατήρησης και διαχείρισής τους. 4. Διατήρηση της υλικής πολιτιστικής κληρονομιάς Παυλογεωργάτος Γ. Σ., Μυτιλήνη 2003, σ. 24 5. Διατήρηση της υλικής πολιτιστικής κληρονομιάς Παυλογεωργάτος Γ. Σ., Μυτιλήνη 2003, σ. 27 6. Ο Δημήτρης Κωνστάντιος, βυζαντινολόγος και διευθυντής του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών, στο άρθρο του «Η λαϊκή συμμετοχή στη διαδικασία προστασίας ανάδειξης των μνημείων» (εφημ. Αυγή, 24.2.1985) ορίζει το μνημείο ιδωμένο μέσα από την ευρεία έννοια του χώρου: ως μνημείο θα πρέπει να αντιμετωπίζουμε το ίδιο, τα προϊστορικά χαράγματα των σπηλαίων, τον Παρθενώνα, την Παρηγορήτισσα της Άρτας, ένα νεοκλασικό σπίτι, έναν νερόμυλο, έναν σιδηροδρομικό σταθμό του μεσοπολέμου, την πρώτη πολυκατοικία μιας πόλης, το κτίριο των Κορυσχάδων και το Φαράγγι του Βίκου. 7. Η πόλη, το Μουσείο, το Μνημείο. Δοκίμια Πολιτιστικής Διαχείρισης Κωνστάντιος Δ. Αθήνα 2003 σ.160 9

Ως συντήρηση, νοείται κάθε σωστική εργασία επέμβαση στα υλικά μνημεία. Ας σημειωθεί ότι ο όρος συγχέεται πλειστάκις με την έννοια της διατήρησης. Ως διατήρηση, νοούνται όλες εκείνες οι διαδικασίες που θα αποτρέψουν φθοροποιούς παράγοντες (όπως εξωτερική ρύπανση ή αρχαιοκάπηλοι ή καιρικές συνθήκες) να επιφέρουν ανεπιθύμητες βλάβες ή μεταβολές στα υλικά πολιτιστικά αγαθά. Συνεπώς, στη διατήρηση εντάσσεται η νομική προστασία του μνημείου, η τεχνική συντήρησή του, η ανάδειξη του, η αξιοποίηση του κλπ. Ας σημειωθεί εδώ, ότι οι επιστημονικοί κλάδοι που θα απασχοληθούν από την στιγμή που ένα μνημείο θα βγει στο φως μέχρι την στιγμή της λειτουργικής ένταξης του στον πολυσύνθετο κοινωνικοοικονομικό ιστό, είναι πολυάριθμοι. Αρχαιολόγοι θα φροντίσουν για την ανασκαφή του μνημείου καθώς και την τεκμηρίωση και δημοσίευση του, συντηρητές θα φροντίσουν για την σωστή συντήρηση του, αρχιτέκτονες θα μελετήσουν στατικά προβλήματα (εάν πρόκειται για οικοδόμημα), περιβαλλοντολόγοι ή φυσικοχημικοί θα εισηγηθούν για τους φυσικούς κινδύνους στους οποίους εκτίθεται, γεωγράφοι ή τοπογράφοι θα χαρτογραφήσουν την περιοχή, έως ότου με τα κατάλληλα εργαλεία, οι εκάστοτε ιθύνοντες θα αποφασίσουν για τον τρόπο βιώσιμης ένταξης του στην κοινωνία. Εν τούτοις η παραπάνω αλυσίδα διαδικασιών δεν ακολουθήθηκε στο παρελθόν εξολοκλήρου και ενίοτε παραμελήθηκαν μνημεία από μικρά κειμήλια έως οικιστικά σύνολα. Με άλλα λόγια επιστήμονες ενός και μόνο κλάδου, θεώρησαν ότι είναι οι μόνοι ειδικοί για να θεραπεύσουν κάθε πρόβλημα και κίνδυνο που διέτρεχαν ορισμένα μνημεία. Προχώρησαν λοιπόν σε εφαρμογή μεθόδων και τεχνικών που είχαν ως αποτέλεσμα όχι την προστασία, αλλά την περαιτέρω φθορά τους 8. Η θεώρηση της επιστημονικής αυθεντίας σε ένα κατεξοχήν διεπιστημονικό χώρο, καθώς και οι κοινωνικοοικονομικές αλλαγές των τελευταίων πενήντα χρόνων (ως επί το πλείστον), βυθίζουν αρκετές από τις προσπάθειες διατήρησης μνημείων σε τέλμα. Αφ ενός, η νέα εκσυγχρονιστική αντίληψη που θέλει το μνημείο αντικείμενο τουριστικής αξιοποίησης 9 δίχως να ενδιαφέρεται για το αν η αλυσίδα της διατήρησης συντελέσθηκε σωστά. Αφ ετέρου, η λειψή ενημέρωση του κοινού και η λειψή πολιτιστική παιδεία. Δεν αρκεί η ενημέρωση και η μόρφωση που παρέχεται στους μαθητές για τα σπουδαιότερα μνημεία της χώρας μας. Επίσης, η παιδεία και η μόρφωση δεν αφορά μόνον τους μαθητές. 8. Κωνστάντιος 2003, σ. 89. Η ιδεολογία της «ανάπτυξης» σάρωσε στο πέρασμά της μνημεία και μνημειακά σύνολα, κινητά και ακίνητα μνημεία της ιστορικής διαδρομής αυτού του τόπου, έχοντας απέναντί της, ως αντίπαλο δέος, δυστυχώς την κοινωνική αβελτηρία. Τα πολιτικά κόμματα, οι σύλλογοι, η Τοπική Αυτοδιοίκηση και οι πολίτες, όταν δεν ψιθυρίζουν μεγαλόστομες διακηρύξεις για την πολιτιστική μας κληρονομιά, αγωνίζονται για την «τουριστική αξιοποίηση» όσων μνημείων γλίτωσαν την γενικότερη «αξιοποίηση» τους. 9. Ελλείψει κονδυλίων και πολιτικών, η τακτική που ακολουθείται, είναι αυτή της επιλογής των μνημείων με βάση τα εντυπωσιακά χαρακτηριστικά, το μέγεθος, ή την ωραιότητα του αντικειμένου. Κωνστάντιος 2003, σ. 186 Έτσι, γίνεται κατανοητή η κατεδάφιση του ναού των Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης στην Πρέβεζα. «Απλός» ναός με «κοινά» χαρακτηριστικά, όπως έλεγε η μητρόπολη Πρεβέζης. Άρα κατεδαφιστέος, Η πολιτεία συναινεί [..]. 10

Η έννοια της ανάδειξης ενός μνημείου, αφορά την πολύπλοκη και δύσκολη διαδικασία ένταξής του στο κοινωνικό σύνολο όχι ως μια ενθύμηση του παρελθόντος, ένα μουσειακό είδος, αλλά ως λειτουργικό κομμάτι του κοινωνικοοικονομικού ιστού. Η σωστή εκπαίδευση καθώς και η προαγωγή του μορφωτικού επιπέδου των πολιτών, φέρνει το επιθυμητό αποτέλεσμα, καθώς για να ολοκληρωθεί η ένταξη ενός μνημείου, πρέπει να συναινεί και το ίδιο το κοινωνικό σύνολο να κάνει το μνημείο κτήμα του, λειτουργικό κομμάτι της ζωής του. Η έννοια της προστασίας των πολιτισμικών αγαθών, περιλαμβάνει μια σειρά διαδικασιών: 1. τον εντοπισμό, την επιφανειακή έρευνα και την ανασκαφή όπου είναι απαραίτητο 2. την καταγραφή και την αρχειοθέτηση, 3. την μελέτη και την τεκμηρίωση 4. τη διασφάλιση από καταστροφή, φθορά, αλλοίωση, κλοπή, παράνομη εξαγωγή κλπ. 5. την συντήρηση και την αποκατάσταση, 6. την αναβάθμιση και τη διευκόλυνση της πρόσβασης του κοινού. 2.2 Η συνεισφορά της Γεωπληροφορικής στην προστασία της πολιτισμικής κληρονομιάς Τα DBMS συμβάλλουν παρέχοντας πολλά πλεονεκτήματα έναντι παραδοσιακών μεθόδων, στην καταγραφή του πολιτισμικού αποθέματος ενός τόπου. Επιπλέον, όταν το υλικό έχει καταχωρηθεί σε ηλεκτρονική μορφή, καθίσταται ευκολότερη η δημιουργία ψηφιακών πολιτιστικών προϊόντων για εκπαιδευτικούς και τουριστικούς σκοπούς. Δημιουργώντας βάσεις δεδομένων, πραγματοποιείται το βήμα της καταγραφής και αρχειοθέτησης στην κλίμακα της προστασίας της πολιτισμικής κληρονομιάς. Τα GIS διατηρούν βάσεις δεδομένων για την τοπολογία των χαρτογραφημένων στοιχείων. Τα σύγχρονα GIS επιτρέπουν τη διασύνδεση των βάσεων αυτών με εξωτερικές βάσεις δεδομένων που δημιουργήθηκαν και τηρούνται σε DBMS. Έτσι παρέχουν μία πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση στο πρόβλημα της προστασίας της υλικής πολιτισμικής κληρονομιάς. Παρέχουν επίσης και εξαιρετικά εργαλεία οπτικοποίησης και δημιουργίας χαρτών, συντελώντας έτσι και στο βήμα της διευκόλυνσης της πρόσβασης του κοινού. Η δημιουργία Πληροφοριακών Συστημάτων που διαχειρίζονται σημαντικότατες πληροφορίες αρχαιολογικών μνημείων, είναι πάγια μέθοδος για την προστασία της πολιτισμικής κληρονομιάς σε όλο τον κόσμο. Ενδεικτικά αναφέρονται μερικές εφαρμογές εκπαιδευτικών ιδρυμάτων ή κυβερνητικών φορέων: ARCHI MED: Πρότυπη διεθνική πειραματική ενέργεια βάση του άρθρου 10 του Ευρωπαϊκού Ταμείου Περιφερειακής Ανάπτυξης. Διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς και των τοπίων (χάρτης κινδύνων, πολιτιστικές διαδρομές στο διαδίκτυο: www.maci.culture.gr) ARKIS: Architecture Recovery Knowledge Information System. Cultural Heritage Emergency, GIS based tools for assessing and deciding preservation and management (Instituto per la Tecnologie Applicate ai Beni Culturali) Using 3D GIS for documentation of Historical Monument. Zaide Duran & Gönul Toz, Instabul Technical University, Civil Engineering Faculty 11

12

3. Κατασκευάζοντας τη Βάση Ο κύκλος ζωής βάσεως δεδομένων, περιλαμβάνει τα εξής βήματα: 1. Ανάλυση απαιτήσεων ή ανάλυση προδιαγραφών 2. Εννοιολογικό σχεδιασμό 3. Λογικό σχεδιασμό 4. Υλοποίηση 3.1 Ανάλυση προδιαγραφών Για τη δημιουργία της βάσης δεδομένων Βυζαντινά μνημεία στη Λέσβο τέθηκαν οι εξής προδιαγραφές: Ομάδα στόχου (Target Group): το ευρύ κοινό, ο τουρίστας, ο περιηγητής. Τα κείμενα που αφορούν τα βυζαντινά μνημεία είναι περιηγητικά με ιστορικές πληροφορίες σε μορφή εγκυκλοπαιδικού λήμματος. Στη βάση περιέχονται χρήσιμες πληροφορίες για τον επισκέπτη. Λογισμικά: για τη δημιουργία της βάσης δεδομένων χρησιμοποιήθηκε η Microsoft Access. Ευχρηστία: η εφαρμογή η οποία αρχικά θα αποτελεί μια προσωπική βάση δεδομένων θα είναι φιλική προς το χρήστη (user friendly) με κατάλληλη αισθητική και ευανάγνωστο σχεδιασμό σε κατηγορίες επιλέξιμες από καρτέλες. Χαρτογραφική πληροφορία: καθώς το ευρύ κοινό δεν είναι εξοικειωμένο με λογισμικά GIS, η διασύνδεση ArcGIS 9.0 και Access για απευθείας πρόσβαση στο χάρτη σε παραμετροποιημένο περιβάλλον του ArcGIS 9.0 απορρίφθηκε. Έτσι οι χάρτες θα εξαχθούν σε μορφή εικόνας και θα ενσωματωθούν ως αντικείμενα (OLE Objects) στη βάση δεδομένων στην Access. Μέγεθος: το μέγεθος δεν πρέπει να ξεπερνά τα 700 Mb, ποσότητα που χωρά σε ένα CD. 3.2 Εννοιολογικός σχεδιασμός Κατά την διαδικασία του εννοιολογικού σχεδιασμού, δημιουργείται το μοντέλο της βάσης δεδομένων που θα χρησιμοποιηθεί για την υλοποίηση, Υπάρχουν πολλά εργαλεία δημιουργίας εννοιολογικών μοντέλων. Εν προκειμένω χρησιμοποιήθηκε το διάγραμμα οντοτήτων συσχετίσεων (ER Diagram) που αποτελεί το πλέον καθιερωμένο μοντέλο για το σχεδιασμό στο σχεσιακό μοντέλο βάσεων δεδομένων. Στο σχήμα 1 παρουσιάζεται το μοντέλο και ακολουθεί επεξήγηση. 13

Σχήμα 1. Διάγραμμα Οντοτήτων Συσχετίσεων της ΒΔ Βυζαντινά Μνημεία στη Λέσβο Οντότητες Η βασική οντότητα του μοντέλου είναι τα ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ. Ένα βυζαντινό μνημείο, χαρακτηρίζεται από 6 κατηγορήματα: το μοναδικό αύξων αριθμό ταυτότητας ή ID, το όνομα του, το πληροφοριακό κείμενό του, την επισκεψιμότητά του, το εισιτήριο εάν υπάρχει και το ωράριο του χώρου εάν υπάρχει. Η οντότητα ΟΤΑ δηλώνει τον Δήμο της Λέσβου εντός του οποίου βρίσκεται το εκάστοτε μνημείο. Χαρακτηρίζεται από το όνομα του δήμου και έναν μοναδικό αριθμό ταυτότητας (ID). Η οντότητα Είδος δηλώνει το είδος του βυζαντινού μνημείου. Χαρακτηρίζεται από το όνομα του είδους των μνημείων και έναν μοναδικό αριθμό ταυτότητας (ID). Η οντότητα Συντεταγμένες δηλώνει τις συντεταγμένες του μνημείου σε μοίρες γεωγραφικού πλάτους και μήκους (x, y) και υφίσταται για μελλοντική περίπτωση διασύνδεσης του λογισμικού Access με λογισμικά GIS. Η οντότητα Χρονολόγηση αφορά τη χρονολογική ταξινόμηση των μνημείων και χαρακτηρίζεται από το όνομα της πολιτιστικής περιόδου που χρονολογείται το μνημείο, το έτος έναρξης της πολιτιστικής περιόδου, το έτος λήξης της πολιτιστικής περιόδου και έναν μοναδικό αριθμό ταυτότητας (ID). Η οντότητα Εποπτικό υλικό, αφορά το διαθέσιμο φωτογραφικό υλικό / σχέδια των μνημείων. Χαρακτηρίζεται από το είδος του εποπτικού υλικού (φωτογραφία ή σχέδιο), την πηγή του εποπτικού υλικού, το αντικείμενο (object: φωτογραφία ή σχέδιο), τον αριθμό ταυτότητας του μνημείου που αντιστοιχεί στο εκάστοτε εποπτικό υλικό και έναν μοναδικό αριθμό ταυτότητας (ID) του εποπτικού υλικού. 14

Η βοηθητική οντότητα Είδος Υλικού, περιέχει τα δύο είδη του εποπτικού υλικού (τον μοναδικό αριθμό ταυτότητας και την περιγραφή τους). Η οντότητα Ιστορική περίοδος, αφορά τις τρεις ιστορικές περιόδους που πέρασε η Λέσβος σε τρία διαφορετικά κρατικά μορφώματα. Χαρακτηρίζεται από το όνομα του κράτους ή αυτοκρατορίας, την σύντομη περιγραφή τους και έναν μοναδικό αριθμό ταυτότητας (ID). Η οντότητα βιβλιογραφία δηλώνει τη βιβλιογραφία που χρησιμοποιήθηκε για το κάθε βυζαντινό μνημείο στη Λέσβο. Χαρακτηρίζεται από τη βιβλιογραφία (κατηγόρημα το οποίο υποδηλώνει όλα τα στοιχεία του βιβλίου και της εκδόσεως) και έναν μοναδικό αριθμό ταυτότητας (ID). Τέλος η οντότητα Χάρτες, αφορά τα 16 κομμάτια 10 του χάρτη των Βυζαντινών μνημείων. Χαρακτηρίζεται από τον χάρτη θέσης (αντικείμενο), το ευρετήριο του χάρτη και έναν μοναδικό αριθμό ταυτότητας (ID). Συσχετίσεις Ένα βυζαντινό μνημείο μπορεί: Να βρίσκεται σε έναν μόνο δήμο, ενώ ένας δήμος μπορεί να έχει από οποιοδήποτε αριθμό μνημείων. Να εντάσσεται σε ένα μόνο είδος και ένα είδος μνημείου μπορεί να αφορά μόνο ένα μνημείο. Να έχει ένα μόνο ζεύγος συντεταγμένων και ένα ζεύγος συντεταγμένων μπορεί να υποδεικνύει ένα μόνο μνημείο. Να χρονολογείται σε μία μόνο πολιτιστική περίοδο 12 και αντίστροφα. Να τοποθετείται σε μία μόνο ιστορική περίοδο και αντίστροφα. Να αφορά ένα ή περισσότερα αντικείμενα εποπτικού υλικού, ενώ ένα αντικείμενο εποπτικού υλικού μπορεί να αφορά μόνον ένα μνημείο. Να αφορά μία ή περισσότερες βιβλιογραφικές αναφορές και μία βιβλιογραφική αναφορά μπορεί να αφορά ένα ή περισσότερα μνημεία. Να τοποθετείται σε ένα μόνο κομμάτι του χάρτη ενώ ένα κομμάτι του χάρτη μπορεί να περιέχει ένα ή περισσότερα μνημεία. 10. Ο χάρτης των Βυζαντινών μνημείων της Λέσβου δημιουργήθηκε σε ευρετηριακή μορφή 4x4. Το καθένα από 16 κομμάτια του ευρετηρίου έχει ένα μοναδικό κλειδί A1, A2 D4 κοκ. 11. Πολλά από τα μνημεία έχουν διάφορες οικοδομικές φάσεις οι οποίες μπορεί να χρονολογούνται σε διαφορετικές περιόδους. Αναφέρεται όμως η επικρατέστερη και πιο προφανής. 15

3.3 Λογικός Σχεδιασμός Το σχεσιακό μοντέλο δεδομένων είναι μια μέθοδος δόμησης των δεδομένων ως συλλογές πινάκων που συνδέονται λογικά μεταξύ τους με κοινά πεδία. Κατά την διαδικασία του λογικού σχεδιασμού, δημιουργήθηκαν οι πίνακες που φαίνονται στο σχήμα 2 και επεξηγούνται παρακάτω. Σχήμα 2. Οι πίνακες της βάσης δεδομένων Βυζαντινά Μνημεία στη Λέσβο Πίνακες Byzantine_Antiquities: Ο πίνακας που κρατά το ID του μνημείου, το εισιτήριο εάν υπάρχει, το ωράριο εάν έχει ο χώρος, ένα μικρό κείμενο που αφορά την πρόσβαση στο χώρο (επισκεψιμότητα), το πληροφοριακό κείμενο του μνημείου (σε μορφή εγκυκλοπαιδικού λήμματος) και το ζεύγος συντεταγμένων x, y. Eidos: ο πίνακας που κρατά τα είδη των μνημείων και το ID του κάθε είδους Xronologisis: ο πίνακας που κρατά τις πολιτιστικές περιόδους στις οποίες χρονολογούνται τα μνημεία, το έτος έναρξης και λήξης τους και το ID των τεσσάρων πολιτιστικών περιόδων. ΟΤΑ: ο πίνακας που κρατά τους 13 δήμους της Λέσβου και το ID τους. Istoriki_periodos: ο πίνακας που κρατά τις 3 ιστορικές περιόδους, την σύντομη περιγραφή τους και το ID τους. 16

Bibliografia: ο πίνακας που κρατά όλες τις βιβλιογραφικές αναφορές για τα μνημεία και το ID τους. Xartes: ο πίνακας που κρατά τα 16 επιμέρους κομμάτια του χάρτη, την αντιστοίχηση τους στο ευρετήριο (Index_table) και το ID τους. Epoptiko_Yliko: ο πίνακας που κρατά τις φωτογραφίες και τα σχέδια των μνημείων σε μορφή αντικειμένων (content), το είδος του αντικειμένου εποπτικού υλικού, την πηγή τους και το ID τους. Eidos_Epoptikou_Ylikou: ο βοηθητικός πίνακας που κρατά τα 2 είδη του εποπτικού υλικού στο πεδίο ID και την περιγραφή τους. Endiamesos_Bibliografias: ο βοηθητικός πίνακας ενδιάμεσος βιβλιογραφίας κρατά τα κλειδιά μνημείου και βιβλιογραφικής αναφοράς, καθώς η συσχέτιση τους είναι πολλά προς πολλά (many-to-many) και η αντιστοίχηση των εγγραφών δεν μπορεί να γίνεται στον πίνακα Bibliografia ή Byzantine_Antiquities. Ξένα κλειδιά Στον πίνακα Byzantine_Antiquities υπάρχουν 5 ξένα κλειδιά που υλοποιούν τις συσχετίσεις ένα προς πολλά (one-to-many): Ιστορική περίοδος - μνημείο ΟΤΑ (Δήμος) - μνημείο Είδος μνημείου - μνημείο Χρονολόγηση - μνημείο Χάρτης μνημείων - μνημείο 3.4 Υλοποίηση Κατά την διαδικασία της υλοποίησης κατασκευάστηκαν δύο περιβάλλοντα αλληλεπίδρασης χρήστη (user interface) στο DBMS λογισμικό Microsoft Access 2003. Στην επόμενη σελίδα παρουσιάζονται στιγμιότυπα (snapshots) αυτών. Οι πίνακες με τα δεδομένα και το τελικό περιβάλλον χρήστη κατασκευάστηκαν στην βάση δεδομένων Byzantine Antiquities in Lesvos (εικόνα 1, 2 και 3) Για την εισαγωγή και διαχείριση των δεδομένων κατασκευάστηκε το περιβάλλον με το όνομα Data Insert με γραφικά και λειτουργίες μόνο για την εισαγωγή των δεδομένων στους πίνακες (εικόνα 4). Δεδομένα Τα πληροφοριακά κείμενα των μνημείων είναι προϊόν σύνθεσης βιβλιογραφικής μελέτης σε βιβλία και άρθρα αρχαιολογικά, ιστορικά, τουριστικά και περιηγητικά. Το εποπτικό υλικό αποτελείται από φωτογραφήσεις του συγγραφέα που έγιναν τα έτη 2004-2005 και σαρωμένες φωτογραφίες, σαρωμένα σχέδια (κατόψεις, απόψεις κλπ) των μνημείων και γκραβούρες του 16 ου 17 ου και 18 ου αιώνα. Μέσα από τις χωριστές καρτέλες που αφορούν τις ιδιότητες του μνημείου, ο χρήστης έχει τη δυνατότητα να διαβάσει το πληροφοριακό κείμενο, να δει το εποπτικό υλικό, να περιηγηθεί και να εκτυπώσει τους χάρτες πρόσβασης, να διαβάσει ιστορικά στοιχεία για την χρονική και ιστορική περίοδο του Βυζαντίου και να εξετάσει την βιβλιογραφία όλων των μνημείων. Στην βάση συμπεριλαμβάνονται και τα 16 κομμάτια του χάρτη των μνημείων ως εικόνες. 17

Εικόνα 1. Η καρτέλα επιλογής Δήμου του τελικού περιβάλλοντος χρήστη Εικόνα 1. Η καρτέλα επιλογής βυζαντινού μνημείου του τελικού περιβάλλοντος χρήστη 18

Εικόνα 3. Η καρτέλα εποπτικού υλικού Εικόνα 4. Το περιβάλλον της βάσης Data Insert για την εισαγωγή των δεδομένων 19

20

4. Κατασκευάζοντας το Χάρτη Τοπογραφικό υπόβαθρο Το τοπογραφικό υπόβαθρο του χάρτη αποτελείται από τα εξής θεματικά επίπεδα (layers): Οδικό δίκτυο της νήσου Λέσβου ταξινομημένο σε τρεις κατηγορίες: κεντρικό ασφαλτόστρωτο δρόμο, ασφαλτόστρωτο δρόμο και χωματόδρομο. Υδρογραφικό δίκτυο της νήσου Λέσβου. Οικισμοί της νήσου Λέσβου και οι πρωτεύουσες των Δήμων του νησιού. Τα τέσσερα λιμάνια του νησιού, οι παραλίες, οι δύο αλυκές. Τα όρια του απολιθωμένου δάσους στο Σίγρι. Μοντέλο Αναγλύφου Το DTM (Digital Terrain Model Ψηφιακό Μοντέλο Εδάφους) της νήσου Λέσβου κατασκευάστηκε από θεματικό επίπεδο ισοϋψών με ισοδιάσταση 100μ. και χωρική ανάλυση 30m/pixel. Πάνω από το DTM διαφανές κατά 40% φαίνεται το επίπεδο της σκίασης αναγλύφου. Για την επαναταξινόμηση και προβολή του grid (καννάβου) του DTM επιλέχθηκε η μέθοδος nearest neighborhood resampling (μέθοδος πλησιέστερης γειτονίας). Για την επαναταξινόμηση και προβολή του grid (καννάβου) της σκίασης αναγλύφου επιλέχθηκε η μέθοδος cubic convolution resampling (μέθοδος κυβικής ελίκωσης). Τα βυζαντινά μνημεία Το θεματικό επίπεδο των βυζαντινών μνημείων αποτελείται από τις 48 θέσεις των μνημείων πάνω στο νησί. Ονοματολογία Η ονοματολογία όλων των θεματικών επιπέδων διατηρείται σε ξεχωριστές βάσεις δεδομένων με το αντίστοιχο όνομα. Τεχνικές Πληροφορίες Η κλίμακα του χάρτη είναι 1:67000. Το προβολικό σύστημα είναι το UTM (Universal Transverse Mercator) με ελλειψοειδές αναφοράς το WGS 84 Zone 35N (World Geodetic System 1984, Ζώνη 35 Βόρεια). Όλα τα χαρτογραφικά σύμβολα επιλέχθηκαν και κατασκευάστηκαν ούτως ώστε να μην υπάρχει οπτική αλληλοεπικάλυψη. Οι χρωματικές διαβαθμίσεις επιλέχθηκαν προκειμένου να δημιουργηθεί η καταλληλότερη αντίθεση (contrast) στο ανθρώπινο μάτι. Το background του χάρτη είναι το Αιγαίο πέλαγος.. Το χρώμα της θάλασσας είναι σκούρο μπλε σε RGB αναλογία 69-127-255. Τα δεδομένα υποβάθρου παραχωρήθηκαν από το εργαστήριο Χαρτογραφίας και Γεωπληροφορικής του Τμήματος Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου στη 21

Μυτιλήνη. Η χαρτογράφηση των βυζαντινών μνημείων έγινε με GPS από τον συγγραφέα από τον Ιούνιο 2004 έως τον Μάιο 2005. Το μέγεθος του χάρτη είναι 130cm x 84cm, λίγο μεγαλύτερο σε μήκος από το τυποποιημένο μέγεθος Α 0. Ο χάρτης υλοποιήθηκε στο λογισμικό ArcGIS 9.0 στο εργαστήριο Χαρτογραφίας και Γεωπληροφορικής του Τμήματος Γεωγραφίας Πανεπιστημίου Αιγαίου. Ευρετήριο Ο χάρτης των βυζαντινών μνημείων στη Λέσβο κατασκευάστηκε σε μορφή ευρετηριακού καννάβου (Index Grid) εν αντιθέσει με τους περισσότερους χάρτες τοίχου που δημιουργούνται σε μορφή καννάβου συντεταγμένων (long - lat grid). Σε ένα θεματικό χάρτη που αφορά μνημεία στο χώρο, περισσότερη βαρύτητα αποκτά το πώς θα εντοπίσει ο αναγνώστης τα ίδια τα μνημεία. Αυτό επιτυγχάνεται κατ αρχήν με το χαρτογραφικό σύμβολο που θα χρησιμοποιηθεί για το μνημείο. Όμως σε μια πληθώρα 50 σημείων, ένα ευρετήριο βοηθά τον αναγνώστη. Έτσι, ο χάρτης χωρίς το υπόμνημα (ακριβές μέγεθος: Α 0 ) χωρίστηκε με τον ευρετηριακό κάνναβο σε 16 ίσα κομμάτια μεγέθους Α 4, αριθμημένα ως εξής: 22

Τα 16 αυτά κομμάτια εισάχθηκαν στην βάση δεδομένων ως αντικείμενα (φωτογραφίες), με διαφορετική χρωματική κλίμακα για το μοντέλο αναγλύφου και χωρίς σκίαση αναγλύφου. Το ανθρώπινο μάτι αντιλαμβάνεται την πολυπλοκότητα αυτού του χάρτη καθώς και το περίπλοκο σκιασμένο ανάγλυφο μόνο σε μεγάλα μεγέθη (όπως εδώ στο Α 0 ). Το ανάγλυφο απλοποιήθηκε για να χωριστεί σε 16 μικρά επιμέρους τμήματα μεγέθους Α 4. Έτσι τα στοιχεία του χάρτη παραμένουν ακριβώς τα ίδια όμως η υψομετρική διαβάθμιση αποδίδεται σε χρωματική κλίμακα του καφέ και το επίπεδο (layer) της σκίασης αναγλύφου γίνεται περισσότερο διάφανο (transparent): 23

24

5. ΤΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΗ ΛΕΣΒΟ 25

5.1 Πολιτιστικές Περίοδοι Η ταξινόμηση των μνημείων έγινε σε χρονολογική βάση. Τα μνημεία κατηγοριοποιήθηκαν κατά μεγάλες πολιτιστικές ενότητες. Για την Ελλάδα 11, η κλίμακα των ιστορικών πολιτιστικών ενοτήτων είναι η εξής: 1. Εποχή του λίθου 2. Εποχή του Χαλκού 3. Πρώιμοι ιστορικοί χρόνοι 4. Αρχαϊκή περίοδος 5. Κλασσική περίοδος 6. Ελληνιστική περίοδος 7. Ρωμαϊκή περίοδος 8. Βυζαντινή περίοδος 8.1 Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδος 324 867 μ.χ. 8.2 Μέση Βυζαντινή Περίοδος 867 1204 μ.χ. 8.3 Ύστερη Βυζαντινή Περίοδος 1204 1453 μ.χ. 9. Μεταβυζαντινή περίοδος 1453 1830 μ.χ. 10. Νεότερη ελληνική περίοδος 11. Σύγχρονη Εποχή Οι βυζαντινοί χρόνοι ξεκινούν το 324 μ.χ. με την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης και χωρίζονται σε τρεις περιόδους. Την πρωτοβυζαντινή ή πρώιμη βυζαντινή περίοδο, την μέση βυζαντινή περίοδο και την ύστερη βυζαντινή περίοδο. Ας σημειωθεί ότι η ύστερη βυζαντινή περίοδος τελειώνει με άλωση της Κωνσταντινουπόλεως και έναρξη της οθωμανικής κυριαρχίας. Για τη Λέσβο, η οθωμανική κυριαρχία αρχίζει το 1462 μ.χ. και τελειώνει με την απελευθέρωση της το 1912. Στην Λέσβο όπως και σε όλο τον ελλαδικό χώρο αναπτύχθηκε μοναστική ζωή. Σε όλο το νησί υπάρχουν σήμερα οκτώ μοναστήρια εκ των οποίων τα πέντε είναι σε λειτουργία. Τα εφτά έχουν βυζαντινή φάση, ερημώθηκαν όμως λίγο πριν την κατάκτηση του νησιού από τους Οθωμανούς. Πρόκειται για την μονή Ταξιαρχών Λειμώνος και την μονή Μυρσινιώτισσας, την μονή Παμμεγίστων Ταξιαρχών Μανταμάδου, την μονή Ιωάννη Θεολόγου Υψηλού, την μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Δαμανδρίου, την μονή Εισοδίων της Θεοτόκου Περιβολής και την μονή Παμμεγίστων Ταξιαρχών Πιθαρίου. Τα μοναστήρια αυτά επανιδρύθηκαν στις αρχές της οθωμανικής κυριαρχίας στο νησί και θεωρούνται μεταβυζαντινά. Σώζονται όμως σε όλα διάφορα κειμήλια, έγγραφα, ακόμα και σκόρπια αρχιτεκτονικά μέλη που μαρτυρούν την βυζαντινή τους ιστορία. Για τον λόγο αυτό, έγινε εξαίρεση για τα 5 αυτά μοναστήρια και εντάχθηκαν στην βάση ως μνημεία της μεταβυζαντινής περιόδου. 11. Η ταξινόμηση είναι του Υπουργείου πολιτισμού και χρησιμοποιήθηκε επίσης στις βάσεις δεδομένων για το Εθνικό Αρχείο Μνημείων. 26

5.2 Μνημεία Πρώιμης Βυζαντινής περιόδου Παλαιοχριστιανική βασιλική στον Άγιο Γεώργιο Χαλινάδου Αγία Παρασκευή Ας ακολουθήσουμε τον αγροτικό δρόμο ανατολικά της Αγίας Παρασκευής. Έπειτα από 5.5χλμ περίπου συναντάμε στα αριστερά τα ερείπια τρίκλιτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής στην περιοχή Χαλινάδος. Η βασιλική, που ανασκάφηκε και αναστηλώθηκε μερικώς το 1937 από τον Α. Ορλάνδο, χρονολογείται περίπου στο δεύτερο μισό του 6 ου μ.χ. αιώνα. Η βασιλική που τώρα είναι αφιερωμένη στον Άγιο Γεώργιο, πιθανώς αποτελούσε καθολικό μοναστηριού που υπήρχε εκεί. Νοτιότερα, βρέθηκαν ερείπια τοίχων κελιών καθώς και ένα νόμισμα του 567-8 μ.χ. Βασιλική Χαλινάδου, άποψη του κεντρικού κλίτους Παλαιοχριστιανική βασιλική Αργάλων, Μυτιλήνη Στο 6 ο χιλιόμετρο νότια της πόλης της Μυτιλήνης στα δεξιά της δημοσίας οδού, υπάρχει το ξενοδοχείο Lesvos Beach. Στον βόρειο αυλόγυρο του ξενοδοχειακού συγκροτήματος, ο επισκέπτης διακρίνει το περιφραγμένο εξωκλήσι της αγίας Ευπρεπείας. Γύρω από το εξωκλήσι κείτονται διάσπαρτα τα αρχιτεκτονικά μέλη της παλαιοχριστιανικής βασιλικής που αποκαλύφθηκε εκεί το 1931. Πιθανολογείται πως η βασιλική ήταν μέρος μεγαλύτερου εκκλησιαστικού συγκροτήματος που περιλάμβανε ένα βαπτιστήριο στο δυτικό άκρο της βασιλικής, ένα παλαιοχριστιανικό μαρτύριο καθώς και ξενώνα. Το εκκλησάκι της αγίας Ευπρεπείας όπου βρίσκονται τα αρχιτεκτονικά μέλη της βασιλικής 27

Παλαιοχριστιανική βασιλική κοντά στην γέφυρα Κρεμαστής, Αγία Παρασκευή Περίπου 3χλμ βόρεια της Αγίας Παρασκευής πάνω στον δρόμο για Νάπη - Μανταμάδο, ένας αγροτικός δρόμος στρίβει δεξιά και μας οδηγεί στην τοποθεσία Κρεμαστή. Εκεί βρίσκεται πάνω από τον ποταμό Τσικνιά το γεφύρι της Κρεμαστής. Στο γεφύρι ο επισκέπτης με προσεκτική παρατήρηση θα διαπιστώσει εντοιχισμένα αρχιτεκτονικά μέλη της γειτονικής βασιλικής καθώς και του αρχαίου Ιερού της Κλοπεδής. Περίπου 50μ δυτικότερα, στη βόρεια πλευρά του δρόμου, βρίσκεται το εξωκλήσι του Αγίου Θεράποντα. Δίπλα στο εξωκλήσι σώζονται τα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής (αψίδα, θεμέλια τοίχων κλπ) και σκόρπια αρχιτεκτονικά μέλη. Το πέτρινο γεφύρι, στο οποίο είναι εντοιχισμένα αρχιτεκτονικά μέλη της βασιλικής Παλαιοχριστιανικό μαρτύριο, Μυτιλήνη Στα νότια της πόλης της Μυτιλήνης, κοντά στο τέρμα της περιοχής Μακρύς Γιαλός, η οδός Ελευθερίου Βενιζέλου αρχίζει να ανηφορίζει. Ακριβώς στην πρώτη αριστερή στροφή αν ακολουθήσουμε τον χωματόδρομο που ανηφορίζει, θα φτάσουμε σε ύψωμα με πανοραμική θέα. Εκεί μέσα στον περιφραγμένο αυλόγυρο κατοικίας, βρίσκεται παλαιοχριστιανικό μαρτύριο. Ο υπόγειος νεκρικός θάλαμος έχει σταυρικό σχήμα με κόγχες στις πλευρές, όπου έμπαιναν σαρκοφάγοι. Ο μητροπολίτης Ιάκωβος Γ. Κλεομβρότου, έχει την άποψη πως ο υπόγειος θάλαμος δεν είναι μαρτύριο αλλά οικογενειακό μαυσωλείο, καθώς κατά τη γνώμη του τα μαρτύρια βρίσκονταν κοντά σε ναούς. Άποψη του μαρτυρίου 28

Παλαιοχριστιανική βασιλική στην Τρουλωτή, Νάπη Δυτικά του χωριού Νάπη ακολουθώντας τον αγροτικό δρόμο, συναντούμε ύστερα από 1.5χλμ στα δεξιά το εξωκλήσι του Ταξιάρχη. Ο επισκέπτης, μπορεί να παρατηρήσει στους τοίχους του ναού τα εντοιχισμένα αρχιτεκτονικά μέλη της παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Στον περίβολο του εξωκλησιού υπάρχουν ερείπια της βασιλικής καθώς και αντίγραφα αιολικών κιονοκράνων από το ιερό της Κλοπεδής. Το εξωκλήσι του Ταξιάρχη. Διακρίνονται εντοιχισμένα αρχιτεκτονικά μέλη, και αιολικά κιονόκρανα στον περίβολο Μονή των Αριστών, νήσος αγίου Ισιδώρου στα Λουτρά Νοτιοδυτικά του χωριού Λουτρά, περίπου 3χλμ πάνω στον ασφαλτόστρωτο δρόμο, βρίσκεται η περιοχή Κουντουρουδιά, με ένα ξενοδοχείο εστιατόριο και μικρό λιμανάκι. Ακολουθώντας τον αγροτικό χωματόδρομο μετά την Κουντουρουδιά, περίπου 1.2χλμ βόρεια συναντούμε στα αριστερά μέσα στον κόλπο της γέρας το νησάκι άγιος Ισίδωρος. Στο νησάκι υπάρχει μια σύγχρονη εκκλησία αφιερωμένη στον άγιο Ισίδωρο. Εκεί, σώζονται δύο μικροί κίονες και μια θολωτή δεξαμενή. Σε χάρτη του Reux του 1739, σημειώνεται σχηματικά ένα οχυρό στη νησίδα αυτή, πιθανώς βυζαντινή οχύρωση. Πιθανολογείται πως στη νήσο αυτή βρισκόταν η μονή των Αριστών, την οποία ίδρυσε ο εκδιωχθείς από τον εικονομάχο αυτοκράτορα Λέοντα Ε τον Αρμένιο ο άγιος Συμεών ο στυλίτης Μυτιλήνης. Η μονή των Αριστών εντοπίζεται σε δύο πατριαρχικά έγγραφα του 1261-2μ.Χ. Άποψη της νησίδας Άγιος Ισίδωρος από την ακτή κοντά στη Κουντουρουδιά 29

Λείψανα παλαιοχριστιανικών βασιλικών στα Βατερά Μεταξύ Βατερών και ακρωτηρίου Αγίου Φωκά συναντά ο επισκέπτης το εξωκλήσι της αγίας Αικατερίνης. Στο εξωκλήσι αυτό σώζονται σκορπισμένα αρχιτεκτονικά μέλη παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Νοτιότερα, στο ακρωτήρι του αγίου Φωκά σώζονται τα ερείπια του αρχαίου ναού του Διονύσου καθώς και αρχιτεκτονικά μέλη παλαιοχριστιανικής βασιλικής που χτίστηκε πάνω στο ναό. Ο ναός του Διονύσου πάνω στο ακρωτήρι του αγίου Φωκά Παλαιοχριστιανική Βασιλική στους Αγίους Αρχαγγέλους, Γαββαθάς Αν ακολουθήσει κανείς το μονοπάτι από το ανατολικό άκρο της παραλίας του Γαββαθά, φτάνει ύστερα από λίγο περπάτημα στο νεόκτιστο εξωκλήσι των αγίων Αρχαγγέλων. Εκεί εντοπίζονται τα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Στο νάρθηκα της βασιλικής της οποίας ο ένας τοίχος είναι λαξευμένος στον βράχο, βρέθηκαν δύο τάφοι. Ο τοίχος του νάρθηκα της βασιλικής με τους λαξευμένους τάφους. Στο βάθος το χωριό Γαββαθάς 30

Παλαιοχριστιανική βασιλική στον άγιο Αλέξανδρο, Λαφιώνας Από το χωριό Λαφιώνας, αν ακολουθήσει κανείς το μονοπάτι που οδηγεί δυτικά, κοντά στον λόφο Ρούδι συναντά το εξωκλήσι άγιος Αλέξανδρος. Δίπλα βρίσκονται τα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Πίσω από τη βασιλική βρέθηκε ενεπίγραφη μονόλιθη σαρκοφάγος, η οποία πιθανώς είναι ο τάφος του αγίου Αλεξάνδρου Αλεξανδρείας. Τριάντα μέτρα νοτιοδυτικά του εξωκλησιού εντοπίζονται ερείπια οθωμανικών χτισμάτων. Ο μητροπολίτης Γαβριήλ κατά τον 17 ο αιώνα μνημονεύει το μέρος : «εν πεδιάδι μικρά και ωραία και υδατώδη, ην ασκητήριον του Αγίου Αλεξάνδρου Αλεξανδρείας, εκκλησία μετά περιοχής και μικρών οικημάτων». Λέγεται, πως οι Τούρκοι εντόπισαν την περιοχή πρώτη φορά τον 17 ο αιώνα και σύλησαν την σαρκοφάγο. Άποψη της περιοχής. Διακρίνονται το νεόδμητο εξωκλήσι και διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη Παλαιοχριστιανική βασιλική στον Άγιο Γεώργιο, Γαββαθάς Επί της οδού που οδηγεί στον παραθαλάσσιο Γαββαθά, αρκετές εκατοντάδες μέτρα πριν φτάσουμε στην θάλασσα, βρίσκεται το εξωκλήσι του αγίου Γεωργίου. Στο εξωκλήσι υπάρχουν εντοιχισμένα πολλά αρχιτεκτονικά μέλη της βασιλικής που υπήρχε κάποτε εκεί, καθώς και μια επιγραφή στο βόρειο άκρο της δυτικής πλευράς. Το εξωκλήσι του αγίου Γεωργίου πάνω στο δρόμο για Γαββαθά 31

Παλαιοχριστιανική βασιλική στη νήσο Νησιώπη, Σίγρι Το 1952 οι φαροφύλακες στο νησάκι Νησιώτη ή Μεγαλόνησος ακριβώς απέναντι από το Σίγρι, αποκάλυψαν ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Στο δυτικό τμήμα της βασιλικής επρόκειτο να ανεγερθεί το εξωκλήσι του αγίου Γεωργίου. Στην ανατολική πλευρά της βασιλικής, βρέθηκε τάφος καλυμμένος με μαρμάρινες πλάκες. Το εκκλησάκι του αγίου Γεωργίου στη νήσο Νησιώπη. Άποψη από τα βόρεια Παλαιοχριστιανική βασιλική Αγίου Ανδρέα, Σκάλα Ερεσού Στο νοτιοανατολικό άκρο του οικισμού της Σκάλας Ερεσού ανακαλύφθηκαν το τέλος του 19 ου αιώνα από μοναχούς της μονής Υψηλού και της μονής Πιθαρίου τα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Η τρίκλιτη βασιλική που χρονολογείται περί το 450 μ.χ., είναι αφιερωμένη στον άγιο Ανδρέα. Το δάπεδο του μεσαίου κλίτους έχει ψηφιδωτό με παραστάσεις παγωνιών. Κατά τη διάρκεια εργασιών καθαρισμού και διαμορφώσεως, αποκαλύφθηκε στα νοτιοανατολικά αψιδωτό μακρόστενο πρόσκτισμα που ταυτίστηκε με διακονικό, κάτι που σύμφωνα με τον Σ. Χαριτωνίδη υποδεικνύει την ύπαρξη αρχαιότερης βασιλικής από την υπάρχουσα. Σύμφωνα με την παράδοση η λατρεία του Αγίου Ανδρέα αρχίζει εδώ το 740 μ.χ. Όταν ο επίσκοπος Κρήτης Ανδρέας επέστρεφε από σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη, πέθανε κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. Το πλοίο που τον μετέφερε αναγκάστηκε να προσορμιστεί στην Ερεσό λόγω σφοδρής κακοκαιρίας. Τον θάψανε πίσω από μια εκκλησία που υπήρχε εκεί. Το ψηφιδωτό δάπεδο της παλαιοχριστιανικής 32

Βασιλική στο Καλό Λιμάνι, Σκαλοχώρι Περίπου 4χλμ βορειοδυτικά του Σκαλοχωρίου ξεπροβάλλει ο όρμος ανατολικά του όρμου του Γαββαθά. Στον δυτικό του βραχίονα βρίσκεται το Οβριόκαστρο, ενώ στον ανατολικό βραχίονα δύο εκκλησίες. Στον ανατολικό βραχίονα διαμορφώνεται ένας ισθμός με το όνομα Κόκκινο. Στον ισθμό που είναι διάσπαρτος με λείψανα μεσαιωνικού οικισμού βρίσκεται ο πολύ μικρός οικισμός Τσαμούρ Λιμάνι ή Καλό Λιμάνι. Στο βορειοανατολικό άκρο του χτίστηκε το εξωκλήσι της Παναγίας πάνω στον ανατολικό τοίχο παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Αρχιτεκτονικά μέλη εντοιχίστηκαν στο νέο κτίσμα. Δυτικότερα βρίσκεται το εξωκλήσι του αγίου Νικολάου, στο οποίο έχουν εντοιχιστεί λείψανα της παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Άποψη του εξωκλησιού της Παναγίας από τα βόρεια 33

Παλαιοχριστιανική βασιλική Αχλαδερής στην Αρχαία Πύρρα Περίπου 5.5χλμ νότια της διασταύρωσης για Αχλαδερή στον οδικό άξονα Μυτιλήνης - Καλλονής, βρίσκεται η ακρόπολη της αρχαίας Πύρρας, το μετέπειτα βυζαντινό κάστρο των Βασιλικών. Χτισμένη σε ιδιαίτερα οχυρή θέση, η αρχαία Πύρρα χρονολογείται από την πρώιμη εποχή του χαλκού. Καταστράφηκε μάλλον το 231π.Χ. από μεγάλο σεισμό, σώθηκε όμως το προάστειον στις νότιες πλαγιές του λόφου της ακροπόλεως. Ο Ι. Μουτζούρης υποθέτει ότι στην βυζαντινή περίοδο, στην ακρόπολη βρισκόταν ένας οχυρωμένος οικισμός με το όνομα Βασιλικά που εγκαταλείφθηκε αργότερα όταν χτίστηκε ο σημερινός οικισμός Βασιλικά. Το 1939, ανακαλύφθηκε και ανασκάφηκε τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική πολύ κοντά στην Πύρρα, στα κτήματα του Σημαντηρείου κληροδοτήματος Φιλανθρωπικών Καταστημάτων Μυτιλήνης. Σώζονται μέρος της αψίδας και των παστοφορίων καθώς και τμήμα του ψηφιδωτού δαπέδου. Ακολουθώντας τον δρόμο προς Βασιλικά, περίπου 1χλμ νοτιότερα συναντούμε πάνω στο δρόμο την αγία Βερονίκη. Στο εξωκλήσι υπάρχει ένας πολύ φθαρμένος ανάγλυφος αμφικιονίσκος. Το βυζαντινό κάστρο, καταλαμβάνει τον χώρο της ακροπόλεως της αρχαίας Πύρρας. Δυτικά του κάστρου βρίσκεται στο εξωκλήσι του αγίου Δημητρίου στο οποίο παρατηρούνται εντοιχισμένα αρχιτεκτονικά μέλη παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Μελετητές υποθέτουν πως τα εντοιχισμένα μέλη στο εξωκλήσι του αγίου Δημητρίου και της αγίας Βερονίκης προέρχονται από την βασιλική της Αχλαδερής. Άποψη των ερειπίων της βασιλική μέσα στο Σημαντήρειο κληροδότημα. Στο βάθος ο δρόμος Αχλαδερής - Πολιχνίτου 34

Παλαιοχριστιανική βασιλική αγίου Γεωργίου στην Πέτρα Περίπου 700μ δυτικά του χωριού Πέτρα, βρίσκεται στο μέσο ενός χωραφιού ένα προσκυνητάρι αφιερωμένο στον άγιο Γεώργιο. Το προσκυνητάρι φτιάχτηκε πάνω στην αψίδα παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Σώζεται το δάπεδο της κατασκευασμένο με πήλινες πλάκες. Άποψη των ερειπίων, ένα επίπεδο κάτω από το χωράφι Παλαιοχριστιανική βασιλική αγίου Δημητρίου στην Πέτρα Στην δυτική πλευρά του δρόμου Καλλονής Πέτρας, 1χλμ νότια της Πέτρας, ένας χωματόδρομος κατευθύνεται αριστερά. Ακολουθώντας τον χωματόδρομο στρίβουμε ξανά αριστερά πριν φτάσουμε σε ένα μικρό χείμαρρο. Λίγο αργότερα φτάνουμε σε τοποθεσία με ενδείξεις οικισμού ρωμαϊκών χρόνων. Στο νότιο μέρος, σώζονται η αψίδα και θεμέλια του νότιου τοίχου παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Στην περιοχή βρέθηκε νόμισμα του Κόμοδου (180-192 μ.χ.). Άποψη της αψίδας του ιερού από τα δυτικά 35

Παλαιοχριστιανική βασιλική Υψηλομετώπου Στις νότιες υπώρειες της Λεπετύμνου 1χλμ νότια του χωριού Υψηλομέτωπο, βρίσκεται το εξωκλήσι του Αγίου Δημητρίου. Χτίστηκε το 1954 πάνω σε αψίδα τρίκλιτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Η βασιλική αποκαλύφθηκε από χωρικούς στα χρόνια της τουρκοκρατίας. Χρονολογείται τον 6 ο μ.χ. αιώνα. Μέλη της διατηρούνται είτε εντοιχισμένα στον άγιο Δημήτριο είτε μέσα στο εξωκλήσι. Διατηρούνται επίσης τμήματα του ψηφιδωτού δαπέδου. Επάνω από τις κιονοστοιχίες των κλιτών υπάρχουν μικρότερες κιονοστοιχίες, ένδειξη ότι ο ναός είχε γυναικωνίτη και υπερώα. Το 1956, αποκαλύφθηκε επιγραφή νοτιότερα του ναού: «Εκτίσθη το Βαλανίον επί υπατίας Φλαβίου Λουκίου δεσποτεύοντος Ευλωγίου του Λαλαγριωνίου επιτροπεύοντος Αυξεντίου». Στον γύρω χώρο εντοπίστηκαν επίσης ερείπια κτισμάτων. Ο Σ. Χαριτωνίδης υποθέτει σύμφωνα με την επιγραφή και τα γύρω ερείπια κτισμάτων, πως η βασιλική ήταν το καθολικό μοναστηριακού συγκροτήματος. Γενική άποψη της βασιλικής από την γωνία του εξωκλησιού Παλαιοχριστιανική βασιλική στον λόφο δίπλα στην αλυκή, Αρίσβη Καθώς οδεύουμε τον οδικό άξονα Μυτιλήνης - Καλλονής, περί τα 4χλμ πριν φτάσουμε στην κωμόπολη της Καλλονής, συναντούμε νότια της δημοσίας οδού τον λόφο του Αγίου Ιωάννη. Ο λόφος πήρε το όνομα του από το εξωκλήσι που υπάρχει εκεί. Στους τοίχους του, είναι εμφανή τα εντοιχισμένα αρχιτεκτονικά μέρη της παλαιοχριστιανικής βασιλικής που κάποτε υπήρχε εκεί. Βορειότερα υπάρχει μια δεξαμενή. 36

Παλαιοχριστιανική βασιλική Αφεντέλλη, Σκάλα Ερεσού Στα δυτικά της παραλίας της Σκάλας Ερεσού, 1χλμ μετά τον οικισμό βρίσκεται ο λόφος του προφήτη Ηλία. Στην ανατολική του πλευρά, ανασκάφηκε το 1928 παλαιοχριστιανική βασιλική διακοσμημένη με ψηφιδωτό δάπεδο. Χρονολογήθηκε περί το δεύτερο τέταρτο του 6 ου μ.χ. αιώνα, σύμφωνα με επιγραφή και με βάση την χρονολόγηση του ψηφιδωτού. Το ψηφιδωτό αποκολλήθηκε το 1982 και έκτοτε συντηρείται. Γενική άποψη της βασιλικής από τον λόφο στα βόρεια (αρχείο 14 η ΕΒΑ) Βασιλική στον Άγιο Νικόλαο, Σκαμιούδι Λισβορίου Στο μικρό επίνειο του Λισβορίου Μπινιάς ή Σκαμιούδι, βρίσκονται μέσα σε κτήμα κοντά στην ακτή λείψανα παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Όταν ο ιδιοκτήτης αποφάσισε να ανεγείρει το εκκλησάκι του αγίου Νικολάου, βρήκε στο κτήμα του αρχιτεκτονικά μέλη παλαιοχριστιανικής βασιλικής τα οποία συγκέντρωσε και εντοίχισε στο καινούργιο κτίσμα. Τμήμα του περιβόλου του εξωκλησιού με αρχιτεκτονικά μέλη της βασιλικής. Στο βάθος ο κόλπος της Καλλονής 37

Παλαιοχριστιανική βασιλική στο Παλαιόκαστρο, Σίγρι Στο δυτικό άκρο της Λέσβου 99χλμ από την Μυτιλήνη βρίσκεται το γραφικό χωριό Σίγρι. Λίγο βορειότερα του χωριού περί το 1.5χλμ ακολουθώντας τον αγροτικό δρόμο, ο επισκέπτης συναντά την τοποθεσία Παλαιόκαστρο. Στο μέρος υπάρχουν ελάχιστα λείψανα του μεσαιωνικού κάστρου του Σιγρίου. Το Παλαιόκαστρο ήταν το οχυρό του Παλαιοχωρίου, οι κάτοικοι του οποίου αναγκάστηκαν κατά την Τουρκοκρατία να μετακινηθούν λίγο νοτιότερα στο φυσικό λιμάνι του Σιγρίου. Περίπου 200 μέτρα βορειότερα, βρίσκονται τα λείψανα παλαιοχριστιανικής βασιλικής που αποκαλύφθηκαν από χωρικούς. Σώζεται μερικώς ένας τοίχος της βασιλικής, καθώς και τοίχοι προσκτισμάτων που πιθανώς χρησιμοποιούνταν ως παστοφόρια. Άποψη του ερειπωμένου χώρου του Παλαιοκάστρου από τα νότια (αρχείο14 η ΕΒΑ) Παλαιοχριστιανική βασιλική στο Παλαιοχώρι, Σίγρι Καθώς ακολουθούμε τον αγροτικό δρόμο βορειότερα του Παλαιοκάστρου, συναντούμε τον ερειπωμένο οικισμό του Παλαιοχωρίου. Στην πρώτη δεξιά στροφή ο δρόμος κατευθύνεται ανατολικά και οδηγεί στο εξωκλήσι της αγίας Παρασκευής. Στους τοίχους του εξωκλησιού έχουν εντοιχιστεί αρχιτεκτονικά μέλη της παλαιοχριστιανικής βασιλικής που υπήρχε εκεί. Έχει αποκαλυφθεί η αψίδα του ιερού, όπου τελείται υπαίθρια λατρεία. Το εξωκλήσι της Αγίας Παρασκευής στο Παλαιοχώρι 38