1-30:Layout 1 3/3/2011 10:52 μ Page 11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Τα Βασιλικά Λέσβου Λίγα λόγια για την ιστορία του χωριού Εκείνοι που έχουν ασχοληθεί με την ονομασία και την ιστορία του χωριού και της γύρω περιοχής προσπαθούν να δώσουν απάντηση στα ακόλουθα ερωτήματα: Τι ήταν τα Βασιλικά; Πού βρίσκονταν; Γιατί ονομάστηκαν έτσι; Ποια υπήρξε η ιστορική τους διαδρομή; Οι απόψεις τους διαφέρουν σημαντικά. Θα μπορούσαμε ωστόσο να τις συνοψίσουμε σε δυο: Κατά την πρώτη άποψη τα «Βασιλικά» δεν ήταν ένα ορισμένο χωριό σε μια συγκεκριμένη τοποθεσία, αλλά μια ομάδα χωριών στην ίδια περιοχή, που όλα μαζί ονομάζονταν «βασιλικά χωρία». Η περιοχή αυτή βρίσκεται στον χάρτη του νησιού αριστερά από τη νοητή γραμμή που ξεκινάει από τα Βατερά και καταλήγει στην Αχλαδερή, εκεί όπου η αρχαία Πύρρα.
1-30:Layout 1 3/3/2011 10:52 μ Page 12 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 12 Τα χωριά ονομάζονταν «βασιλικά», γιατί μαζί με τα κτήματα της περιοχής ήταν ιδιοκτησία του βασιλιά του Βυζαντίου, που τα παραχωρούσε για εκμετάλλευση σε συγγενείς του και σε άλλους κρατικούς αξιωματούχους. Οι βυζαντινοί αυτοί άρχοντες διέμεναν στην περιοχή είτε μόνιμα είτε για τον χρόνο της ανάπαυσής τους, για τις διακοπές τους, όπως θα λέγαμε σήμερα. Για την άνετη και ασφαλή διαμονή τους, αλλά και για την επίβλεψη των καλλιεργητών και την επιβολή της ησυχίας και της τάξης, έχτιζαν σε διάφορα σημεία της περιοχής πύργους-κάστρα, ερείπια των οποίων σώζονται μέχρι σήμερα (καστρόπυργοι Λισβορίου, Βρίσας, Βασιλικών). Τα «βασιλικά χωρία» ήταν, κατά την άποψη αυτή, ο Πολυχνίτος, η Βρύσα, το Λεσβώριον, η Γρύπα, ο Βασιλικιώτης, ο Άγιος Νικόλαος, καθώς και άλλα μικρότερα, που σήμερα ως τοπωνύμια μόνο αναφέρονται (Άτζηρκος, Δαμάνδριο, Μαλαμάνδρια, Χαλατσίδια, Νυγίδα κ.ά.). Σύμφωνα με τη δεύτερη άποψη τα Βασιλικά ήταν μια ισχυρή κωμόπολη, έδρα του βυζαντινού αξιωματούχου, με φρούριο που δέσποζε σ ολόκληρη την περιοχή, που αναφέρθηκε παραπάνω. Η βυζαντινή κωμόπολη των Βασιλικών τοποθετείται σε ύψωμα κοντά στην αρχαία Πύρρα, λίγο μετά την Αχλαδερή, αριστερά του δρόμου προς την Καλλονή, το οποίο οι ντόπιοι σήμερα ονομάζουν «Καστρί». Το ύψωμα Καστρί (Καστρέλ ) πάνω από την καταποντισμένη αρχαία Πύρρα, στο οποίο τοποθετείται η βυζαντινή κωμόπολη των Βασιλικών με το ομώνυμο φρούριο.
1-30:Layout 1 3/3/2011 10:52 μ Page 13 13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ένας από τους ερευνητές, ο Στρατής Μολίνος, γράφει σχετικά: «Στο λοφίσκο που ναι κοντά στην παράλια τοποθεσία Αχλαδερή, ανακαλύφτηκαν τα ίχνη της πολίχνης των βυζαντινών Βασιλικών με το ερειπωμένο κάστρο τους. Σε μέγεθος αποδεικνύεται αξιόλογο κάστρο, κι ο λόγος είναι πως μέσα στον χώρο του ήταν χτισμένη και η μικρή πόλη. Να, λοιπόν, ακόμα μια περίπτωση περιτείχιστης μονάδας κι αυτό κάνει το κάστρο των Βασιλικών ν αναφέρεται συχνά σε περιγραφές επισκεπτών κατέχοντας μια σημαντική θέση σπουδαιότητας στο νησί...». Την ύπαρξή του αναφέρουν στις περιγραφές τους, συγκεκριμένα οι Ch. Buondelmondi, B. Zamberti κaι F. Da Bergamo: «Αξιόλογης κατασκευής είναι η σήραγγα που έβγαζε υπόγεια έξω, μακριά από το κάστρο. Τα τοιχώματά της που μόλις επιτρέπουν ένα σκυφτό άνθρωπο να προχωρήσει, είναι φτιαγμένα από γκρίζες πλάκες, καλοχτισμένες, δίνοντας την εικόνα επιμελούς και κοπιαστικής εργασίας». Οι γέροι του χωριού λένε πως όταν μπεις στη σήραγγα αυτή χάνεσαι και πως ένας μοναχά μέχρι σήμερα, που τον κατονομάζουν, μπόρεσε να την περάσει. Αριστερά από το Καστρί υψώνεται το Γιαλοβούνι. Σ αυτό κατάληγε η υπόγεια σήραγγα από το κάστρο, για να είναι δυνατή η διαφυγή από τη θάλασσα σε περίπτωση κινδύνου.
1-30:Layout 1 3/3/2011 10:52 μ Page 14 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 14 Πότε χτίστηκε το κάστρο των Βασιλικών με την ομώνυμη κωμόπολη μέσα σ αυτό, δεν είναι εξακριβωμένο. Μερικά γεγονότα από την ιστορία του νησιού μάς επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες υποθέσεις: Το 231 π.χ. καταποντίστηκε από τρομακτικούς σεισμούς η Πύρρα, μια από τις ισχυρότερες τότε πόλεις της Λέσβου, στον μυχό του κόλπου της Καλλονής, τον Πυρραίο Κόλπο. Όσοι από τους κατοίκους της διασώθηκαν, πανικόβλητοι διασκορπίστηκαν στη γύρω περιοχή. Εκεί εγκαταστάθηκαν σε μικρούς οικισμούς, διατηρώντας τα ήθη και τα έθιμά τους από την καταποντισμένη Πύρρα. Τότε πρέπει να δημιουργήθηκαν μικροί οικισμοί στο Ξηρό, στον Άγιο Παύλο, στον Κ στό, στον Άτζηρκο. Η Λέσβος στο μεταξύ (70 μ.χ.) έγινε επαρχία του Ρωμαϊκού Κράτους. Μετά τον χωρισμό του Ρωμαϊκού Κράτους σε Ανατολικό και Δυτικό (395 μ.χ.) η Λέσβος έγινε επαρχία του Βυζαντίου. Κατά τους πρώτους βυζαντινούς χρόνους έζησε ειρηνικά και ευημερούσε, έχοντας την προστασία των αυτοκρατόρων του Βυζαντίου. Ο πληθυσμός ήταν συγκεντρωμένος στα παράλια και στις πεδινές εκτάσεις, ενώ τα ορεινά μέρη δεν είχαν κατοικηθεί. Η περιοχή του κόλπου της Καλλονής ήταν από τις πιο ευημερούσες περιοχές του νησιού. Το κάστρο των Βασιλικών, όπως και άλλα κάστρα του νησιού κατά τη βυζαντινή περίοδο, έγινε τόπος εξορίας επιφανών, ανεπιθύμητων και επικίνδυνων προσώπων για τον εκάστοτε αυτοκράτορα του Βυζαντίου. Σ αυτά βέβαια οι εξόριστοι έβρισκαν όλες τις ανέσεις και τις περιποιήσεις που ταίριαζαν στην προηγούμενη θέση τους. Το μόνο που ενδιέφερε ήταν να βρίσκονται μακριά από την Κωνσταντινούπολη και να είναι επιτηρούμενα και ακίνδυνα. Στο κάστρο των Βασιλικών λέγεται ότι εξορίστηκε η ονομαστή αυτοκράτειρα του Βυζαντίου Ειρήνη η Αθηναία και ότι πέθανε σ αυτό το 803 μ.χ. Μερικοί μάλιστα υποστηρίζουν ότι τα βυζαντινά Βασιλικά ονομάστηκαν έτσι, γιατί σ αυτά εξορίστηκε και πέθανε η βασίλισσα του Βυζαντίου Ειρήνη. Το πιθανότερο όμως είναι ότι η μικρή πόλη με το κάστρο της και ολόκληρη η γύρω περιοχή ονομάζονταν Βασιλικά προτού εξοριστεί εκεί η Ειρήνη. Εκτός
1-30:Layout 1 3/3/2011 10:52 μ Page 15 15 ΕΙΣΑΓΩΓΗ από την Ειρήνη την Αθηναία, στο κάστρο των Βασιλικών πιθανολογείται ότι έζησαν εξόριστοι ο πατριάρχης Ιγνάτιος Ραγκαβέ (μάγιστρος, 849), ο Λέων Φωκάς (κουροπαλάτης) με τους γιούς του Νικηφόρο και Βάρδα (969), ο αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος Θ ο Μονομάχος (1042-1055) κ.ά. Σε διάστημα πέντε ολόκληρων αιώνων (9 ος -14 ος ) η Λέσβος έγινε στόχος επιδρομέων και κατακτητών: Σαρακηνοί πειρατές τη λεηλάτησαν και την ερήμωσαν για τέταρτη φορά. Ακολούθησαν οι Σταυροφόροι (1151), που ήταν αγριότεροι και από τους Σαρακηνούς. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους το 1204, το νησί κυρίευσαν οι Βενετσιάνοι και αργότερα (1333) οι Γενουάτες. Το 1335 οι Βυζαντινοί ανέκτησαν την κυριαρχία στο νησί. Σε όλη αυτή τη μακρά περίοδο το βασιλικό κάστρο των Βασιλικών φαίνεται ότι έμεινε απρόσβλητο και άπαρτο από τους επιδρομείς. Ίσως επειδή ήξεραν ότι η αντίσταση που θα συναντούσαν σ αυτό θα ήταν φοβερή, δεν επιχείρησαν να το καταλάβουν. Το 1355 ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ιωάννης Παλαιολόγος πάντρεψε την αδελφή του Μαρία με τον Γενουάτη Φραγκίσκο Γατελούζο και για γαμήλιο δώρο τού έδωσε τη Λέσβο. Ο Φραγκίσκος Γατελούζος έμεινε ηγεμόνας του νησιού είκοσι χρόνια. Φέρθηκε έξυπνα και διπλωματικά, διατήρησε άριστες σχέσεις με το Βυζάντιο και τους ντόπιους κατοίκους, ανακαίνισε και επισκεύασε κάστρα, ίδρυσε δικό του νομισματοκοπείο και το νησί γνώρισε μεγάλη οικονομική άνθιση και ευημερία. Την ίδια ακμή πρέπει να γνώρισε και η περιοχή του κάστρου των Βασιλικών, στην οποία σώζονται απομεινάρια (καστρόπυργοι, γεφύρια, ναοί) της περιόδου αυτής. «Σε παλιές χαλκογραφίες και χάρτες (ένα τέτοιο απόσπασμα δημοσιεύεται εδώ) διαβάζει κανείς τις λέξεις Colona Vasilika. Colona, λέξη λατινική, σημαίνει γεωργός... Ντόπιοι κατά πάσα πιθανότητα επιχειρηματίες, εκμεταλλεύονταν τα βασιλικά κτήματα» (Στρατή Μολίνου: Κάστρα και Καστρέλια, Αθήνα 1984, σελ. 39).
1-30:Layout 1 3/3/2011 10:52 μ Page 16 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 16 (Chr. Buondelmonti, 1420 μ.χ.) Ο καθολικός ιερέας Χριστόφορος Βουονδελμόντι, που από το 1404 ως το 1420 περιηγήθηκε τα ελληνικά νησιά και με τις περιγραφές του έδωσε πολύτιμες πληροφορίες για την κατάστασή τους την εποχή εκείνη, αναφερόμενος στη Μυτιλήνη γράφει: «Εισί μεν ουν περί αυτήν πολλά φρούρια Ιερά, Κεράμεια, Κυδωνία, Βασιλικά, Πέτρα, Μόλυβος το μέγιστον η Μυτιλήνη εστίν», κατατάσσει δηλαδή το φρούριο των Βασιλικών τέταρτο σε σειρά αξιολόγησης μεταξύ των πιο σημαντικών φρουρίων του νησιού. Οι Γατελούζοι συνέχισαν να κυβερνούν το νησί περισσότερο από έναν αιώνα. Από το 1397 δέχτηκαν να πληρώνουν φόρο υποτέλειας στους Τούρκους, που γι αυτό τους άφησαν ανενόχλητους τουλάχιστο ως το 1442. Τη χρονιά αυτή τουρκικός στόλος εξαπέλυσε μεγάλη επίθεση στο φρούριο του Μολύβου, αλλά χάρη στη γενναία αντίσταση των Γατελούζων αποκρούστηκε. Τρία χρόνια όμως αργότερα (1445) ο διοικητής της Καλλίπολης ναύαρχος Πάλδας ή Παιτόγλης, Βούλγαρος εξωμότης, επιτέθηκε στο νησί, λεηλάτησε και ερήμωσε όλη την περιοχή του κόλπου Καλλονής και κατάστρεψε από τα θεμέλια την πόλη της Καλλονής, που την εποχή εκείνη ευημερούσε. Όσοι από τους κατοίκους της περιοχής διασώθηκαν κατάφυγαν στο εσωτερικό του νησιού.
1-30:Layout 1 3/3/2011 10:52 μ Page 17 17 ΕΙΣΑΓΩΓΗ O Μωάμεθ Β ο Πορθητής μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης επιχείρησε για πρώτη φορά το 1459 να καταλάβει τη Λέσβο, αλλά απέτυχε εξαιτίας της γενναίας αντίστασης των Γατελούζων. Για δεύτερη φορά το επιχείρησε το 1462, όταν ηγεμόνας του νησιού ήταν ο Νικόλαος Γατελούζος. Οι Τούρκοι πολιόρκησαν το κάστρο της Μυτιλήνης επί 27 ημέρες και ο Νικόλαος Γατελούζος, παρά την ηρωική άμυνα που αντέταξε, αναγκάστηκε τελικά να παραδώσει τα κλειδιά του φρουρίου στον Μεχμέτ πασά και να διατάξει εγγράφως τους διοικητές και των άλλων φρουρίων του νησιού να κάνουν το ίδιο. Το νησί γνώρισε ερήμωση και σφαγή. Από τους 100.000 κατοίκους που είχε, απομείνανε 30.000. Ο τελευταίος Γατελούζος ηγεμόνας του νησιού μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη και παρόλο που αλλαξοπίστησε, απαγχονίστηκε με χορδή τόξου. Με βάση τα παραπάνω, μπορούμε να υποθέσουμε πως το κάστρο των Βασιλικών υπήρχε τουλάχιστον από την εποχή της εξορίας της Ειρήνης Αθηναίας (803) ως την εποχή που ο Chr. Buondelmonti το αναφέρει (1420) κατά την περιήγησή του στα ελληνικά νησιά. Το πιθανότερο είναι ότι εγκαταλείφθηκε και ερημώθηκε στο διάστημα 1445-1462, που έχουμε την καταστροφή από τον Πάλδα της περιοχής του κόλπου της Καλλονής, την ενδημική νόσο πανώλης και την οριστική υποδούλωση του νησιού στους Τούρκους. Οι κάτοικοί του διασκορπίστηκαν σε διάφορα σημεία της περιοχής και σιγά-σιγά δημιουργήθηκαν στη θέση που βρίσκονται σήμερα τα χωριά Βρίσα, Λισβόρι, Πολιχνίτος και Βασιλικιώτης. Πολλά χρόνια μετά την ερήμωση του κάστρου το όνομα «Βασιλικά» διατηρήθηκε ως τοπωνύμιο, για να θυμίζει την παλιά ισχυρή κωμόπολη με το κάστρο της. Τα χωριά της περιοχής από το τοπωνύμιο ονομάστηκαν «βασιλικά χωρία». Με τον καιρό το επίθετο «βασιλικά» παραλείφθηκε και το κάθε χωριό έμεινε με το σημερινό του όνομα. Μόνο ο Βασιλικιώτης πολύ αργότερα μετονομάστηκε σε Βασιλικά, ίσως για να θυμίζει τη βυζαντινή πολίχνη του κάστρου των Βασιλικών.
1-30:Layout 1 3/3/2011 10:52 μ Page 18 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 18 Για το όνομα του χωριού «Βασιλικιώτης» πρέπει να σημειωθούν και τα εξής: Η κατάληξη -ιώτης (-ώτης) είναι κατάληξη των ονομάτων, που σημαίνουν τον ορισμένο τόπο από τον οποίο κατάγεται κάποιος, όπως Θερμή - Θερμιώτης, Αμπελικό - Αμπελικιώτης, Αγιάσος - Αγιασώτης, Βασιλικά - Βασιλικιώτης. Από την κατάληξη του ονόματος, λοιπόν, τεκμαίρεται ότι οι πρώτοι κάτοικοι και ιδρυτές του χωριού Βασιλικιώτης κατάγονταν από τα Βασιλικά. Πιθανόν να ήταν γεωργοί και γεώμοροι, κισιμτζήδες όπως θα λέγαμε σήμερα, που δούλευαν στα βασιλικά κτήματα της βυζαντινής κωμόπολης των Βασιλικών. Όταν το κάστρο των Βασιλικών εγκαταλείφθηκε και ερημώθηκε, κάποιος από αυτούς με την οικογένειά του ήρθε και εγκαταστάθηκε στη θέση που βρίσκονται τα σημερινά Βασιλικά. Επειδή καταγόταν από τα βυζαντινά Βασιλικά, το χωριό, που σιγά-σιγά σχηματίστηκε, ονομάστηκε Βασιλικιώτης. Πάντως χωριό με το όνομα Βασιλικιώτης, χωρίς να έχει προϋπάρξει χωριό με το όνομα Βασιλικά, δεν εννοείται. Το χωριό έφερε το όνομα αυτό ως το 1918, οπότε με βασιλικό διάταγμα αναγνωρίστηκε ως Κοινότητα με το όνομα Βασιλικά. Η νέα Κοινότητα αποτελέσθηκε από τους μέχρι τότε συνοικισμούς Βασιλικιώτης και Αχλαδερή. Αρχικά, μέχρι το 1948, υπαγόταν στην επαρχία Πλωμαρίου και αργότερα στην επαρχία Μυτιλήνης. Συνοπτικά και με βάση τα παραπάνω θα μπορούσε κανείς να παρουσιάσει το «γενεαλογικό δέντρο» των σημερινών Βασιλικών ως εξής: Αρχαία Πύρρα βυζαντινό κάστρο Βασιλικών Βασιλικιώτης σημερινά Βασιλικά. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι τα περισσότερα από τα κύρια ονόματα ανδρών και γυναικών του χωριού είναι ονόματα της κλασικής αρχαιότητας και το ότι στη βασιλικιώτικη διάλεκτο διατηρούνται πολλοί γραμματικοί και συντακτικοί τύποι της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Όλ αυτά διατηρήθηκαν μέσα από την προφορική παράδοση, από στόμα σε στόμα και από γενιά σε γενιά, από ανθρώπους που αιώνες ολόκληρους έζησαν κάτω από τον τουρκικό ζυγό, που δεν φοίτησαν σε σχολεία και που δεν έμαθαν γραφή και ανάγνωση, γραμματική και συντακτικό, μυθολογία και ιστορία. Διασώσανε πάππου προς πάππου ονόματα, λεκτικούς τύπους και
1-30:Layout 1 3/3/2011 10:52 μ Page 19 19 ΕΙΣΑΓΩΓΗ εκφράσεις όπως τα χρησιμοποιούσαν οι πρόγονοί τους στην αρχαία Πύρρα, στο κάστρο των Βασιλικών και στον Βασιλικιώτη; (Απόσπασμα από το βιβλίο μου «Το χωριό μου Βασιλικά Λέσβου», σ. 21-28, Έκδ. Εξωραϊστικού Πολιτιστικού Συλλόγου Βασιλικών Λέσβου «Ο Άγιος Ραφαήλ», Αθήνα 2008) 2. Το γλωσσικό ιδίωμα της Λέσβου Η λεσβιακή διάλεκτος ανήκει σε μια μεγάλη κατηγορία νεοελληνικών γλωσσικών ιδιωμάτων, τα οποία στη Γλωσσολογία ονομάζονται βόρεια νεοελληνικά ιδιώματα. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα γλωσσικά ιδιώματα της Στερεάς Ελλάδας, της Θεσσαλίας, της Μακεδονίας, της Θράκης και της Ηπείρου, ορισμένων νησιών του Αιγαίου (Λέσβου, Σάμου, Λήμνου, Τενέδου κ.ά.) και των βορειοδυτικών παραλίων της Μικράς Ασίας, στα οποία εγκαταστάθηκαν άποικοι από τη Λέσβο από τις αρχές του 17 ου αιώνα. H λεσβιακή διάλεκτος έχει δεχτεί σημαντικές επιδράσεις από τις γλώσσες με τις οποίες ήλθε σε επαφή, δηλαδή την ιταλική (γενοβέζικα) και τουρκική, αλλά περιέχει και πολλά στοιχεία της αρχαίας ελληνικής, τα οποία δε συναντούμε στην κοινή νεοελληνική. Οι κυριότερες παραλλαγές της λεσβιακής διαλέκτου είναι τα ιδιώματα της Ανατολικής Λέσβου, του Πλωμαρίου, της Αγιάσου, της Βόρειας και Δυτικής Λέσβου. O πατέρας της λεσβιακής λαογραφίας Σπυρίδων Αναγνώστου διακρίνει στα «Λεσβιακά» του (Αθήνα 1903) επτά επιμέρους γλωσσικά ιδιώματα στο νησί: 1) της Μυτιλήνης 2) του Πλωμαρίου, Πολιχνίτου, Αγιάσου 3) του Μανταμάδου 4) της Κάπης και Κλειούς 5) της Συκαμινιάς και του Μολύβου 6) του χωριού «Γέλια» και 7) της Αγίας Παρασκευής και Καλλονής.
1-30:Layout 1 3/3/2011 10:52 μ Page 20 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 20 3. Το γλωσσικό ιδίωμα των Βασιλικών Μερικά γενικά χαρακτηριστικά Το γλωσσικό ιδίωμα των Βασιλικών συγγενεύει περισσότερο με το γλωσσικό ιδίωμα της Αγιάσου, αν και παρουσιάζει αρκετές διαφορές από αυτό. Ελάχιστες είναι οι διαφορές του από το γλωσσικό ιδίωμα των πολύ γειτονικών χωριών Λισβορίου, Πολιχνίτου και Βρίσας. Μερικά από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του γλωσσικού ιδιώματος των Βασιλικών, που συναντιούνται εξάλλου και στα γλωσσικά ιδιώματα των περισσότερων χωριών του νησιού, είναι τα εξής: Άρθρα: Τα άρθρα είναι δύο: το -η- για τα αρσενικά και τα θηλυκά και το -του- για τα ουδέτερα: η μπάρμπας, η θεια, του μουρό. Όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από φωνήεν, το άρθρο -η- προφέρεται με συνίζηση ως -γη-: γηαληπού, γηουρανός, γηίστσιους, γηέξυπνους. Σπανιότερα για τα αρσενικά χρησιμοποιείται και το άρθρο -ου-: ου χασάπ ς, ου Δημήτρ ς, ου τσιουμπάν ς. Υποκοριστικά: Χρησιμοποιούνται πολύ συχνά υποκοριστικά με τις καταλήξεις: - ελ : κουπηλδέλ, αρνέλ, κατσκαδέλ, χουρταρέλ - ούδ : κουπηλούδ, μαμούδ, γλιγούδ, λαγούδ - ούδα: κουπηλούδα, γιαγιούδα, πηληκούδα, κουτσκούδα - αρ : κουπηλάρ, αξ νάρ, μ στάρ (μαστάρι-ο), β νάρ (βουνάρι-ο) - ί (-ιον): τσιντρί, γλαστρί, στρατί, δρουμί Αρχαιοελληνικά συντακτικά φαινόμενα και γραμματικοί τύποι, που δε χρησιμοποιούνται σήμερα: Στο γ πληθυντικό πρόσωπο του ενεργητικού Ενεστώτα Οριστικής αντί της κατάληξης -ουν χρησιμοποιείται η κατάληξη -ουσι, όταν ακολουθούν αδύνατοι τύποι προσωπικών αντωνυμιών (με, σε, μας, σας κτλ.), π.χ.: λέγουσί μας (μας λένε), φέρνουσί του (το φέρνουν), δένουσί την (την δένουν): «πιάνουσι την αληπού τσι δένουσί την πα στου δέντρου...».
1-30:Layout 1 3/3/2011 10:52 μ Page 21 21 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο γ πληθυντικό πρόσωπο του Παρατατικού και του Αορίστου ενεργητικής φωνής αντί της κατάληξης -αν γίνεται χρήση της κατάληξης -ασι, π.χ.: λέγασί του (έλεγαν αυτό, το έλεγαν), είπασί μας του (μας το είπαν, είπαν σε μας αυτό), φέρασί μη (μου) του (μου το έφεραν), δείξασί μη (μου) του (μου το έδειξαν): «φέρασι τα κλημμένα τσι δείξασί μη τα...». Χρησιμοποιούνται τύποι του Αορίστου ρημάτων σε -μι της αρχαίας ελληνικής, όπως δώκα του, αφήκα του, θήκα (θέκα) του, θές του, δός (δό) μη του. Πολλές αρχαιοελληνικές λέξεις: ουρνός (ερινεός), όρθα (όρνις, όρνιθα), πλατσιέντα (πλακούς), αμπασιά (έμβασις), απ κάζου (απεικάζω), αγιόστου (άγε ως το), παγιαύλ (πλαγίαυλος), σκόλ (σχολή), ανηραγίδα (νηρηίδα). Πλήθος αρχαιοελληνικά κύρια ονόματα: π.χ.: Μηλπομέν, Πουληξέν, Βρυδίτσ (Ευρυδίκη), Κληγόν (Κλεονίκη), Παρθηνόπ (Παρθενόπη), Βλουτίγια (Ευγλωττία), Δυσσεύς (Οδυσσεύς), Χαρέλ (Χαρίλαος), Βρυβιγιάδης (Ευρυβιάδης), Αριστάρχ ς (Αρίσταρχος), Τέρπαντρους (Τέρπανδρος), Μιστουκλής (Θεμιστοκλής). Πολλές λέξεις τουρκικής προέλευσης: π.χ.: αβτζής (avci = κυνηγάρικος), ταϊφάς (tayfa = ομάδα εργατών/-τριών), βαζγηστίζου (vazgectim = αγανακτώ, δεν αντέχω άλλο), γιαπράτσ (yaprak = ντολμάς), τσιαρσί (carsi = αγορά). Πολλά ρήματα σε -ίζω, -λαντίζω από τούρκικα ρήματα (και ιδίως από τον αόριστο σε -im) π.χ.: κασιανίζου (kasagilamak), αβλαντίζου (avlamak), καρσιλαντίζου (karşılamak), σηβνταλαντίζου (sevdalanmak), παρτσιαλαντίζου (parcalamak), ζουρλαντίζω (zorlamak), καπλαντίζου (kaplamak), καραλαντίζου (kararlamak). Οι προσωπικές αντωνυμίες ως υποκείμενα ή αντικείμενα τοποθετούνται μετά το ρήμα, π.χ.: είπα τσι γω, ξέρ ς συ, μάθη του, ξέγραψή τουν, θήκα του (το έθεσα), θες του (προστ. αορ. του τίθημι). Στις κτητικές αντωνυμίες (μου) και (του) μετά την αποβολή του άτονου (ου) αναπτύσσεται ένα -υ-: η πατέρας υμ, η κόρ υμ, η γιος υτ, του σπίτ
1-30:Layout 1 3/3/2011 10:52 μ Page 22 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 22 υτ. (Στο γειτονικό Λισβόρι το τελικό -ς- μπροστά στο υμ και υτ προφέρεται ζ, π.χ.: πατέραζυμ, αδηρφόζυτ). Tσιτακισμός: Tα ουρανικά -κ-, -γκ- και -γγ- προφέρονται ως -τσ- ή -τζπαχύ, όταν ακολουθεί φθόγγος -ι- (ι, η, υ, ει, οι) ή -ε-, π.χ.: κατσίζου < κακίζω, τσήπους< κήπους, τσείτουμι < κείτομαι, τσηρί < κερί, τσιρός < καιρός, ατζίστρ < αγκίστρι, ατζηλουμάτ ς < αγγελομμάτης. Προτακτικό -α-: Συχνά -και μάλιστα όταν έχει προηγηθεί συγκοπή φωνήεντος και δεν είναι εύκολη η συνεκφορά συνεχόμενων συμφώνων- εμφανίζεται στην αρχή των λέξεων ένα προτακτικό -α-, π.χ.: α-λ γαριά < λ γαριά < λυγαριά, α-ρ βίθια < ρ βίθια < ρεβίθια, α-βδέλα < βδέλα, α-γκαρίζου < γκαρίζω. Σε άλλες περιπτώσεις το προτακτικό -α- αντικαθιστά άλλο αρχικό φωνήεν, π.χ.: ακκλησιά < εκκλησία, ατζίζου < εγγίζω, αλόρτους < ολόρθος, αψ λός < ψ λός < υψηλός, α-πουμουν κός < υπουμουν κός < υπομονετικός, ακόν σμα < εικόνισμα. Ευφωνικά σύμφωνα: Ανάπτυξη ευφωνικού -γ- (ή γι): - για αποφυγή χασμωδίας ανάμεσα σε δυο συνεχόμενα φωνήεντα: γριγιά < γριά, αγέρας < αέρας, χρείγια < χρεία, ακούγου < ακούω - μπροστά στα άρθρα -η- και -οι-: γη άθρηπους, γοι αθρώπ, γη αληπού, γοι αληπούδης - μπροστά στις καταλήξεις των ρημάτων σε -εύω, -αύω, -βω: xαζεύγου < xαζεύω, αναπαύγουμι < αναπαύομαι, σκάβγου < σκάβω, θάβγου < θάβω Ανάπτυξη ευφωνικού -ν- Για την αποφυγή χασμωδίας έχουμε ανάπτυξη ενός ευφωνικού <ν> ανάμεσα σε γειτονικά φωνήεντα, π.χ. θα -ν- απουθάνου, άμα -ν-έρτου, θα -νουρκιστώ, θα -ν - ανηβώ. Ανάπτυξη φθόγγου j (γι) Το -ζ- μπροστά στην κατάληξη -εις των ρημάτων σε -ζω- μετά την αποβολή του φθόγγου -ι- (ει) προφέρεται ως γ(ι), π.χ.: διαβάζ-εις > διαβάζ ς > διαβάγ(ι) ς, φουνάζεις > φουνάζ ς > φουνάγ(ι) ς, θηρίζεις > θηρίζ ς > θηρίγ ς.
1-30:Layout 1 3/3/2011 10:52 μ Page 23 23 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το ίδιο γίνεται και στις καταλήξεις των ονομάτων σε -ζης (και -σης) μετά την αποβολή του -η-, π.χ.: καπουσούγ(ι) ς < καπουσούζ ς < καπουσούζης, Θανάγ(ι) ς < Θανάσ ς < Θανάσης, δηρβίγ(ι) ς < δηρβίσ ς < δερβίσης. Συγκοπή: Πολύ συχνή είναι η αποβολή ενός φωνήεντος ή και ολόκληρων συλλαβών ανάμεσα σε δυο σύμφωνα, π.χ.: β νό < βουνό, αξ πόλ τους < ξυπόλυτος, αξ τιάτ κους < αυγουστιάτικος, Κληγόν < Κλεονίκη. Ανομοίωση: Γλωσσικό φαινόμενο κατά το οποίο αποφεύγονται δύο όμοιοι ή συγγενείς στην προφορά φθόγγοι σε δυο διαδοχικές συλλαβές είτε με την αποβολή του ενός φθόγγου (π.χ.: αλκατζούρια < καλκατζούρια) είτε με τη μετατροπή του σε άλλο συγγενικό (π.χ.: πούβητα < πούπητα < πούπετα, αγλήγουρους < γρήγορος). Αντιμετάθεση: φαινόμενο κατά το οποίο δύο φθόγγοι ή δύο συλλαβές αλλάζουν αμοιβαία θέση μέσα στην ίδια λέξη, π.χ.: βούρλο - βρούλο, αλ μανάρ ς - αναμαλιάρ ς, καράφλα - φαλάκρα. Συμφυρμός: η παραγωγή ενός ανάμεικτου γλωσσικού στοιχείου από δύο ομοειδή, π.χ.: διαλουμητρώ < διαλέγω + μετρώ, σκαρφαλώνω < σκαλώνω + καρφώνω, ζαβλακουμένους < ζαβ-ός + βλακ-ωμένος. Υβρίδιο: λέξη που σχηματίζεται από στοιχεία δύο διαφορετικών γλωσσών: κούρτσαφλου (τουρκ. kuru = ξηρός + ελλην. τσόφλι), γκαζοτενεκές (γαλ. gaz = πετρέλαιο + τουρκ. teneke = λευκοσίδηρος = δοχείο από φτηνή λαμαρίνα), χαμπαρουλόγους (τουρκ. haber = είδηση + λόγος). Αντιδάνειο: λέξη η οποία, αφού εισαχθεί σε κάποια άλλη γλώσσα, επιστρέφει αλλοιωμένη στη γλώσσα από την οποία προήλθε: τίλιο < ιταλ. tiglio < λατιν. tilia < αρχ. ελλην. πτελέα, μπάνιο < ιταλ. bagno < λατιν. balneum < αρχ. ελλην. βαλανείον, κόρδα < λατ. chorda < ελλ. δωρ. χορδά (χορδή). Τονισμός: Τα αρσενικά ονόματα σε -ος στην ονομαστική του πληθυντικού κατεβάζουν τον τόνο από την προπαραλήγουσα στην παραλήγουσα π.χ.: γοι πουλέμ(οι) (ο πόλεμος), γοι αγγέλ(οι) (ο άγγελος), γοι απουστόλ (οι) (ο απόστολος) και από την παραλήγουσα στη λήγουσα, π.χ.: γοι
1-30:Layout 1 3/3/2011 10:52 μ Page 24 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 24 καπητανιοί (ο καπετάνιος), γοι πηληκανοί (ο πελεκάνος), γοι τσουμπανοί (ο τσομπάνος). Ο τόνος κατεβαίνει και σε άλλες περιπτώσεις, όπως π.χ.: κλιγόνταν < κλαίγονταν, βληπόνταν < βλέπονταν, ουπότη < όποτε, αλλότη < άλλοτε, κρυγιός < κρύος, κρηγιάς < κρέας, Οβραίος < Βρηγιός. Μεταβολές φωνηέντων Δυο γενικοί κανόνες είναι οι ακόλουθοι: Το άτονο -ε- (ε, αι) προφέρεται -ι-: γηρός, φουβηρός, πηρνώ. Το τονιζόμενο προφέρεται κανονικά: γέρους, φλουγέρα, παίρνου, χλαίν. Το άτονο -ο- (ο, ω) προφέρεται -ου: άφουβους, αντίδουρου πηρίδρουμους, χουράφ. Το τονιζόμενο προφέρεται κανονικά: φόβους, δώρου, δρόμους, χώρα. Το άτονο -ι- (η, ι, υ, ει, οι) και -ου-, όταν δεν τονίζονται συγκόπτονται: ξ νό (ξινό), π δώ (πηδώ), π νώ (πεινώ), αυλότ χους (αυλότοιχος), κ δούν (κουδούνι), κ νιώ (κουνώ). Όταν τονίζονται, διατηρούνται: τσήπους (κήπος), κρίνους (κρίνος), καλύβ (καλύβι), πείνα, τοίχους, σβούρα, κλούρ. Ειδικότερα: Το άτονο -α- στα σύνθετα με την πρόθεση ανά τρέπεται συχνά σε -ι-, π.χ.: ανηχαράζου < αναχαράζου, ανημασιώ < αναμασώ, ανηγηλώ < αναγελώ, ανηβρουχιά < αναβροχιά. Το άτονο -ε- στην αρχή των λέξεων συνήθως αποβάλλεται (π.χ.: νιάμηρα < εννιάμερα, λεύτηρους < ελεύθερος, βδουμάδα < εβδομάδα) ή τρέπεται σε -η- (π.χ.: ηχτρός< εχθρός, ηφτά < εφτά, ηλιά < ελιά) ή τρέπεται σε -α- (π.χ.: ατζίζου < εγγίζω, αγγουνός < εγγονός, άξπαντα < έξαφνα). Στο μέσο της λέξης τρέπεται σε -η- (π.χ.: γηρός < γερός, παράμηρα < παράμερα, ξηχνώ < ξεχνώ). Το τονιζόμενο -ε- ποτέ δεν αποβάλλεται (π.χ.: έμαθη, έργου, φουβέρα, μαχαίρα). Το -ε- της συλλαβικής αύξησης των ρημάτων παραμένει μόνον όταν τονίζεται (π.χ.: έγραψα, έτρηχα, έσκαβγα, θέρ σα, πλάκουσα, κάρφουνα). Μερικά ρήματα έχουν έναν τύπο με αύξηση και έναν χωρίς αύξηση (π.χ.: έφαγαν - φάγαν, έκαναν - κάναν, έμαθαν - μάθαν, έπιασης - πιάσης, έκατσης - κάτσης, έδουσης - δώτσης). Ο άτονος φθόγγος -ι- (ι, η, υ, ει, οι) γενικά αποβάλλεται, π.χ.: γ νάτ < γι-
1-30:Layout 1 3/3/2011 10:52 μ Page 25 25 ΕΙΣΑΓΩΓΗ νάτι, μ νιάτ κου < μηνιάτικο, μ τζήθρα < μυτζήθρα, π νώ < πεινώ, τ χάρ < τοιχάρ (ιο). Ειδικότερα: Το άτονο -η- αποβάλλεται στις καταλήξεις των βαρύτονων αρσενικών που λήγουν σε -ης και θηλυκών που λήγουν σε -η, π.χ.: η κλέφτ ς, τουν κλέφτ, η βρύσ, τ βρύσ. Αποβάλλεται επίσης και στα άρθρα (και στις προσωπικές αντωνυμίες) της, την, π.χ.: τ ς νύχτας, τ ν ώρα, τ ς έδουσα, τ ν είδα. Το άτονο -η- στο μέσο των λέξεων όταν προέρχεται από τροπή του -ε-, δεν αποβάλλεται, π.χ.: σηντόν < σεντόνι, έβληπα < έβλεπα, καλόγηρους < καλόγερος. Το άτονο -ι- αποβάλλεται στο τέλος των ουδετέρων και στο άρθρο (και αντωνυμία) τις, π.χ.: τραγούδ, ρόδ, τ ς ώρης, τ ς μέρης. Το -ι- δεν αποβάλλεται, όταν τονίζεται, π.χ.: κρίνου < κρίνω, λίγους < λίγος, δίχους < δίχως. Το άτονο -ο-, όπως προαναφέρθηκε, κατά κανόνα αποβάλλεται. Πολλές φορές, όμως, τρέπεται σε -ου-, π.χ.: βουγή < βοή, τσουμπάν ς < τσομπάνης, έμπουρους < έμπορος, πουλημώ < πολεμώ, πουνιώ < πονώ. Έτσι τα αρσενικά βαρύτονα σε -ος και τα ουδέτερα σε -ο λήγουν, αντίστοιχα, σε -ους και σε -ου, π.χ.: η δρόμους, η πόλημους, του μήλου, του μαγιόξ λου. Το άτονο -ου- στην κατάληξη -ουν των ρημάτων τρέπεται σε -ι-, π.χ.: παίζιν < παίζουν, βλέπιν < βλέπουν, τρώγιν < τρώγουν. Στο μέσο των λέξεων συχνά αποβάλλεται (π.χ.: β νό < βουνό, κ μπάρους < κουμπάρος, δ λεύγου < δουλεύω, κ βανιώ < κουβαλώ), αλλά και μερικές φορές διατηρείται (π.χ.: κουκούτσ, τουλούμ, φουνάζου, λουρίδα, κουβέρτα). Το άτονο -υ- πολλές φορές αποβάλλεται (π.χ.: σ νάζου, ζ γούρ, ζ μώνου), αλλά και μερικές διατηρείται (π.χ.: μυρουδ κό, ξυπνητήρ, τυρόγαλου). Το άτονο -ω- τρέπεται σε -ου- (π.χ.: δουρίζου < δωρίζω, χουρίζου < χωρίζω, ρουτώ < ρωτώ, πητάλουμα < πετάλωμα, σήκουμα < σήκωμα). Το τονιζόμενο -ω- διατηρείται (π.χ.: χώμα, καμώματα, καρφώνου, αγαπώ, τραγ δώ). Το άτονο -οι- στην κατάληξη των ονομάτων αποβάλλεται (π.χ.: οι πουλέμ, γοι αθρώπ, οι ξέν ). Αποβάλλεται επίσης στο μέσο των λέξεων (π.χ.: αυλότ χους < αυλότοιχος, Παράτσ λα < Παράκοιλα).
1-30:Layout 1 3/3/2011 10:52 μ Page 26 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 26 Προφορά, αλλοίωση και αποβολή συμφώνων Το -β- μερικές φορές προφέρεται -δ-, π.χ.: δλέπου < βλέπω, δγιουλί < βιολί, διάζουμι < βιάζομαι, διασύν < βιασύνη. Το -γ- προφέρεται ως j (γι), όπως στη λέξη γιαλός, στο τέλος (π.χ.: καλάγ, μπόγ, φ λάγ, μαζεύγ, παίγ ς) ή και στο μέσο των λέξεων, όταν μετά από αυτό έχει αποκοπεί άτονος φθόγγος -ι- (ι, ει, υ, η, οι), (π.χ.: γ τουνιό, γ ναίτσια) Το -δ- στην αρχή του αρνητικού μορίου δε(ν) αποκόπτεται, π.χ.: ε ξέρου, εν είδα, ε βλέπου, εν είμι. Στην κτητική αντωνυμία δικός -ή -ό τρέπεται σε -θ-: θ κός υμ, θ τσή μ, θ κό μ. Το -κ- μπροστά στους φθόγγους ε (αι), ι (η, ει, οι) ή και μπροστά σε σύμφωνο μετά την συγκοπή των φθόγγων αυτών, τρέπεται σε -τσ- παχύ (τσιτακισμός), π.χ.: τσέρατου < κέρατο, τσηρός < καιρός, τσήπους < κήπους, τσείτουμι < κείτομαι, τσοίμ σα < κοίμησα, τσ νώνου < κενώνω, κότσ νους < κόκκινος, τσ λιά < κοιλιά. Το -λ- προφέρεται όπως στη λέξη λιακάδα: α) όταν μετά από αυτό έχει αποκοπεί άτονος φθόγγος -ι- (ι - η - υ - οι - ει), π.χ.: καλ βώνου < καλιβ(γ)ώνω, πασάλ μα < πασάλειμμα, αλ γαριά < λυγαριά, β) στις καταλήξεις των υποκοριστικών σε -έλ, π.χ.: μουρέλ <μωρέλι, π λέλ < πουλάκι, αρνέλ < αρνάκι, γ) στις καταλήξεις πολλών ρημάτων που λήγουν σε -λώ, π.χ.: λαλιώ < λαλώ, π λιώ< πουλώ, πλαλιώ < πιλαλώ. Όταν όμως το -ι- προέρχεται από τροπή ενός άτονου -ε- ή -αι- σε -ι-, τότε το -λ- προφέρεται κανονικά, π.χ.: ληγάμηνους < λεγάμενος, ληπρός < λεπρός, λιμαριά < λαιμαριά. Το -λ- προφέρεται κανονικά, όταν ακολουθεί φθόγγος α, ο, ου, π.χ.: λαγός, λόγους, λουλούδ. Το -ν- προφέρεται όπως στη συλλαβή -νια- όταν ακολουθεί φθόγγος -ι- (ι, η, υ, ει, οι) και όταν ακόμα αυτός έχει αποκοπεί, π.χ.: κανιά, πουνηρός, δαν κά < δανεικά, ξάν μα < ξάνοιγμα, ξέν < ξένοι, παγαίν < πηγαίνει, παγαίν ς < πηγαίνεις. To ίδιο και στις καταλήξεις ρημάτων σε -νώ, π.χ.: κου-
1-30:Layout 1 3/3/2011 10:52 μ Page 27 27 ΕΙΣΑΓΩΓΗ πανιώ < κοπανώ, πουνιώ < πονώ, κ νιώ < κ νώ < κουνώ. Όταν ακολουθεί φθόγγος -ι-, που προήλθε από τροπή άτονου -ε-, προφέρεται κανονικά, π.χ.: ανηραγίδα < νεράιδα, φανηρός < φανερός, νηροφίδα < νεροφίδα. Το -ντων λέξεων να, αν και δεν αποβάλλεται: α πάρου μια πέτρα, α μπουρείς, πάρη, δε θα πάρου. Το -σ- μπροστά στα φωνήεντα α, ε, ο, ω, ου προφέρεται κανονικά, π.χ.: σαλάτα, σέλα, σόι, σώμα, σούπα. Προφέρεται παχιά ως ch μπροστά στον φθόγγο -ι- (ι, η, υ, ει, οι), ακόμα και όταν ο άτονος φθόγγος -ι- αποκόπτεται και ακολουθεί σύμφωνο μ, ν, λ, χ, π.χ.: κασίδα, σήμηρα, σύγκρυγιου, σεισμός, σ μάδ < σημάδι, σ νουριέμι < συνερίζομαι, βασ λεύγου < βασιλεύω, σ χαμένους < σιχαμένος. Όταν το -ι- προέρχεται από τροπή άτονου -ε-,τότε προφέρεται κανονικά, π.χ. : σηρμαγιά < σερμαγιά, σηργιάν < σεργιάνι. Παχιά προφέρεται το -σ- και στα επιρρήματα με πρώτο συνθετικό το -ίσια- ( σια), π.χ.: σιάδουνα, σιάφνα, σιαπάνου, σιακάτου, σιαπέρa. Το -σ- της πρόθεσης συν, όταν ακολουθούν τα σύμφωνα κ, π, τ, β, γ, δ προφέρεται παχύ -ζ-, π.χ.: ζκουλλιέμι < συν + κολλιέμαι (κολλώ), ζπηθηριάζου < συν + πεθερός, ζτιριάζου < συν + ταιριάζω, ζβάζου < συν + βάζω, ζγάφτου < συν+γ+άπτω (χτυπώ, δέρνω): «α ση ζγάψου μια, α χάγ ς τα πασκάλια σ!»), ζδαυλίζου < συν + δαυλίζω (φέρνω κοντά τους δαυλούς της φωτιάς). Tο -ζ- μπροστά στα φωνήεντα α, ο, ω, η (από έκταση του ε) και στο ου προφέρεται κανονικά, π.χ.: ζαγάρ, ζηματώ, ζο (ζώο), ζών (ζώνη), ζουμπούλ. Μπροστά σε σύμφωνο και στα φωνήεντα η, υ το -ζ- προφέρεται παχύ ακόμα και όταν τα άτονα η, υ έχουν αποκοπεί., π.χ.: ζημιά, ζύμ, ζ τιανιά, ζ βάζου, ζ γούρ. Στο ρήμα -ζω- το -ζ- προφέρεται παχιά, ενώ στο ζο (ζώο) κανονικά. Το διπλό γράμμα -ξ- (κσ) προφέρεται κανονικά (κσ), όταν ακολουθεί φωνήεν α, ε, ο, ω π.χ.: ξανοίγου, ξέρου, ξόδηψα, ξώπητσα. Το -ξ- προφέρεται παχύ (κσι), όταν ακολουθεί -ι -ή -υ ( κι όταν ακόμα αυτό έχει αποκοπεί και ακολουθεί σύμφωνο), π.χ.: ξίδ, ξυρίζου, ξ νίλα, ξ λιάζου.
1-30:Layout 1 3/3/2011 10:52 μ Page 28 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 28 Το διπλό γράμμα -ψ- (πσ) μπροστά στα φωνήεντα α, ε, ο (ω) προφέρεται κανονικά ως - πσ-: ψάλτ ς, ψέλνου, ψόφιους, ψώρα. Κανονικά προφέρεται και μπροστά στο -η-, όταν αυτό προέρχεται από άτονο -ε-, π.χ.: αψηγάδιαστους, απόψη (απόψε). Μπροστά σε φθόγγγο -ι- (ι, η, υ, οι, ει) προφέρεται παχιά ακόμα και όταν το -ι- έχει αποκοπεί, π.χ.: ψίχα, ψήφους, ψύλλους, ψείρα, ψ λά < ψιλά, αψ λός < υψηλός, ψ χή < ψυχή. Τα συμπλέγματα <μπ>, <ντ>, <γκ>, <γγ> προφέρονται κανονικά (b, d, g), π.χ.: αμπασιά, αντάρα, αγκάθι, αγγόνι. Σε μερικές λέξεις, κυρίως λόγιας ή ξενικής προέλευσης, προφέρονται έρρινα, π.χ.: καμπάνα, κάμπια, μαντολίνο, μαντείο, αγκώνας, άγγελος. Σε άλλες λέξεις, ξενικής προέλευσης, προφέρονται ως δύο ξεχωριστά σύμφωνα και όχι ως ένα δίψηφο σύμφωνο, π.χ. καν-τάδα (βεν. cantada), τζάμ-πα (τουρκ. caba), κομ-πόστα (ιταλ. composta), πον-τάρω (ιταλ. pontare). Στο σύμπλεγμα -τσ- έχουμε παχιά προφορά του -σ- όταν ακολουθεί -ι-, π.χ.: τσιρόν, πατσιαβούρα, χαλατσιά. Παχιά προφορά του -τσ- έχουμε επίσης και σε λέξεις τουρκικής προέλευσης (π.χ.: τσαρντάκ < τουρκ. cardak, τσατάλ < τουρκ. catal, πατσά < τουρκ. paca) ή σε λέξεις που το -τσπροέρχεται από τσιτακισμό, π.χ.: αυλάτσ < αυλάκι, κατσίζου < κακίζω, τσυδών < κυδώνι.
1-30:Layout 1 3/3/2011 10:52 μ Page 29 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ αβέβ. = αβέβαιη αγν. = άγνωστη αλβ. = αλβανικά αμετ. = αμετάβατο (ρήμα) αντων. = αντωνυμία αόρ. = αόριστος αρχ. = αρχαία (4 ος αιώνας π.χ.) βεν. = βενετσιάνικα βλ. λ. = βλέπε λέξη βλάχ. = βλάχικα γαλλ. = γαλλικά γενοβ. = γενοβέζικα γνωμ. = γνώμη, γνωμικό δεικτ. = δεικτικός -ή -ό ειρων. = ειρωνικά ενεργ. = ενεργητικό (ρήμα) επίθ. = επίθετο επθμ. = επίθημα επίρ. = επίρρημα ετυμ. = ετυμολογία επιφ. = επιφώνημα-επιφωνηματική ηχοπ. = ηχοποίητη (λέξη) θηλ. = θηλυκό ιταλ. = ιταλικά κατάλ. = κατάληξη κυριολ. = κυριολεξία λατ. = λατινικά μεγεθυντ. = μεγεθυντικό μέσ. = μέσο (ρήμα) μσν. = μεσαιωνικό (7 ος αιώνας - 800 μ.χ.) μετ. = μεταβατικό ( ρήμα ) μόρ. = μόριο μτγν. = μεταγενέστερο (3 ος π.χ. - 6 ος αι. μ.χ.) μτφ. = μεταφορικά μτχ. = μετοχή ουσ. = ουσιαστικό ουσιαστικ. = ουσιαστικοποιημένο επίθετο παθ. = παθητικός, ό (πρκμ., ρ.) παροιμ. = παροιμία πιθ. = πιθανόν πληθ. = πληθυντικός πρβ. = παράβαλε πρκμ. = παρακείμενος
1-30:Layout 1 3/3/2011 10:52 μ Page 30 προθ. = πρόθεση προστακτ. = προστακτική προτακτ. = προτακτικό π.χ. = παραδείγματος χάριν ρ. = ρήμα σλαβ. = σλαβικά στερητ. = στερητικό σύνδ. = σύνδεσμος συνθ. = συνθετικό συνεκδ. = συνεκδοχικά τοπ. = τοπικό τουρκ. = τουρκικά υβριστ. = υβριστικά υποκορ. = υποκοριστικό φρ. = (παροιμιώδης) φράση χρον. = χρονικός -ή -ό ΣΥΜΒΟΛΑ 30 * = υποθετικός τύπος ( ) = εξήγηση, μετάφραση > = ο τύπος που ακολουθεί προέρχεται από τον τύπο που προηγείται. < = ο τύπος που προηγείται προέρχεται από τον τύπο που ακολουθεί. ( ) = αποβολή φωνήεντος Σημείωση: Στο λεξικό το άτονο ε, όπου προφέρεται -ι-, αποδίδεται με -η- (ήτα): πηθηρά, έβληπη, λέγαμη, γηρός. Τα άτονα αι και ου στις καταλήξεις -μαι, -σαι, -ται και -ουν των ρημάτων αποδίδονται με -ι-: λιέμι, λιέσι, λιέτι, λέγιν, παίζιν.