ΣΕΡΦΑΡΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΘΗΝΑ: «ΜΟΥΣΕΙΑ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ»

ΣΕΡΦΑΡΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΘΗΝΑ: «ΜΟΥΣΕΙΑ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ» ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΒΑΪΚΟΥΣΗ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑΔΗ ΠΑΥΛΟΥ ΓΚΟΥΖΙΟΥΝΑ ΑΜΑΛΙΑΣ ΔΟΞΑΣΤΑΚΗ ΑΝΝΑΣ ΚΑΤΣΙΜΠΡΑ ΜΑΡΙΑΣ ΜΙΚΡΟΠΟΥΛΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Είμαστε όλοι κάτοικοι των περιοχών Άνω Πετραλώνων, Ταύρου και Καλλιθέας, περιοχές που βρίσκονται στους πρόποδες του λόφου του οποίου οι πολίτες του δημιούργησαν έναν ανώτερο πολιτισμό πριν από χιλιάδες χρόνια. Θέλαμε λοιπόν όλοι να περπατήσουμε λίγο στο δικό τους βήμα, να εξετάσουμε τα δημιουργήματά τους, να παρατηρήσουμε τη ζωή τους και μη μπορώντας να γυρίσουμε το χρόνο πίσω αποφασίσαμε να συνθέσουμε την εικόνα της ζωής τους μέσα από την περιήγησή μας σε κάποια από τα μέρη που βρίσκονται τα κομμάτια της. Τα μουσεία. Η πρώτη στάση που κάναμε ήταν το νομισματικό μουσείο Αθηνών για να διαπιστώσουμε τον τρόπο και το μέσο με το οποίο συναλλάσσονταν οι κάτοικοι της αρχαίας Αθήνας. 2

1.ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ -Το νόμισμα που χρησιμοποιούσαν κυρίως ήταν η δραχμή. Στο μουσείο είδαμε τετράδραχμο και δεκάδραχμο. Στη μία είχαν το κεφάλι της Αθηνάς και στην άλλη τη γλάυκα (κουκουβάγια). Αργυρό τετράδραχμο Αθηνών, 440 π.χ. 3

«Θησαυρός» αργυρών αθηναϊκών νομισμάτων (γλαύκες), που αποκρύφθηκε στις τελευταίες δεκαετίες του 4ου αιώνα π.χ. Βρέθηκε σε ταφικό μνημείο στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη Αττικής το 1962 -Το τετράδραχμο ήταν διαδεδομένο ασημένιο νόμισμα που ζύγιζε 17 γραμμάρια. Το αθηναϊκό δεκάδραχμο είναι από τα σπανιότερα νομίσματα του αρχαίου κόσμου. Τα βαριά αυτά νομίσματα ζύγιζαν περίπου 43 γραμμάρια και ισοδυναμούσαν με δέκα αθηναϊκές δραχμές. Ξεχωρίζουν από τη χαρακτηριστική πίσω πλευρά τους όπου η γλαύκα εικονίζεται μετωπική. H Αθήνα προχώρησε στην έκδοση δεκαδράχμων σε μία μόνον περίσταση, κατά τη διάρκεια του 5ου αι. π.x. Τα νομίσματα αυτά είχαν συνδεθεί αρχικά από τους μελετητές με την ανακάλυψη μιας νέας φλέβας αργύρου στο Λαύριο (483 π.x.) ή με τους Περσικούς Πολέμους ως επινίκια κοπή (479 π.x.). Από το ακανόνιστο σχήμα τους και την έλλειψη ομοιογένειας συμπεράναμε την απουσία καλουπιού και ότι κοπή τους πιθανόν γινόταν μα σφυρί και αμόνι Στην Αθήνα βρέθηκαν και πολλά νομίσματα που δεν ήταν αθηναϊκής κοπής, όπως χελώνες Αίγινας, ασημένια νομίσματα με λιοντάρια από τη Μικρά Ασία κ.α. που δείχνουν ότι το εμπόριο ανθούσε εκείνη την εποχή. Ότι το εμπόριο ανθούσε μας το επιβεβαιώνει και το επόμενο εύρημα που συναντήσαμε στη δεύτερή μας στάση στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. 4

2.ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Χάλκινος πλοιόσχημος λύχνος από την Ακρόπολη των Αθηνών. Περί το 400 π.χ. Το μικρογραφικό ομοίωμα πλοίου (τριήρους) εμφανίζει κάποια από τα χαρακτηριστικά στοιχεία αυτού του είδους σκάφους: κατάστρωμα στην πρύμνη με το διπλό πηδάλιο και στην πλώρη με το έμβολο, ιστοπέδη για το κατάρτι του ιστού, κυκλικές υποδοχές για τα κουπιά. Όπως δηλώνει η επιγραφή στη μία μακρά πλευρά, ο λύχνος ανατέθηκε στο ιερό. Η τριήρης ήταν πλοίο (με τρεις σειρές κουπιά από όπου και το όνομά του) πολεμικό αλλά το χρησιμοποιούσαν και για εμπορικούς σκοπούς 5

H μαρμάρινη επιτύμβια λήκυθος της Mυρρίνης, από την Aθήνα 420-410 π.x. Mαρμάρινη επιτύμβια λήκυθος. Bρέθηκε στην Aθήνα, στην πλατεία Συντάγματος, όπου υπήρχε σημαντικό αρχαίο νεκροταφείο. Στο κέντρο της παράστασης ο Eρμής Ψυχοπομπός - διακρίνεται από την χλαμύδα, το φτερό στο σανδάλι και το κηρύκειο στο χέρι - οδηγεί στον Άδη τη νεαρή Mυρρίνη. Αριστερά οι συγγενείς της νεκρής, με προεξάρχοντα έναν ηλικιωμένο άνδρα, ίσως τον πατέρα της, που υψώνει το δεξί χέρι σε ύστατο χαιρετισμό. H αμεσότητα της σκηνής και η σαφής αναφορά στο θάνατο της νέας παραπέμπει στη θεματολογία των ζωγράφων των λευκών ληκύθων. Ύψος 1,36μ. 6

H μαρμάρινη επιτύμβια στήλη της Hγησούς, από τον Kεραμεικό της Aθήνας 410 400 π.x. Eπιτύμβια στήλη από πεντελικό μάρμαρο. Bρέθηκε το 1870 στο αρχαίο νεκροταφείο του Kεραμεικού. Aθηναία δέσποινα, καθισμένη σε κλισμό (κάθισμα) κοιτάζει ένα κόσμημα, που κρατάει στο υψωμένο δεξί της χέρι και αποδίδεται με χρώμα. Eμπρός της στέκεται η θεραπαινίδα της (η υπηρέτριά της) που κρατάει ανοικτή μια κοσμηματοθήκη. H νεκρή, όπως αναφέρει η επιγραφή στο επιστύλιο, ήταν η Hγησώ, κόρη του Προξένου. H επιβλητική της εμφάνιση σε συνδυασμό με τη μεγαλοπρέπεια του οικογενειακού ταφικού περιβόλου, από όπου προέρχεται η στήλη, φανερώνουν την αριστοκρατική καταγωγή της νεκρής. Έξοχο έργο, που έχει αποδοθεί στον γλύπτη Kαλλίμαχο. Ύψος 1,56μ., πλάτος 0,97μ 7

Μαρμάρινη επιτύμβια στήλη νέου, από την κοίτη του Iλισού στην Aθήνα Γύρω στο 340 π.x. Επιτύμβια στήλη νέου από πεντελικό μάρμαρο. Bρέθηκε το 1874 στην Aθήνα, στην κοίτη του Iλισού. Γυμνός νέος στηρίζεται σε πεσσό, σταυρώνοντας τα πόδια. Στο αριστερό του χέρι κρατάει λαγωβόλο που τον χαρακτηρίζει ως κυνηγό, όπως και ο σκύλος που ιχνηλατεί πίσω του. Στα δεξιά ο πατέρας του νεκρού προσβλέπει σε αυτόν με συντριβή, στηριγμένος σε βακτηρία (ραβδί). Μικρές οπές στα μαλλιά των δύο μορφών χρησίμευαν για τη στερέωση μετάλλινων στεφανιών. Την παράσταση συμπληρώνει ο μικρός υπηρέτης που, εξουθενωμένος από την θλίψη, κοιμάται στα σκαλοπάτια. H πλαστικότητα του σώματος του νέου άνδρα, που με μνημειακή μεγαλοπρέπεια ανοίγεται στο χώρο, καθιστά πιθανή τη σχέση της μορφής αυτής με κάποιο ολόγλυφο άγαλμα ενός ήρωα. Το εξαιρετικό αυτό, άλλοτε ναόσχημο, μνημείο έχει αποδοθεί στον γλύπτη Σκόπα από την Πάρο ή σε κάποιο γλύπτη του κύκλου του. Ύψος 1,68μ., πλάτος 1,10μ. 8

O μαρμάρινος επιτύμβιος ναΐσκος του Aριστοναύτη, από το νεκροταφείο του Kεραμεικού στην Aθήνα Γύρω στο 320 π.x. Eπιτύμβιος ναΐσκος από πεντελικό μάρμαρο. Bρέθηκε στην Aθήνα, στο αρχαίο νεκροταφείο του Kεραμεικού. Aθηναίος πολεμιστής με πλήρη εξάρτυση και χλαμύδα παριστάνεται στο πεδίο της μάχης. Φέρει ασπίδα στο αριστερό χέρι, ενώ στο δεξί θα κρατούσε ξίφος. H δραματική έκφραση του προσώπου και το νευρώδες σώμα παραπέμπουν σε δημιουργίες του γλύπτη Σκόπα. Στο επιστύλιο είναι χαραγμένο το όνομα, το πατρώνυμο και το δημοτικό του νεκρού, που πέθανε άγαμος: Aριστοναύτης, γιος του Aρχεναύτου, από τις Aλές. Ύψος 2,48μ., πλάτος 1,55μ -Στο Αρχαιολογικό Μουσείο συναντήσαμε πολλές επιτύμβιες στήλες (στήλες με ανάγλυφες παραστάσεις που τοποθετούνταν στους τάφους) με χρονολόγηση μετά το 430π.Χ. Μετά το 479 π.χ οι αθηναίοι είχαν απαγορεύσει να ξοδεύουν χρήματα για μνημεία στους τάφους εξ αιτίας της οικονομικής ύφεσης από τους περσικούς πολέμους. Το 430 π.χ έγινε άρση αυτής της απαγόρευσης θέλοντας να τιμήσουν τους πρώτους νεκρούς του πελοποννησιακού πολέμου αλλά και του λοιμού που είχε ξεσπάσει την ίδια περίοδο. 9

Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο από την Αθήνα Τέλη 4ου αι. π.x. Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο. Bρέθηκε κοντά στην Eννεάκρουνο, στην Αθήνα. Προέρχεται από το ιερό του ήρωα-ιατρού Aμύνου. Σύμφωνα με την επιγραφή πάνω από την παράσταση πρόκειται για ανάθημα του Λυσιμαχίδου, γιου του Λυσιμάχου, από τις Aχαρνές. O αναθέτης κρατεί ομοίωμα ποδιού, στο οποίο διακρίνεται διογκωμένη φλέβα, δηλώνοντας την πάθησή του. Στο κάτω μέρος αριστερά, σε ορθογώνιο πλαίσιο, παριστάνεται ζεύγος άκρων ποδιών. Ύψος 0,70 μ., πλάτος 0,40 μ. -Πολλά τέτοια αναθήματα είχαν τη θέση που έχουν τα τάματα στις χριστιανικές εκκλησίες. 10

Αττικός γεωμετρικός κρατήρας. Από το Δίπυλο, Κεραμεικός. Του ''Ζωγράφου του Hirschfeld''. λεπτομέρεια 11

Στη ζώνη που βρίσκεται ανάμεσα στις λαβές εικονίζεται εκφορά νεκρού, θέμα σπανιότερο από εκείνο της πρόθεσης. Ο νεκρός μεταφέρεται με άρμα που το σέρνουν δυο άλογα και είναι σκεπασμένος με σάβανο διακοσμημένο με αβακωτό μοτίβο. Δεξιά και αριστερά συνοδεύουν την εκφορά συγγενείς. Τα διάφορα κενά συμπληρώνονται με σβάστικες ή πουλιά (κάτω από τα άλογα, κάτω από τη νεκρική κλίνη, κάτω από τις σβάστικες). Αξιοσημείωτη είναι η προσπάθεια απόδοσης του βάθους, κάτι που γίνεται εύκολα αντιληπτό από την πίσω ρόδα της άμαξας που είναι μικρότερη και από τα πίσω πόδια της νεκρικής κλίνης που είναι κοντύτερα. Σε μια δεύτερη ζώνη εικονίζονται δέκα άρματα, που τα σέρνουν δύο άλογα, με ηνιόχους που φορούν κράνη και κρατούν οκτώσχημες ασπίδες. Το αγγείο χρησίμευε ως σήμα στον τάφο κάποιου Αθηναίου ευγενή. Δεχόταν σπονδές, που μέσω της διάτρητης βάσης του ποδιού του, κατέληγαν στο νεκρό. Γενικότερα ως σήματα χρησιμοποιούνταν στις γυναικείες ταφές αμφορείς με λαβές στην κοιλιά και στις ανδρικές αμφορείς με λαιμό και κρατήρες με ψηλό πόδι. Ο ζωγράφος του Hirschfeld οφείλει το όνομά του από τον πρώτο μελετητή του. Οι μορφές του μερικές φορές έχουν χαρακτηριστικές ανατομικές λεπτομέρειες και θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι χαλαρές. Τα άλογά του φαίνονται σαν ξύλινα, με τις τονισμένες μουσούδες τους. 12

Αττική ερυθρόμορφη αρυβαλλοειδής λήκυθος. Από την Αθήνα. Του Ζωγράφου Δούρι. Περ. 480 π.χ. 13

Παναθηναϊκός αμφορέας. Κατασκευάστηκε επί άρχοντος Καλλιμήδου (360/359 π.χ.). «Ζωγράφος του Μαρσύα» Άκμασε τον 4ο αιώνα π.χ. Τα έργα του χρονολογούνται μεταξύ 370-330 π.χ. Θεωρείται ως ικανότερος των αγγειογράφων του ερυθρόμορφου ρυθμού. Το όνομά του αποδόθηκε χάριν της απεικόνισης του Μαρσύα σε πελίκη που φιλοξενείται στο Μουσείο Ερμιτάζ. Συνολικά αποδίδονται 23 έργα στον καλλιτέχνη αυτόν. Α.(η πλευρά που δε βλέπουμε) Η Αθηνά Πρόμαχος κατά το νέο σύστημα είναι στραμμένη προς τα δεξιά (μέχρι το 360π.Χ. η Αθηνά ήταν στραμμένη προς τα αριστερά, όπως θα δούμε σε παναθηναϊκό αμφορέα που βρίσκεται στο βρετανικό μουσείο). Πάνω στους κίονες που την πλαισιώνουν βρίσκεται το σύμπλεγμα της Ειρήνης και του Πλούτου του γλύπτη Κηφισόδοτου. Β. Σπάνια παράσταση της πάλης στο έδαφος. Μια Νίκη πετά πάνω από το σύμπλεγμα έτοιμη να δέσει την ταινία στον νικητή. Αριστερά στέκεται Νίκη με το κλαδί του κριτή. Δεξιά περιμένει ο έφεδρος αθλητής. Από την Ερέτρια. Του Ζωγράφου των Αθηνών. 14

-Κάποια από τα προϊόντα που εμπορεύονταν οι αθηναίοι τα μετέφεραν σε αγγεία, όπως τα παραπάνω, αλλά εμπορεύονταν και τα ίδια τα αγγεία. Μετά τη Γεωμετρική εποχή ( 1100π.Χ. 800π.Χ.,πήρε το όνομά της από τα γεωμετρικά σχέδια που ήταν ζωγραφισμένα πάνω στα αγγεία) ακολουθεί η Αρχαϊκή (800π.Χ. 490π.Χ.) και η Κλασσική εποχή ( 490π.Χ. 323π.Χ.) με αγγεία μελανόμορφου και ερυθρόμορφου ρυθμού Στο μελανόμορφο, που προηγείται χρονολογικά στην εμφάνισή του, οι μορφές ζωγραφίζονταν με μαύρο χρώμα πάνω στον πηλό πριν ψηθούν. Οι λεπτομέρειες χαράζονταν και τα γυμνά γυναικεία μέρη βάφονταν με λευκό χρώμα. Στον ερυθρόμορφο ρυθμό οι μορφές αφήνονταν στο χρώμα του πηλού, οι λεπτομέρειες ζωγραφίζονταν με μαύρο γάνωμα (μια στρώση λεπτόκοκκου σιδηρούχου πηλού) το οποίο υαλοποιούνταν κατά τη διαδικασία όπτησης (ψησίματος) αποκτώντας έτσι τη χαρακτηριστική στιλπνή εμφάνιση. Με το ίδιο αυτό γάνωμα καλυπτόταν και το υπόλοιπο αγγείο. Η αττική κεραμοποιεία έπεται της κορινθιακής και εμφανίζεται ανταγωνιστικά στο εμπόριο τον 7 ο αι. π.χ. με τον μελανόμορφο ρυθμό. Πριν τον 7 ο αι. τα αττικά αγγεία προορίζονταν κυρίως για ταφική χρήση για αυτό και τα πρώτα εμπορικά αγγεία ήταν αρκετά μεγάλα σε σχέση με τα κορινθιακά. Οι αθηναίοι για να κάνουν τα αγγεία τους περισσότερο ανταγωνίσιμα, μίκρυναν το μέγεθος, προσάρμοσαν τα σχήματά τους στα σχήματα των κορινθιακών αγγείων και επιδόθηκαν σε πολύ περίτεχνες παραστάσεις ζωγραφικής με κορινθιακά θέματα πάνω σε αυτά. Οι ζωγράφοι των αγγείων είχαν δικά τους χαρακτηριστικά στις παραστάσεις διευκολύνοντας έτσι το έργο των αρχαιολόγων στην ταύτιση. Τα θέματα των παραστάσεων των αγγείων ήταν παρμένα κυρίως από τη μυθολογία εκτός από ορισμένα που προορίζονταν για τους αγώνες των παναθηναίων, όπως ο παραπάνω, στον οποίο εικονιζόταν από τη μια πλευρά η θεά Αθηνά πρόμαχος (με ασπίδα και δόρυ) και από την άλλη αγωνίσματα. 15

Xάλκινο αγαλμάτιο Αθηνάς στον τύπο της Προμάχου από την Ακρόπολη των Αθηνών. 500-470 π.χ. Η πολιούχος θεά φορεί αττικό κράνος και στο στήθος αιγίδα, επάνω από ποδήρη χιτώνα. Στο προτεταμένο αριστερό χέρι κρατούσε ασπίδα (η λαβή της οποίας/αρχ. όχανον σώζεται στον πήχυ) και στο υψωμένο δεξί δόρυ. Όπως δηλώνει η επιγραφή, χαραγμένη στη βάση, πρόκειται για αφιέρωμα από κάποια Μελεσώ, η οποία έδωσε για την κατασκευή του το 1/10 του εισοδήματός της. Η σειρά των αγαλματίων αυτού του τύπου παράχθηκε υπό την επίδραση των γλυπτών στο ανατολικό αέτωμα του ναού, τον οποίο ανήγειραν στην Ακρόπολη προς τιμήν της θεάς οι Πεισιστρατίδες. 16

H Aθηνά του Bαρβακείου Αντίγραφο του 200 250 μ.x. του πρωτοτύπου του 438 π.χ. Aγαλμάτιο Αθηνάς από πεντελικό μάρμαρο. Bρέθηκε το 1880 στην Aθήνα, κοντά στο Bαρβάκειο Λύκειο. Tο γνωστό ως η Aθηνά του Bαρβακείου αγαλμάτιο είναι το πιστότερο και πληρέστερα σωζόμενο αντίγραφο του λατρευτικού αγάλματος της Aθηνάς Παρθένου του Φειδία, που τοποθετήθηκε μέσα στον Παρθενώνα το 438 π.x. Στο πρωτότυπο έργο, 12 φορές μεγαλύτερο από το αγαλμάτιο του Bαρβακείου, τα γυμνά μέλη του σώματος της θεάς ήταν κατασκευασμένα από ελεφαντόδοντο και το υπόλοιπο ήταν επενδεδυμένο με φύλλα χρυσού. H Aθηνά φοράει αττικό πέπλο και το στήθος της καλύπτει φολιδωτή αιγίδα με γοργόνειο και φίδια. Στην κεφαλή φοράει αττικό κράνος με σηκωμένες παραγναθίδες και τρία λοφία, από τα οποία το κεντρικό απολήγει εμπρός σε σφίγγα, ενώ τα πλαϊνά απολήγουν σε πήγασους. Στην παλάμη του δεξιού χεριού της στέκεται μια Nίκη έτοιμη να πετάξει. Tο αριστερό χέρι το ακουμπά στην ασπίδα στην εσωτερική πλευρά της οποίας είναι κουλουριασμένο ένα φίδι, ο Εριχθόνιος. Σε πολλά σημεία του αγάλματος σώζεται κόκκινο και κίτρινο χρώμα. Ύψος 1,05μ. Ο εριχθόνιος ήταν, κατά τη μυθολογία, αυτόχθων βασιλιάς της Αθήνας που γεννήθηκε από το «έριο» (μαλλί) με το οποίο σκούπισε η Αθηνά το σπέρμα του Ήφαιστου και τη «χθόνα» (γη) στην οποία έπεσε το μαλλί.(σελ 113) Και με το άγαλμα του Φειδία για το οποίο φτιάχτηκε, για να το στεγάσει, ο Παρθενώνας προχωράμε στην επόμενη στάση που είναι το Μουσείο της Ακρόπολης 17

3. ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ Ο λόφος ήταν κατοικημένος από την 3 η χιλιετία π.χ. Πάνω στην Ακρόπολη βρέθηκαν από την νεολιθική εποχή μόνο όστρακα τα οποία επιτρέπουν το συμπέρασμα πως υπήρχε αυτού μικρή εγκατάσταση, στη νότια πλαγιά όμως η εγκατάσταση ήταν ασφαλώς μεγαλύτερη, βεβαιώθηκαν θεμέλια νεολιθικού σπιτιού στα δυτικά του Ασκληπιείου. Η εγκατάσταση στις ίδιες θέσεις συνεχίστηκε και στα λεγόμενα ελληνικά χρόνια, δηλαδή στη εποχή του χαλκού. Από την τελευταία περίοδο της εποχής του χαλκού έχουν βεβαιωθεί θεμέλια σπιτιών, πάνω στην ακρόπολη, στην περιοχή του μουσείου και ακόμα ανατολικότερα, ως το ανατολικό πέρας του λόφου. Στα παλαιότερα χρόνια της μυκηναϊκής εποχής ο λόφος ήταν ανοχύρωτος, μόνο μετά τα μέσα του 13 ου αι. π.χ. πιστεύεται πως χτίστηκε το «κυκλώπειο» τείχος του ποίου ίχνη έχουν διατηρηθεί και επιτρέπουν την αναπαράστασή του. Για την υπεράσπιση της εισόδου είχε γίνει ογκώδης προμαχώνας στη θέση περίπου του κατόπιν πύργου της Απτέρου Νίκης. Από την βόρεια πλευρά η Ακρόπολη ήταν κατά καιρούς προσιτή από στενή άνοδο με σκαλιστά στο βράχο σκαλοπάτια. Ανατολικά του Ερεχθείου μπορούσε κανείς να κατέβει κι από άλλη στενή δίοδο. Εκτός από τον κύριο οχυρωτικό περίβολο χτίστηκε λίγο αργότερα και το λεγόμενο «πελαργικό» ή «πελασγικό» τείχος στους πρόποδες του λόφου. Αυτό έκλεινε μέσα τα βορειοδυτικά κράσπεδα του λόφου, κάτω από τα προπύλαια με το σπήλαιο του Πανός και τα άλλα δύο σπήλαια από τα οποία το ένα υποτίθεται πως ήταν αφιερωμένο (στα ιστορικά χρόνια) στον Απόλλωνα πύθιο και το άλλο στο Δία ολύμπιο. Στα ιστορικά χρόνια μέσα στο πελασγικό υπήρχαν βωμοί και ιερά θεών και ηρώων αλλά εκεί βρισκόταν και το ανάκτορο των περισσότερων βασιλέων μέχρι το 682 π.χ. οπότε και καταργήθηκε η βασιλεία.. Μετά την κατάργηση της βασιλείας, στον 7 ο αιώνα, η ακρόπολη επρόκειτο να αφιερωθεί στους θεούς. Κατοικήθηκε όμως και αργότερα, ιδίως από τον Πεισίστρατο και τους γιούς του οι οποίοι ένιωθαν ασφαλέστεροι μέσα στο παλαιό τείχος που το είχαν ανακαινίσει και είχαν στολίσει την είσοδο του με ευπαρουσίαστο πρόπυλο. Πριν από ένα σχεδόν αιώνα είχε καταλάβει την ακρόπολη ο Κύλων (636 π.χ.). Ο Αλκμαιωνίδης άρχων Μεγακλής υποσχέθηκε πως θα άφηνε να αποχωρήσουν σώοι, επέτρεψε όμως στους άνδρες του να τους σκοτώσουν μόλις βγήκαν εκτός των εννέα πυλών ό ίδιος ό Κύλων είχε διαφύγει. Παρόμοια συμφωνία έγινε και με τον πολιορκημένο Ιππία στα 510π.χ η οποία όμως τηρήθηκε και ό Ιππίας έφυγε σώος από την Αθήνα τότε φαίνεται πως οι αθηναίοι διέλυσαν το μεγαλύτερο μέρος του κυκλώπειου τείχους για να μην το καταλάβει στο μέλλον άλλος τύραννος. Έτσι κατά την εισβολή των περσών στα 480-479 π.χ. η ακρόπολη βρέθηκε ανοχύρωτη και ή άμυνα στηρίχτηκε σε πρόχειρη οχύρωση που ανέλαβε το ιερατείο και μερικοί ευλαβείς αθηναίοι που αποφάσισαν να μείνουν στην πόλη. Ο Θεμιστοκλής στα 479 π.χ. έχτισε το τείχος της βόρειας πλευράς και o Κίμων της νότιας με την εκποίηση των λαφύρων του Ευρυμέδοντα στα 467 π.χ. 18

Η Αίθουσα των Κλιτύων της Ακρόπολης Ο επισκέπτης του Μουσείου της Ακρόπολης, αφού διασχίσει τον προθάλαμο του ισογείου, βρίσκεται στον πρώτο εκθεσιακό χώρο. Στην ευρύχωρη αίθουσα με το κεκλιμένο γυάλινο δάπεδο παρουσιάζονται ευρήματα από τις κλιτύς (πλαγιές) του βράχου της Ακρόπολης. Το γυάλινο δάπεδο επιτρέπει την θέαση στην αρχαιολογική ανασκαφή, ενώ η ανηφορική κλίση της παραπέμπει στην ανάβαση προς την Ακρόπολη. Η Αίθουσα των κλιτύων της Ακρόπολης φιλοξενεί ευρήματα από τα ιερά που ήταν ιδρυμένα στις πλαγιές της Ακρόπολης, καθώς και από τον οικισμό που αναπτύχθηκε στις υπώρειες του λόφου, σε όλες τις ιστορικές περιόδους. Στα αριστερά του επισκέπτη εκτίθενται ευρήματα από τα μεγάλα ιερά που ιδρύθηκαν στις πλαγιές του βράχου, ενώ στα δεξιά του ευρήματα από τα μικρότερα ιερά και από τον οικισμό που αναπτύχθηκε στις πλαγιές της Ακρόπολης. Στην αρχαιότητα, οι πλαγιές αυτές ήταν η μεταβατική ζώνη ανάμεσα στην πόλη και το πιο διάσημο ιερό της. Ήταν η περιοχή όπου επίσημες και λαϊκές λατρείες, μικρά και μεγαλύτερα ιερά συνυπήρχαν με σπίτια ιδιωτών. Ανάμεσα στα ιερά ή λίγο χαμηλότερα από αυτά, οι αρχαιολογικές ανασκαφές έφεραν στο φως τμήματα του οικιστικού ιστού της αρχαίας Αθήνας και κατέδειξαν τη σχεδόν συνεχή χρήση του, από το τέλος της νεολιθικής εποχής (περί το 3000 π.χ.), έως και την ύστερη αρχαιότητα (6ος αι. μ.χ.), αλλά και αργότερα. Αποκάλυψαν σπίτια και εργαστήρια, δρόμους και πλατείες, πηγάδια και δεξαμενές, αλλά και χιλιάδες αντικείμενα που άφησαν πίσω τους οι αρχαίοι κάτοικοι της περιοχής. Τα περισσότερα είναι πήλινα, αφού άλλα από φθαρτά υλικά χάθηκαν και τα πολύτιμα λεηλατήθηκαν. Πρόκειται για επιτραπέζια σκεύη και αγγεία συμποσίου, μαγειρικά σκεύη, αρωματοδοχεία, σκεύη για καλλυντικά και κοσμήματα, παιδικά παιχνίδια και πολλά άλλα. 19

Πήλινο κάλυμμα κοσμηματοθήκης (λεκανίδα). Μαινάδες παίζουν μουσική και χορεύουν μπροστά στον θεό Διόνυσο. 4ος αι. π.χ. Πήλινες Νίκες, ίσως διακοσμητικά στοιχεία στέγης κτηρίου (ακρωτήρια). 1ος-3ος αι. μ.χ. 20

Σκεύη συμποσίου από τον οικισμό στις πλαγιές της Ακρόπολης. Μελανόμορφη λουτροφόρος-αμφορέας. Γαμήλια πομπή με τη συμμετοχή των θεών Απόλλωνα και Ερμή. Γύρω στο 525 π.χ. 21

Ερυθρόμορφη λουτροφόρος. Νεόνυμφοι. 455-440 π.χ. Πήλινα σφονδύλια από αδράχτια, αφιερώματα γυναικών στο ιερό της Νύμφης. 6ος και 5ος αι. π.χ. 22

Πήλινο αναθηματικό πλακίδιο από το ιερό της Νύμφης. Ελαφίνα με τα μικρά της. 6ος αι. π.χ. Ανάγλυφη πλάκα με παράσταση χορεύτριας από το θέατρο του Διονύσου. 1ος αι. π.χ. 23

Θραύσμα λουτροφόρου από το ιερό της Νύμφης. Το πρώτο αντίκρισμα του ζευγαριού. 450-430 π.χ. Ανάγλυφη πλάκα επένδυσης βάθρου από το ιερό του Διονύσου. Διόνυσος με αμφορέα και κάνθαρο και μια γυναίκα που ρίχνει λιβάνι σε θυμιατήρι. Αρχές 4ου αι. π.χ. 24

Αναθηματικό ανάγλυφο σε μορφή δύο ενωμένων κτηρίων, ναΐσκου και στοάς. Αριστερά, ο Ασκληπιός με τη σύζυγό του Ηπιόνη και την κόρη τους Υγεία. Δεξιά, λατρευτές που φέρνουν στο βωμό χοίρο για θυσία και κιβώτιο με δώρα. Μέσα 4ου αι. π.χ. Βάση αναθήματος με ανάγλυφα χειρουργικά εργαλεία και βεντούζες (σικύες). 320 π.χ. 25

Στις πλαγιές, στα σπήλαια και στα πλατώματα του βράχου της Ακρόπολης, σε μικρά και μεγάλα ιερά, λατρεύτηκαν θεοί, ήρωες και νύμφες. Η νότια πλαγιά φιλοξένησε δύο από τα σπουδαιότερα ιερά της πόλης, του Διονύσου Ελευθερέως και του Ασκληπιού. Φιλοξένησε όμως και άλλα μικρότερα σε έκταση, αλλά μεγάλης σημασίας για τους Αθηναίους. Στο ιερό του Διονύσου Ελευθερέως γιορτάζονταν στις αρχές της άνοιξης (το μήνα Ελαφηβολιώνα), τα Μεγάλα ή εν Άστει Διονύσια, μια από τις σημαντικότερες γιορτές της πόλης. Από τη λατρεία του Διονύσου, θεού του κρασιού, της μέθης και του εκστατικού χορού, γεννήθηκε το θέατρο. Στην πλαγιά του βράχου πάνω στο ιερό παίχτηκαν για πρώτη φορά τα έργα των σημαντικότερων αρχαίων τραγικών και κωμικών ποιητών, του Αισχύλου, του Σοφοκλή, του Ευριπίδη, του Αριστοφάνη. Το ιερό και θεραπευτήριο του Ασκληπιού ιδρύθηκε στη νότια πλαγιά της Ακρόπολης με πρωτοβουλία του Αθηναίου πολίτη Τηλέμαχου, ο οποίος το 420/19 π.χ. έφερε ένα άγαλμα του θεού από το μεγάλο ιερό της Επιδαύρου. Σε μια στοά δίπλα στο ιερό, οι ασθενείς ανέμεναν τη θαυματουργική τους ίαση με την εμφάνιση του θεού στα όνειρά τους. Τα πολυπληθή αφιερώματα, συχνά με απεικονίσεις ανθρώπινων μελών που ο θεός θεράπευσε, μαρτυρούν τη μεγάλη σημασία που είχε η λατρεία του για τους Αθηναίους. Σε μικρή απόσταση από το ιερό του Ασκληπιού βρισκόταν ένα μικρό, υπαίθριο ιερό αφιερωμένο στη Νύμφη, προστάτιδα του γάμου και των γαμήλιων τελετών. Σε αυτό, οι Αθηναίοι αφιέρωναν τα αγγεία του γαμήλιου λουτρού τους, τις λουτροφόρους αλλά και αρωματοδοχεία, σκεύη για καλλυντικά και κοσμήματα, σφονδύλια, αγγεία συμποσίου, ειδώλια, προτομές γυναικών και ζωγραφιστούς πίνακες. Οι λουτροφόροι ήταν πολυτελή αγγεία ζωγραφισμένα με τη μελανόμορφη ή ερυθρόμορφη τεχνική. Τα θέματα της διακόσμησης ήταν σχετικά με το γάμο και ανάλογα με τις προτιμήσεις της κάθε εποχής. Τα ευρήματα που παρατηρήσαμε στην αίθουσα των κλιτύων αποδεικνύουν την ύπαρξη του θεσμού του γάμου, για τους κατοίκους της αρχαίας Αθήνας, της υφαντικής τέχνης και της ιατρικής επιστήμης. 26

Η Αίθουσα των Αρχαϊκών Έργων Αρχαϊκή ονομάζεται η εποχή από τον 7ο αιώνα π.χ. έως το τέλος των Περσικών πολέμων (480/79 π.χ.). Χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη της πόλης-κράτους και τις πολιτειακές αλλαγές από την αριστοκρατία στην τυραννίδα και τελικά στη δημοκρατία. Χαρακτηρίζεται ακόμη από σημαντικά επιτεύγματα στην οικονομία, την τέχνη και τη διανόηση. Στην Αίθουσα των αρχαϊκών έργων, ο επισκέπτης για πρώτη φορά μπορεί να θαυμάσει τα εκθέματα από όλες τις πλευρές καθώς στέκονται ελεύθερα στο χώρο. Οι συνθήκες του σταδιακά μεταβαλλόμενου φυσικού φωτός, του δίνουν τη δυνατότητα να ανακαλύψει τις λεπτές ποιοτικές διαφοροποιήσεις των γλυπτών και την υψηλή τέχνη που τα δημιούργησε. Στη νότια πλευρά της Αίθουσας των αρχαϊκών έργων, ο πλούτος και η ποικιλία των αρχιτεκτονικών γλυπτών και των ελεύθερων αναθημάτων, συμπεριλαμβανομένων των Κορών, των Ιππέων και άλλων έργων, προσφέρουν μια εκπληκτική εικόνα της Ακρόπολης κατά την Αρχαϊκή Περίοδο. ΑΡΧΑΪΚΟΣ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ Από τον 6 ο αι. άρχισαν να χτίζονται πάνω σ αυτόν τα ιερά των αθηναίων, όπως το εκατόμπεδο κ.α. που καταστράφηκαν κατά τους περσικούς πολέμους. 27

Η ανασκαφική έρευνα πού είχε ήδη συμπληρωθεί και το πλήθος των μελετών πού δημοσιεύτηκαν για τα επιμέρους προβλήματα επιτρέπουν σήμερα τη σύνθεση της ιστορίας του αρχαϊκού μνημείου, σε γενικές γραμμές ως εξής σαφή ίχνη άφησε στη θέση ένας ναός αρχαϊκών χρόνων που ήταν σε χρήση τον καιρό των τυράννων ήταν δωρικός πώρινος με γλυπτά στα αετώματα επίσης πώρινα, όπως τα γνωστά λιοντάρια που σπαράσσουν ταύρο, του μουσείου της ακρόπολης. Η θεμελιώσή του είχε μήκος 32,71 μέτρων, δηλαδή εκατό ποδών, αν ληφθεί ως βάση ένα πόδι μήκους περίπου 33 εκατοστών, και το πλάτος του ναού που ήταν 16,24 μέτρων μπορεί να θεωρηθεί ίσο με 50 αττικά πόδια, με βάση το ίδιο μέτρο. Για τους λόγους αυτούς ο παλαιότερος εκείνος ναός ταυτίστηκε με τον γνωστό από επιγραφές και φιλολογικές πηγές «εκατόμπεδος νεώς» ή το «εκατόμπεδον» που άλλοτε αναγνωρίζονταν στα θεμέλια του λεγόμενου «παλαιού ναού της Αθηνάς» (αμέσως προς τα νότια του Ερεχθείου). Ως «εκατόμπεδος νεώς» χαρακτηρίζονταν αργότερα ο σωζόμενος Παρθενών, γιατί κατείχε τη θέση του ναού που πρώτος έφερε το όνομα αυτό. Μετά την πτώση των τυράννων οι αθηναίοι πρέπει να σχεδίασαν ένα μεγαλύτερο ναό μαρμάρινο στη θέση του αρχαϊκού αλλά ίσως δεν μπόρεσαν να αρχίσουν το χτίσιμό του παρά μόνο μετά τη νίκη του Μαραθώνα, το 490 π.χ. Επειδή και άλλα έργα είχαν αρχίσει τον ίδιο καιρό, οι εργασίες προχώρησαν αργά και ο ναός βρέθηκε ημιτελής, όταν στα 480 π.χ. ο Ξέρξης λεηλάτησε την Αθήνα και πυρπόλησε τα οικοδομήματα στην ακρόπολη. Από τα γνωστά αρχιτεκτονικά μέλη του δεύτερου αυτού Παρθενώνα φαίνεται πως η οικοδομή δεν είχε προχωρήσει σε αρκετό ύψος (σπόνδυλοι κιόνων, φθαρμένοι από τη φωτιά, εντειχίστηκαν ευθύς μετά τα 479 π.χ. στο βόρειο τείχος της ακρόπολης, όχι όμως και κιονόκρανα, τα οποία δεν είχαν γίνει όταν το οικοδόμημα κάηκε). Το αρχαιότερο σημαντικό οικοδόμημα στην Ακρόπολη είναι το λεγόμενο Εκατόμπεδον ή Εκατόμπεδος νεώς (δηλαδή μήκους 100 ποδών, ονομασία γνωστή από επιγραφή που αναφέρεται στη διαρρύθμιση του ιερού), κτισμένο πιθανόν στη θέση του κλασικού Παρθενώνα. Από τα θραύσματα αρχιτεκτονικών μελών και γλυπτών από πωρόλιθο που αποκαλύφθηκαν στα νότια και τα ανατολικά του Παρθενώνα, συνάγεται ότι ήταν δωρικός περίπτερος ναός. Ο ναός αυτός ήταν ίσως αφιερωμένος στην πολεμική υπόσταση της θεάς, στην πρόμαχο της πόλης Αθηνά Παρθένο. Σε αυτόν αποδίδεται το μεγάλο, πώρινο αέτωμα με τα λιοντάρια που κατασπαράζουν έναν ταύρο και πλαισιώνονται από δύο παραστάσεις: από τη μια τον Ηρακλή που παλεύει με τον θαλάσσιο δαίμονα Τρίτωνα και από την άλλη τον λεγόμενο Τρισώματο δαίμονα, που κρατεί στα χέρια του τα σύμβολα των τριών στοιχείων της φύσης, του νερού, της φωτιάς και του αέρα. Στην Αίθουσα των αρχαϊκών έργων, υψώνονται επιβλητικά τα γλυπτά της Γιγαντομαχίας από το μεγάλο αέτωμα του δεύτερου μεγάλου αρχαϊκού ναού της Ακρόπολης, δηλαδή του Αρχαίου Ναού της Αθηνάς Πολιάδος. Παλαιότερα είχε υποστηριχθεί ότι ο ναός αυτός είχε μια πρωιμότερη οικοδομική φάση (570 π.χ.) με τα πώρινα γλυπτά που αποδίδονται στον Εκατόμπεδο, ενώ τα μαρμάρινα γλυπτά συσχετίζονταν με μια ανακαίνιση από τους γιους του Πεισίστρατου. Ο ναός πιθανότερα κτίστηκε και έλαβε μαρμάρινη γλυπτική διακόσμηση εξαρχής, στην τελευταία δεκαετία του 6ου αι. π.χ. Οι συνθέσεις των αετωμάτων αποτελούνται από αγάλματα υπερφυσικού μεγέθους, λαξευμένα σε παριανό μάρμαρο και αποδίδονται στο εργαστήριο κάποιου σημαντικού Αθηναίου γλύπτη, του Αντήνορα ή του Ενδοίου. 28

Το αέτωμα του αρχαϊκού Παρθενώνα ή Εκατομπέδου. Λιοντάρια που σπαράσσουν ταύρο και πλαισιώνονται από δύο παραστάσεις: από τη μια πλευρά ο Ηρακλής που παλεύει με τον άγριο Τρίτωνα και από την άλλη ο λεγόμενος Τρισώματος δαίμονας, που κρατά στα χέρια του τα σύμβολα των τριών στοιχείων της φύσης, του νερού, της φωτιάς και του αέρα. Γύρω στο 570 π.χ. Το αέτωμα της Γιγαντομαχίας από τον αρχαϊκό ναό της Αθηνάς Πολιάδος (Αρχαίος Ναός). 525-500 π.χ. 29

Χάλκινα αναθήματα. Ειδώλια που παριστάνουν λιοντάρι, αγριόχοιρο, σκύλο και πουλί. 6ος αι. π.χ. Από τα χρόνια του Πεισιστράτου, ο χώρος της Ακρόπολης άρχισε να γεμίζει αναθήματα, ένδειξη όχι μόνο ευσέβειας προς τη θεά, αλλά και οικονομικής και καλλιτεχνικής ακμής. Τα σπουδαία αυτά αφιερώματα ήταν κυρίως αγάλματα, προσφορές δηλαδή που προκαλούσαν χαρά στη θεά. Με τα αναθήματά τους οι αρχαίοι ευχαριστούσαν τους θεούς για την εκπλήρωση μιας ευχής, χωρίς συχνά να παραλείπουν μια αναφορά στο ποσό της δαπάνης με τον όρο δεκάτη, που σήμαινε το 1/10 κάποιου εισοδήματος ή με τη λέξη απαρχή, που σήμαινε την πρώτη σοδειά ή τα πρώτα κέρδη από την εργασία των πιστών. Το είδος, το υλικό και το μέγεθος των αναθημάτων ανταποκρινόταν στην εποχή, στην κοινωνική τάξη και στην οικονομική κατάσταση του αναθέτη. Στην Ακρόπολη, αγάλματα και άλλα δαπανηρά έργα ανέθεταν τα μέλη των αριστοκρατικών οικογενειών, αλλά και εύποροι επαγγελματίες και χειρώνακτες, μεταξύ των οποίων και γυναίκες. Το πιο χαρακτηριστικό αφιέρωμα στο ιερό της Αθηνάς στην Ακρόπολη ήταν τα μαρμάρινα αγάλματα νεαρών γυναικών, οι Κόρες. Λαξευμένες σε διαφορετικά μεγέθη, παριστάνονταν με ένα συγκεκριμένο αγαλματικό τύπο, με αυστηρή όρθια στάση. Από τα μέσα του 6ου αι. π.χ. φορούσαν λεπτό, λινό χιτώνα και ιμάτιο που τόνιζαν τη θηλυκότητά τους περισσότερο από τον βαρύ, μάλλινο πέπλο. Συνήθως κρατούσαν στο ένα χέρι μια προσφορά (στεφάνι, καρπό, πουλί, άνθος, κλπ.) και με το άλλο ανασήκωναν τον πολύπτυχο χιτώνα τους για να διευκολυνθούν στο βηματισμό τους. 30

Σε αντίθεση με το πλήθος των Κορών που υπολογίζεται ότι ξεπερνούσαν τις διακόσιες, ο αριθμός των μαρμάρινων ανδρικών αγαλμάτων ήταν μικρός, γεγονός που εξηγείται από τη θηλυκή φύση της θεότητας που λατρευόταν στην Ακρόπολη. Από αυτά σώθηκαν λίγα αγάλματα, τα περισσότερα κούρων, ιππέων και γραφέων. Η «Κόρη του Αντήνορα». Μάρμαρο Πάρου (άγαλμα), Μάρμαρο Πεντέλης (ενεπίγραφη βάση). 525-510 π.χ. Η «Κόρη με τα μάτια της σφίγγας». Μάρμαρο Πάρου. 500 π.χ. 31

Ο Μοσχοφόρος. Μάρμαρο Υμηττού (άγαλμα), Πωρόλιθος (ενεπίγραφη βάση). Το άγαλμα αφιέρωσε ο Ρόμβος, ο γιος του Πάλου. Γύρω στο 570 π.χ. Ο «ιππέας Rampin». Μάρμαρο Πάρου. Το κεφάλι είναι γύψινο αντίγραφο του πρωτότυπου, που βρίσκεται στο Λούβρο, προερχόμενο από τη συλλογή του G. Rampin. 550 π.χ. 32

Η «Πεπλοφόρος Κόρη». Ίσως παρίστανε τη θεά Άρτεμη. Μάρμαρο Πάρου. 530 π.χ. Από τις κόρες που εκτίθενται στο μουσείο μπορούμε να σχηματίσουμε εικόνα για τη γυναικεία ενδυμασία της αρχαίας αθηναίας. Στην πεπλοφόρο παρατηρούμε τον δωρικό πέπλο με την αυστηρή γραμμή του που υποδηλώνει ύφασμα σχετικά άκαμπτο άρα χονδρό, πιθανόν μάλλινο, κάτω από τον πέπλο διακρίνεται ο ποδήρης ιωνικός χιτώνας. Ο ιωνικός χιτώνας διακρίνεται με περισσότερες λεπτομέρειες στις Κόρες που χρονολογούνται μετά το 2 ο μισό του 6 ου αι. π.χ. όπως στην Κόρη του Αντήνορα Εδώ το ύφασμα μοιάζει λεπτότερο με πολλές πτυχώσεις που δίνουν πιο αέρινη εμφάνιση, πιθανόν λινό. Πάνω από τον χιτώνα φορούσαν και ένα άλλο πιο βαρύ ένδυμα και πιο κοντό το ιμάτιο. Μαρμάρινο αγαλμάτιο κόρης από την Ελευσίνα. Γύρω στο 500 π.χ. (Αρχαιολογικό Μουσείο) 33

Τα αγάλματα της αρχαϊκής εποχής είναι κούροι και κόρες που χαρακτηρίζονται από τη μετωπική στάση και τα στυλιζαρισμένα χαρακτηριστικά. Χωρίζονται σε τρείς περιόδους: Πρώιμη: 7 ος αι π.χ με τη μνημειακή, κυρίως, τέχνη και τη δαιδαλική τεχνοτροπία Μέση: 6 ος αι π.χ μέχρι περίπου το 540 π.χ με χαρακτηριστικό το αρχαϊκό μειδίαμα (χαμόγελο) Περίπου 550 π.χ. (Αρχαιολογικό Μουσείο) Ο κούρος της Βολομάνδρας. Ύστερη: τέλη του 6 ου αι π.χ έως το 479 π.χ με προσπάθεια απόδοσης του σώματος και των χαρακτηριστικών με περισσότερο ρεαλιστικό τρόπο για να φτάσουμε έτσι στον «παι του Κριτίου» και στο πέρασμα στην Κλασσική εποχή. 34