ΔΙΚΤΥΟ ΑΕΙΦΟΡΩΝ ΝΗΣΩΝ ΔΑΦΝΗ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2006
Ερευνητικό έργο: Έρευνα για την αειφόρο ανάπτυξη στην Άνδρο Ερευνήτρια: Μαρία Μπακάλη Επικοινωνία: Τηλέφωνο: 6977971347 E-mail: mariabac@gmail.com Εικόνα εξωφύλλου: Πιθάρα (Αποίκια) Το τεύχος του ερευνητικού έργου είναι διαθέσιμο από τη διεύθυνση: www.itia.ntua.gr/dafni ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ: ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ Κίμων Χατζημπίρος E-MAIL: kimon@itia.ntua.gr ΤΟΜΕΑΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΥΔΡΑΥΛΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΕΡΓΩΝ Ηρώων Πολυτεχνείου 9, Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου, 157 80 ΑΘΗΝΑ Τηλ: 210-772 -2896 D I P E ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ Ε-MAIL: dipe@otenet.gr ΣΑΡΙΠΟΛΟΥ 11 ΑΘΗΝΑ Τηλ: 210-8848055-6 Fax: 210-8846278 Τηλ: 210-772 -2896 2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κατάλογος εικόνων 6 Κατάλογος πινάκων 8 Εξέλιξη του έργου 10 Περίληψη (Ελληνικά) 11 Περίληψη (Summary in English) 13 Εισαγωγή 15 1 Υπάρχουσα κατάσταση τάσεις 17 1.1 Γενικά στοιχεία για το νησί (ιστορία, γεωγραφία, μορφολογία, κλίμα κτλ.)...17 1.2 Γενικά οικονομικά στοιχεία (δραστηριότητες, παραγωγικοί τομείς, εισοδήματα κτλ εξέλιξη - τάσεις )...21 1.3 Γενικά κοινωνικά στοιχεία (κοινωνικές υποδομές, απασχόληση, δημογραφικά στοιχεία κτλ. εξέλιξη τάσεις )...24 2 Βασικές παράμετροι 30 2.1 Γεωγραφικά δεδομένα / χρήσεις γης...30 2.1.1 Διαθεσιμότητα κατάλληλων χαρτών 30 2.1.2 Ενημέρωση χαρτών (χρήσεις γης, δόμηση εκτός σχεδίου, αυθαίρετη) 30 2.1.3 Κατάσταση παράκτιου περιβάλλοντος (ακτές, κολύμβησης, λιμενικά έργα, αλιευτικά καταφύγια, εγκαταστάσεις υποδοχής ελαφρών σκαφών, ιχθυοκαλλιέργειες, περιοχές προστασίας, αθλητικές εγκαταστάσεις) 33 2.1.4 Κατάσταση ορεινών περιοχών 34 2.2 Ενέργεια...34 2.2.1 Πρωτογενής ενέργεια (ποσότητα, είδος) 34 2.2.2 Μονάδες, τεχνολογία παραγωγής, δίκτυα 34 2.2.3 Ρύπανση (αέρια, υδατική, αισθητική) 35 2.2.4 Κατανάλωση 35 2.2.5 Διαχείριση της ζήτησης, εξοικονόμηση 36 2.2.6 Σχέδια νέων μονάδων 36 2.2.7 Ανάπτυξη ΑΠΕ (ηλιακή, αιολική, βιομάζα, γεωθερμία) 37 2.3 Στερεά απόβλητα-απορρίμματα...37 3
2.3.1 Χώροι μη ελεγχόμενης απόρριψης (αστικά απορρίμματα, μπάζα, βιομηχανικά απόβλητα, απόβλητα λατομείων κ.λπ.) 37 2.3.2 Απορρίμματα από χερσαίες ή θαλάσσιες πηγές που καταλήγουν σε ακτές 38 2.3.3 Διαχείριση στερεών αποβλήτων από ΟΤΑ (ποσότητες, ποιοτική ανάλυση) 38 2.3.4 Χώροι ελεγχόμενης απόρριψης ή ΧΥΤΑ 39 2.3.5 Ανακύκλωση υλικών (ποσότητες, φορείς) 40 2.4 Νερά...40 2.4.1 Διαχείριση υδατικών πόρων (υπόγεια νερά, βροχόπτωση, πηγές, χείμαρροι, υγρότοποι κ.λπ.) 40 2.4.2 Εισαγωγή παραγωγή - κατανάλωση νερού, άρδευση, ύδρευση, τουριστικές ανάγκες, κατάσταση δικτύων, ποιότητα νερού στην κατανάλωση 42 2.4.3 Εξοικονόμηση νερού 43 2.4.4 Διαχείριση λυμάτων 44 2.5 Μεταφορές - κινητικότητα...44 2.5.1 Δημόσια μεταφορικά μέσα σε χερσαίες μεταφορές 44 2.5.2 Κυκλοφοριακά προβλήματα, ατυχήματα, θόρυβος, στάθμευση 45 2.5.3 Υποδομές για εναλλακτικά μέσα (π.χ. ποδήλατο) ζώνες ήπιας κυκλοφορίας 46 2.5.4 Θαλάσσιες μεταφορές, αεροπορικές μεταφορές, διεθνείς μεταφορές 46 2.6 Τουρισμός...49 2.6.1 Καταγραφή- παρακολούθηση τουριστικών υποδομών 49 2.6.2 Διακίνηση τουριστών, χαρακτηριστικά τους, χωρική κατανομή, χρονική κατανομή 51 2.6.3 Εναλλακτικός τουρισμός (οικοτουρισμός, αγροτουρισμός, συνεδριακός, μαθητικός, θρησκευτικός, τρίτης ηλικίας, αθλητικός, εκτός περιόδων αιχμής κ.λπ.) 52 2.6.4 Διαχείριση τουριστικού προϊόντος (βάσεις δεδομένων, έρευνες αγοράς, χρήση internet, online κρατήσεις κ.λπ.) 53 2.6.5 Υποδομές για ποιοτικό τουρισμό 54 2.6.6 Χρήση συστημάτων περιβαλλοντικής διαχείρισης 54 2.6.7 Οχλήσεις: ηχορύπανση, κυκλοφορία αυτοκινήτων, στάθμευση, κατασκευές σε ακτές κ.λπ. 55 2.7 Πρωτογενής παραγωγή...55 2.7.1 Καταγραφή γεωργικών, αλιευτικών, κτηνοτροφικών, δασικών, μεταποιητικών εκμεταλλεύσεων και μονάδων 55 2.7.2 Ισοζύγιο τοπικών / εισαγόμενων προϊόντων 59 2.7.3 Διατήρηση παραδοσιακών καλλιεργειών και στοιχείων τοπικών ποικιλιών, αναβαθμών, φυτοφρακτών, πέτρινων κατασκευών κ.λπ. 60 2.7.4 Ύπαρξη μορφών παραγωγής και μεταποίησης που πιστοποιούνται ως βιολογικές 60 4
2.7.5 Μορφές και δομές απασχόλησης στον πρωτογενή τομέα 60 2.7.6 Περιβαλλοντικές επιπτώσεις γεωργίας, κτηνοτροφίας, αλιείας κ.λπ. 61 2.8 Φυσικό περιβάλλον...62 2.8.1 Καταγραφές/εκτιμήσεις: τοπίων ιδιαίτερης αξίας, γενικού τοπίου, μνημείων, παραδοσιακών οικισμών, παλιών εγκαταλελειμμένων οικισμών, βιοτόπων NATURA και άλλων 62 2.8.2 Αξιολόγηση αρνητικών επιδράσεων, δυνατότητες ελέγχου: βοσκής στη βλάστηση και στο έδαφος, οδών, αποστραγγίσεων, θήρας 73 2.8.3 Κατασκευή /συντήρηση: έργων ορεινής υδρονομίας, αναβαθμών 75 2.9 Κοινωνία - πολιτισμός...76 2.9.1 Κέντρα παροχής υπηρεσιών υγείας 76 2.9.2 Υποδομές και υπηρεσίες παροχής βοήθειας σε ειδικές ομάδες πληθυσμού (ηλικιωμένοι, βρέφη, άτομα με αναπηρία, εξαρτημένα άτομα κ.λπ.) 76 2.9.3 Δομές εξυπηρέτησης πολιτών και στήριξης απασχόλησης (ΚΕΠ, βιβλιοθήκες, ΚΕΚ, συμβουλές σε νέους αγρότες ή επιχειρηματίες, συνεταιρισμοί κ.λπ.) 76 2.9.4 Διαδικασίες ένταξης μεταναστών 77 2.9.5 Εκπαιδευτικές υποδομές 78 2.9.6 Παραδοσιακές πολιτιστικές δραστηριότητες (κουζίνα, χοροί, τραγούδια, έθιμα, κατασκευές κ.λπ.) 84 3 Ανάδειξη συμβόλου 88 4 Απόψεις Φορέων για την αειφορική ανάπτυξη (προβλήματα και δυνατότητες) 90 4.1 Τοπική αυτοδιοίκηση και σχετικές υπηρεσίες...90 4.2 Επαγγελματικοί σύλλογοι και σωματεία...91 4.3 Περιβαλλοντικές και πολιτιστικές οργανώσεις...93 5 Σχεδιασμός για την υλοποίηση δράσεων αειφορίας 95 6 Βιβλιογραφία 100 7 Παράρτημα 102 7.1 Φωτογραφική αποτύπωση του τόπου (γενικά)...102 7.2 Φωτογραφική αποτύπωση του τόπου (ειδικότερα)...103 5
Κατάλογος εικόνων Εικόνα 1-1: Δραστηριότητες του δευτερογενούς τομέα του Νομού Κυκλάδων (1999)... 22 Εικόνα 1-2: Εξέλιξη του πληθυσμού του Ν. Άνδρου 1951-2001 (Αναπτυξιακή Εταιρεία Κυκλάδων Α.Ε. και Σύνδεσμος Δήμων Άνδρου, 2003)... 26 Εικόνα 1-3: Διάγραμμα κατανομής πληθυσμού ανά Δήμο, 2001 (Αναπτυξιακή Εταιρεία Κυκλάδων Α.Ε. και Σύνδεσμος Δήμων Άνδρου, 2003)... 27 Εικόνα 1-4: Κατανομή έργων που έχουν εκτελεστεί από τους Δήμους την περίοδο 1991-2000 (Αναπτυξιακή Εταιρεία Κυκλάδων Α.Ε. και Σύνδεσμος Δήμων Άνδρου, 2003)... 29 Εικόνα 2-1: Ειδική Χωροταξική Μελέτη (Ιανουάριος 2001) Δήμος Υδρούσας... 32 Εικόνα 2-2: Η οργανωμένη παραλία του Αγίου Πέτρου... 33 Εικόνα 2-3: Το αιολικό πάρκο στο Καλιβάρι... 35 Εικόνα 2-4: Κατανομή της κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας ανά τομέα οικονομικής δραστηριότητας (Αναπτυξιακή Εταιρεία Κυκλάδων Α.Ε. και Σύνδεσμος Δήμων Άνδρου, 2003)... 36 Εικόνα 2-5: Πηγή στα Αηδόνια... 41 Εικόνα 2-6: Πηγή στους Μένητες... 41 Εικόνα 2-7: Ο χώρος στάθμευσης στο λιμάνι του Γαυρίου... 45 Εικόνα 2-8: Σήμανση λίγο έξω από το Γαύριο... 45 Εικόνα 2-9: Διαμόρφωση μονοπατιού για την πρόσβαση των πεζών στη παραλία, Γαύριο... 46 Εικόνα 2-10: Το λιμάνι του Γαυρίου... 47 Εικόνα 2-11: Άποψη από το τουριστικό Μπατσί... 51 Εικόνα 2-12: Μικρή οικογενειακή κτηνοτροφική μονάδα, Βιτάλι... 58 Εικόνα 2-13: Γεφύρι στα Διποτάματα (www.korthi.gr)... 65 Εικόνα 2-14: Λίμνη Χιωμένη (Διποτάματα) (www.korthi.gr)... 65 Εικόνα 2-15: Η μονή Παναχράντου (www.korthi.gr)... 69 Εικόνα 2-16: Μέσα Κάστρο (Χώρα)... 70 Εικόνα 2-17: Επάνω Κάστρο (Κοχύλου)... 70 Εικόνα 2-18: Κρήνη στη Χώρα... 71 Εικόνα 2-19: Κρήνη στην κεντρική πλατεία της Χώρας... 71 Εικόνα 2-20: Κελί στο Γαύριο... 72 Εικόνα 2-21: Περιστεριώνας στο Κόρθι... 72 Εικόνα 2-22: Ελαιόμυλος στον Πιτροφό (www.musioelias.gr)... 73 Εικόνα 2-23: Παρουσία των αναβαθμίδων στο τοπίο της Άνδρου... 75 Εικόνα 2-24: Δημοτικό σχολείο Συνετίου (www.korthi.gr)... 79 Εικόνα 2-25: Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (Χώρα)... 83 Εικόνα 2-26: Η πλατεία του Αφανούς Ναύτη και το Ναυτικό Μουσείο (Χώρα)... 83 Εικόνα 2-27: Ο Δήμαρχος του Κορθίου κ. Ι. Γλυνός προλογίζει εκδήλωση αφιέρωμα στον Παντελή Βούλγαρη... 84 Εικόνα 2-28: Αρχοντικό στη Χώρα με ανεντράδα και με το χαρακτηριστικό σαρδέλωμα... 87 Εικόνα 2-29: Στήματα σε μαντρότοιχο... 87 Εικόνα 3-1: Ο Δημήτρης Ζάννες και φωτογραφίες παραδοσιακού ψαρέματος... 91 Εικόνα 3-2: Αλλοίωση του τοπίου στη παραλία του Παραπορτίου στη Χώρα της Άνδρου... 94 Εικόνα 7.1: Γενική εικόνα του νησιού... 102 6
Εικόνα 7.2: Χάρτης του νησιού... 103 Εικόνα 7.3: Το Γαύριο... 104 Εικόνα 7.4: Το Γαύριο από ψηλά... 104 Εικόνα 7.5: Τα Γαυριονήσια... 104 Εικόνα 7.6: Ηλιοβασίλεμα στο Λιόπεσι... 104 Εικόνα 7.7: Η παραλία του Μπατσίου... 105 Εικόνα 7.8: Το Μπατσί... 105 Εικόνα 7.9: Η παραλία του Χαλκωλιμιώνα... 105 Εικόνα 7-10: Η Παλαιόπολη... 105 Εικόνα 7-11: Άποψη της Παλαιόπολης... 105 Εικόνα 7-12: Στο δρόμο προς τη Χώρα... 105 Εικόνα 7-13:Καταρράκτης και μονοπάτι (Μένητες)... 106 Εικόνα 7-14: Πιθάρα (Αποίκια)... 106 Εικόνα 7-15: Η παραλία του Ζόρκου... 106 Εικόνα 7-16: Η παραλία Βιταλίου... 106 Εικόνα 7-19: Η Χώρα της Άνδρου... 107 Εικόνα 7-20: Η Παναγιά η Θαλασσινή (Χώρα)... 107 Εικόνα 7-21: Το Παραπόρτι... 107 Εικόνα 7-22: Άποψη της Χώρας από το Κάστρο... 107 Εικόνα 7-23: Η κεντρική πλατεία της Χώρας... 107 Εικόνα 11-24: Έργο του γλύπτη Μιχάλη Τόμπρου (Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης), Χώρα... 107 Εικόνα 11-25: Η μονάδα ηλεκτροπαραγωγής στη Χώρα Αλλοίωση του τοπίου από τις δεξαμενές... 108 Εικόνα 7-26: Εκβολή ρυακιού στα Γιάλια... 108 Εικόνα 7-27: Θέα στο Αιγαίο από το Επάνω Κάστρο... 108 Εικόνα 7-28: Εκκλησία της Φανερωμένης... 108 Εικόνα 7-29: Ο Όρμος Κορθίου από ψηλά... 108 Εικόνα 7-30: Η κεντρική πλατεία στο Κόρθι... 108 Εικόνα 7-31: Μύλος στο Κόρθι... 109 Εικόνα 7-32: Η παραλία της Γριάς το Πήδημα (Κόρθι)... 109 7
Κατάλογος πινάκων Πίνακας 1-1: Κατανομή των δραστηριοτήτων του Γ τομέα ανά περιοχή, 1998 (Αναπτυξιακή Εταιρεία Κυκλάδων Α.Ε. και Σύνδεσμος Δήμων Άνδρου, 2003)...23 Πίνακας 1-2: Απασχολούμενοι ανά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας στο νησί της Άνδρου (Αναπτυξιακή Εταιρεία Κυκλάδων Α.Ε. και Σύνδεσμος Δήμων Άνδρου, 2003)...24 Πίνακας 5-3: Εδαφική κατανομή του Δήμου Υδρούσας (Δήμος Υδρούσας Άνδρου, 1999)...25 Πίνακας 1-7: Κατανομή φύλων ανά Δήμο (στοιχεία 1991) (Αναπτυξιακή Εταιρεία Κυκλάδων Α.Ε. και Σύνδεσμος Δήμων Άνδρου, 2003)...27 Πίνακας 1-8: Ποσοστιαία κατανομή σε ηλικιακές ομάδες ανά Δήμο(Αναπτυξιακή Εταιρεία Κυκλάδων Α.Ε. και Σύνδεσμος Δήμων Άνδρου, 2003)...28 Πίνακας 1-9: Εξέλιξη της ανεργίας στην Άνδρο για την περίοδο 16/10/97-15/10/98(Αναπτυξιακή Εταιρεία Κυκλάδων Α.Ε. και Σύνδεσμος Δήμων Άνδρου, 2003)...28 Πίνακας 2-1: Εκτιμώμενη ποσοστιαία σύνθεση (κατά βάρος) απορριμμάτων Άνδρου (1993) (Αλεξάκη κ.α., 1997)...39 Πίνακας 2-2:Καταναλώσεις νερού Δήμου Υδρούσας (2005)...43 Πίνακας 2-3: Στατιστικά στοιχεία λιμένος Γαυρίου έτους 2005 (Λιμενικό Τμήμα Γαυρίου, 2006)...49 Πίνακας 2-4: Στοιχεία σχετικά με την τουριστική ανάπτυξη της Άνδρου (Αναπτυξιακή Εταιρεία Κυκλάδων Α.Ε. και Σύνδεσμος Δήμων Άνδρου, 2003)...49 Πίνακας 2-5: Κατανομή τουριστικών επιχειρήσεων ανά περιοχή, 1998 (Αναπτυξιακή Εταιρεία Κυκλάδων Α.Ε. και Σύνδεσμος Δήμων Άνδρου, 2003)...50 Πίνακας 2-6: Εποχιακός πληθυσμός Άνδρου (1999)...51 Πίνακας 2-7: Διανυκτερεύσεις αλλοδαπών και ημεδαπών τουριστών 1995-1996 (Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, 2003-2006)...52 Πίνακας 2-8: Αριθμός σφαγιασθέντων ζώων για το έτος 1998 (Αναπτυξιακή Εταιρεία Κυκλάδων Α.Ε. και Σύνδεσμος Δήμων Άνδρου, 2003)...59 Πίνακας 2-9: Κατανομή των απασχολουμένων στον πρωτογενή τομέα ανά Ο.Τ.Α., 1998 (Αναπτυξιακή Εταιρεία Κυκλάδων Α.Ε. και Σύνδεσμος Δήμων Άνδρου, 2003)...61 Πίνακας 2-10: Αριθμός νηπίων ανά σχολικό έτος (Αναπτυξιακή Εταιρεία 8
Κυκλάδων Α.Ε. και Σύνδεσμος Δήμων Άνδρου, 2003)...78 Πίνακας 2-11: Κατανομή των μαθητών των δημοτικών σχολείων (Αναπτυξιακή Εταιρεία Κυκλάδων Α.Ε. και Σύνδεσμος Δήμων Άνδρου, 2003)...78 Πίνακας 2-12: Μαθητικό δυναμικό Γυμνασίων-Λυκείων...79 Πίνακας 2-13: Κατανομή μαθητικού πληθυσμού στο Δήμο Υδρούσας (2005-2006)...80 9
Εξέλιξη του έργου H επίσκεψη στο νησί της Άνδρου πραγματοποιήθηκε την περίοδο 17/7-27/7. Η υλοποίηση του προγράμματος ΔΑΦΝΗ αφορούσε τους Δήμους Υδρούσας και Κορθίου. Κατά την παραμονή μου στο νησί οι δύο δήμοι φάνηκαν φιλόξενοι και συνεργάσιμοι, προσφέροντάς μου βοήθεια στη συλλογή των απαραίτητων πληροφοριών. Μέχρι την παρούσα ημερομηνία 2/10/2006, ο Δήμος Κορθίου έχει προχωρήσει στον προσδιορισμό δράσεων αειφορίας σχετικά με 6 τομείς, ενώ έχει γίνει και ο καθορισμός χρονοδιαγραμμάτων και η επιλογή κάποιου δείκτη για κάποιους από τους στόχους. Όσον αφορά το Δήμο της Υδρούσας, έχουν γίνει μόνο προτάσεις για τον καθαρισμό δράσεων σε ορισμένους τομείς που θα μπορούσαν να αναπτυχθούν αειφορικά. 10
Περίληψη (Ελληνικά) Το δίκτυο ΔΑΦΝΗ έχει σαν στόχο την προώθηση της αειφορίας στα νησιά του Αιγαίου με την υλοποίηση δράσεων που αφορούν την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, την ορθολογική διαχείριση των υδάτινων πόρων, τη στροφή προς τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, την καλύτερη διαχείριση των στερεών αποβλήτων, την πιο ήπια τουριστική ανάπτυξη, την υιοθέτηση αειφόρων πρακτικών στην πρωτογενή παραγωγή, καθώς και τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Παράλληλα, αποβλέπει στην ενίσχυση της συνεργασίας μεταξύ των νησιών, την ανάπτυξη πρωτοβουλιών της τοπικής κοινωνίας και την ενδυνάμωση του ρόλου της τοπικής αυτοδιοίκησης. Η Άνδρος ανήκει στην περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, είναι το δεύτερο σε μέγεθος νησί του συμπλέγματος των Κυκλάδων και βρίσκεται σε πολύ κοντινή απόσταση από την Αθήνα. Κατεξοχήν γεωργικό και ναυτικό νησί, στράφηκε προς τον τουρισμό τα τελευταία 25 χρόνια, με αποτέλεσμα το νησιωτικό και φυσικό της τοπίο να μην έχει υποστεί πολύ μεγάλες αλλοιώσεις. Περισσότερο ανεπτυγμένο τουριστικά είναι το βορειοδυτικό τμήμα και κυρίως το Μπατσί. Άνοδος παρουσιάζεται τα τελευταία χρόνια και στην οικοδομική δραστηριότητα, με την τάση για αλλαγή των χρήσεων γης και την κατασκευή εξοχικών κατοικιών που έχουν αυξηθεί, ειδικά στο βόρειο, δυτικό και βορειοανατολικό τμήμα της. Κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα της Άνδρου είναι το πλούσιο αιολικό και υδατικό δυναμικό της, καθώς και η αξιόλογη πανίδα και χλωρίδα της. Παρουσιάζονται δυνατότητες για μια αειφόρο διαχείριση των φυσικών της πόρων και για την ανάπτυξη συστημάτων παραγωγής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές. Το νησί διαθέτει ακόμη μεγάλη πολιτιστική και πνευματική παράδοση και έναν αξιοσημείωτο αριθμό αρχαιολογικών χώρων και μουσείων, που αποτελούν πόλο έλξης των τουριστών. Αυτά τα δεδομένα σε συνδυασμό με την αξιοποίηση των φυσικών ομορφιών του τόπου, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι θα μπορούσε να αναπτυχθεί μια πιο ήπια μορφή τουρισμού στο νησί, με έμφαση στον περιπατητικό τουρισμό. Περιθώρια για αειφόρο ανάπτυξη έχουν και οι τομείς της γεωργικής δραστηριότητας και της κτηνοτροφίας, που αποτελούν σημαντικούς παράγοντες της ανδριώτικης οικονομίας. Η βιολογική καλλιέργεια και η παραγωγή βιολογικού κρέατος, η πιστοποίηση των τοπικών προϊόντων και η ανάπτυξη της μεταποίησης των αγροτικών και κτηνοτροφικών προϊόντων στο νησί, αποτελούν δράσεις που μπορούν να οδηγήσουν σε μια βιώσιμη τοπική οικονομία. Από άποψη υποδομών, το οδικό δίκτυο της Άνδρου είναι αρκετά εκτεταμένο λόγω της μεγάλης έκτασης του νησιού, αν και όχι πάντα σε πολύ καλή κατάσταση. Παρουσιάζονται ακόμη προβλήματα με την τοπική χερσαία συγκοινωνία αλλά και με τη σύνδεση με το λιμάνι της Ραφήνας, εξαιτίας των περιορισμένων δρομολογίων. Όσον αφορά τη διαχείριση των αποβλήτων, στερεών και υγρών, δεν υφίστανται ούτε οργανωμένος ΧΥΤΑ ούτε βιολογικοί καθαρισμοί, καθιστώντας τη δημιουργία τους πρωταρχική ανάγκη, έτσι ώστε να μπορούμε να μιλάμε για αειφορία στο νησί. Επίσης, οι κοινωνικές υποδομές της Άνδρου σε εκπαίδευση, πρόνοια και παροχή υπηρεσιών παρουσιάζουν δυνατότητες βελτίωσης. Το νησί της Άνδρου συμμετέχει στο δίκτυο ΔΑΦΝΗ με τους Δήμους Υδρούσας και Κορθίου, οι οποίοι και καλούνται να αναπτύξουν συγκεκριμένες δράσεις προσανατολισμένες στην αειφόρο ανάπτυξη. Ο Δήμος του Κορθίου έχει προχωρήσει στον προσδιορισμό δράσεων και σε 11
κάποιες περιπτώσεις χρονοδιαγραμμάτων για: α) τον τομέα του τουρισμού με την ανάπτυξη του εναλλακτικού τουρισμού (περιηγητικός αλιευτικός), β) τη διαχείριση των στερεών αποβλήτων (ανακύκλωση, δημιουργία ΧΥΤΑ), γ) την προώθηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (συστήματα αιολικής ενέργειας), δ) την παραγωγή βιολογικού κρέατος και την κατασκευή σύγχρονου σφαγείου, ε) την ορθολογική διαχείριση των υδάτινων πόρων, στ) την επεξεργασία των υγρών αποβλήτων (φράγματα ανασχέσεως, βιολογικός καθαρισμός) καθώς και ζ) τη δημιουργία μεταπτυχιακού τμήματος (παράρτημα Πανεπιστημίου Αθηνών). Για το Δήμο της Υδρούσας υπάρχουν κάποιες προτεινόμενες δράσεις και απομένει η επιλογή και ο καθορισμός στόχων και χρονοδιαγραμμάτων. 12
Περίληψη (Summary in English) The Aegean Islands Network for Sustainable Development (DAFNI) aims at proposing actions that promote sustainability in the area of the preservation of natural environment, the rational management of water resources, the viable management of waste, the alternative forms of tourism, the introduction of new and milder techniques as far as the islands local production (e.g. agriculture) is concerned and the protection of cultural heritage. Moreover, the network aspires a) to reinforce collaboration between the different islands, b) to help local societies take on initiatives and c) to strengthen the role of local administration. Andros island belongs to the Prefecture of South Aegean. It is the second in size among the group of Cyclades and is situated at a very near distance from the greek capital, Athens. Most of all it is an agricultural (rural) and maritime island that has turned to tourism only the last 25 years and as result its natural environment is not severely damaged. The northwest - and mainly the region of Batsi- is the part that maintains the most tourist facilities. Recently the area of construction has shown a remarkable increase due to the tendency to alter the use of land and the great demand for vacation housing, especially at the north, west and northwest side. However, the main attraction of Andros is its rich natural resources and also its remarkable flora and fauna. There is potential for the sustainable management of those characteristics and the establishment of systems of renewable energy resources. The island has a great cultural heritage, which dates back to 4.000 BC and a significant number of archeological sites and museums, which attract a great deal of tourists each year. These features combined with the natural beauty of Andros could lead to the development of alternative forms of tourism (like walking tourism). In addition, the areas of agriculture and stock farming, which are extremely important factors of the island s economy, have prospects of sustainable development. Biological cultivation and production of biological meat, certification of local products and development in the field of manufacturing, are only some of the actions that can be undertaken in order to create a more sustainable local economy. As far as infrastructure is concerned, the road network of Andros is rather extended due to the size of the island, although not always in good condition. There are also problems regarding the local land transportation and the liaison with the port of Rafina, because of restricted number of itineraries. Another issue of great importance for the island is the management of urban waste given the fact that there are neither organized hygienic waste storage and disposal sites nor wastewater treatment facilities. On the domain of educational, welfare and services facilities, there is room for improvement as well. The island of Andros is an active participant of the DAFNI network represented by the municipalities of Ydroussa and Korthi, that are asked to organize certain actions on the basis of sustainability. The municipality of Korthi has moved to the determination of actions, in same cases followed by time schedules, on the matters of: a) tourism (development of alternative forms of tourism), b) management of waste (recycling, creation of organized landfill), c) promotion of renewable energy resources (aeolian power), d) production of biological meat, e) management of water resources (waste water treatment plant, little dams) and f) establishment of a post- graduated department of the University of Athens. As far as the municipality of 13
Ydroussa is concerned, the project is still at the stage of suggested actions and remains the determination of goals and time schedules. 14
Εισαγωγή Ο όρος ανάπτυξη εμπεριέχει μια σχέση δυναμική μεταξύ ανθρώπου και περιβάλλοντος. Η ανθρώπινη δραστηριότητα έχει επιφέρει σημαντικότατες αλλαγές στα φυσικά οικοσυστήματα, σε τέτοιο βαθμό μάλιστα ώστε να κρίνεται απαραίτητη η υιοθέτηση νέων πρακτικών στον τομέα της ανάπτυξης. Έτσι λοιπόν εισήχθηκε ο όρος της αειφορίας, εκείνης δηλαδή της μορφής ανάπτυξης που παρέχει βασικές περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονομικές υπηρεσίες σε όλους τους κατοίκους μιας κοινότητας χωρίς να απειλεί τη βιωσιμότητα των φυσικών, δομημένων και κοινωνικών συστημάτων στα οποία γίνονται αυτές οι παροχές. Ιδιαίτερα εύθραυστα συστήματα και ευαίσθητα σε επικείμενες αλλοιώσεις θεωρούνται τα νησιά, που αποτελούν κομμάτι του ελλαδικού χώρου με ιδιομορφίες γεωγραφικού, περιβαλλοντικού και πολιτιστικού χαρακτήρα. Οι μεγάλες μεταβολές που προκαλούνται στο νησιώτικο τοπίο εξαιτίας του τουρισμού, της οικιστικής ανάπτυξης και της απομάκρυνσης από τις παραδοσιακές τεχνικές διαμόρφωσης του φυσικού περιβάλλοντος, έχουν ως αποτέλεσμα την περιβαλλοντική και αισθητική του υποβάθμιση. Για το λόγο αυτό δημιουργήθηκε το Δίκτυο Αειφόρων Νησιών του Αιγαίου, ΔΑΦΝΗ, το οποίο αποσκοπεί στην προώθηση της αειφόρου ανάπτυξης στα νησιά αυτά. Μέλος του δικτύου ΔΑΦΝΗ είναι και το νησί της Άνδρου, που συμμετέχει με δύο από τους τρεις δήμους της, το Δήμο Υδρούσας και το Δήμο Κορθίου. Τον Ιούλιο του 2006 πραγματοποιήθηκε μια δεκαήμερη επίσκεψη στην Άνδρο, προκειμένου να γίνει συλλογή πληροφοριών σχετικά με την υφιστάμενη κατάσταση στο νησί σε διάφορους τομείς και τις δυνατότητες της αειφόρου ανάπτυξής του. Έγινε καταγραφή της σημερινής ή της όσο το δυνατόν πιο πρόσφατης κατάστασης των εξής παραμέτρων: των γεωγραφικών δεδομένων και των χρήσεων γης, της ενέργειας, των στερεών αποβλήτων, των υδάτων, των μεταφορών, του τουρισμού, της πρωτογενούς παραγωγής, του φυσικού περιβάλλοντος, καθώς και των κοινωνικών και πολιτιστικών ζητημάτων. Η συλλογή των πληροφοριών αυτών πραγματοποιήθηκε: - κατόπιν συνομιλίας με εκπροσώπους της τοπικής αυτοδιοίκησης, με εκπροσώπους πολιτιστικών συλλόγων και ομάδων πληθυσμού, όπως π.χ. οι αλιείς, καθώς και με άτομα που δραστηριοποιούνται σε κάποιο συγκεκριμένο τομέα του νησιού, όπως τον ενεργειακό ή τον τομέα της ύδρευσης - με την ανάγνωση υφιστάμενων τεχνικών εκθέσεων και μελετών σχετικών με τη δημιουργία υποδομών και την αειφόρο ανάπτυξη του νησιού - με περιήγηση στο νησί και φωτογραφική αποτύπωση αυτού. Στη συνέχεια έγινε διερεύνηση των δυνατοτήτων του νησιού και επιλέχθηκαν κάποιοι τομείς στους οποίους οι Δήμοι εστιάζουν το ενδιαφέρον τους. Σε συνεργασία με τον εκπρόσωπο της τοπικής αυτοδιοίκησης αποφασίστηκαν ή τέθηκαν οι βάσεις για την υλοποίηση συγκεκριμένων δράσεων, οι οποίες θα προωθήσουν την αειφόρο ανάπτυξη του νησιού. Σε ορισμένες περιπτώσεις έχουν υιοθετηθεί συγκεκριμένοι δείκτες αξιολόγησης της εξέλιξης των δράσεων αυτών και έχει καθοριστεί χρονοδιάγραμμα παρακολούθησής τους. Η ένταξη του νησιού στο δίκτυο ΔΑΦΝΗ θα θεωρείται επιτυχημένη, με την υλοποίηση των ανώτερων στόχων. 15
16
1 Υπάρχουσα κατάσταση τάσεις 1.1 Γενικά στοιχεία για το νησί (ιστορία, γεωγραφία, μορφολογία, κλίμα κτλ.) Σύμφωνα με τη μυθολογική παράδοση, η Άνδρος πήρε το όνομά της από το στρατηγό των Κρητών, Άνδρο, γιο του Ευρύμαχου ή του Ανίου και εγγονό του Απόλλωνα, που αποίκησε το νησί κατά τη μινωική εποχή. Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης, αναφέρει ότι ο Άνδρος ή Ανδρεύς ήταν ένας από τους στρατηγούς του βασιλιά της Κρήτης Ραδάμανθη, ο οποίος και του δώρισε το νησί. Υπάρχουν ακόμη παραδόσεις για ιωνικό αποικισμό της Άνδρου. Κατά το Λατίνο Πλίνιο τον Πρεσβύτερο, η Άνδρος ονομάζεται Γαύρος και μετέπειτα από τον ποιητή Μύρτιλο Αντάναδρος, από τον Καλλίμαχο Λασία, καθώς και Υδρούσα (σαφείς αναφορές στις φυσικές της χάρες) ή Nonagiam και Epagrim (λέξεις που δε μεταφράζονται στα ελληνικά) από άλλους. Στους νεότερους χρόνους έγινε γνωστή και ως νησί του Αγίου Αντρέα, λόγω παρερμηνείας του ονόματός της από τους Φράγκους, οι οποίοι και καθιέρωσαν τον Άγιο Αντρέα ως πολιούχο της. Τα ευρήματα των ανασκαφών τεκμηριώνουν την κατοίκηση του νησιού γύρω στο τέλος της 4 ης χιλιετίας π.χ. και υπάρχουν ενδείξεις για τρεις τουλάχιστον προϊστορικούς οικισμούς, στο Μικρογιάλι, στην Πλάκα και στο Στρόφιλα. Στην περιοχή της Παλαιόπολης και της Υψηλής βρέθηκαν ευρήματα της μυκηναϊκής εποχής, ενώ οι ανασκαφές στη Ζαγορά αποκάλυψαν ένα σημαντικό οικισμό της γεωμετρικής περιόδου και μέρος της παλιάς (κατά τους αρχαϊκούς, κλασσικούς και ελληνιστικούς χρόνους) πρωτεύουσας του νησιού στην Παλαιόπολη. Στη διάρκεια των χρόνων αυτών, η Άνδρος φημιζόταν τόσο για τον πνευματικό όσο και για τον υλικό της πλούτο, κυρίως όμως ήταν διάσημη για τη ναυτική της δύναμη. Κατά την περίοδο του δεύτερου αποικισμού, τον 7 ο αιώνα π.χ., η Άνδρος ίδρυσε (από κοινού με τους Χαλκιδείς και τους Ερετριείς) πολλές πόλεις στα παράλια της Θράκης, της Μακεδονίας και της Μικράς Ασίας, μεταξύ των οποίων τα Στάγειρα στη Χαλκιδική, η Άκανθος στον Άθω, η Σάνη στη Μικρά Ασία και η Άργιλος στην Αμφίπολη. Στους Περσικούς Πολέμους οι Άνδριοι πολέμησαν δίπλα στους Πέρσες, όπως και τα υπόλοιπα νησιά των Κυκλάδων. Στη συνέχεια πήραν μέρος στην α και β Αθηναϊκή Συμμαχία, ενώ στον Πελοποννησιακό Πόλεμο υποστήριξαν τόσο τους Αθηναίους όσο και τους Σπαρτιάτες. Από το 338 π.χ. το νησί συμμετέχει στο λεγόμενο «Κοινό των Νησιωτών» που δρούσε υπό τη μακεδονική επιρροή. Με την επικράτηση των Πτολεμαίων παρατηρείται έντονη εξορυκτική δραστηριότητα. Παλιά λατομεία πράσινου λίθου και μαρμάρου εντοπίστηκαν στις θέσεις Πελεκητή και Τροχαλιά Φελλού, ενώ μεταλλεία σιδήρου βρέθηκαν στο Ελληνικό Αγίου Πέτρου και στο Χαλκολιμιώνα. Σημαντικό μνημείο των ελληνιστικών χρόνων αποτελεί ο Πύργος του Αγίου Πέτρου, παρατηρητήριο που παράλληλα προστάτευε και τις μεταλλευτικές εγκαταστάσεις. Η ρωμαϊκή κυριαρχία που ακολούθησε το 199 π.χ. οδήγησε το νησί στην παρακμή με φωτεινή εξαίρεση την περίοδο της αυτοκρατορίας του Αδριανού. Επί αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, το νησί προσαρτήθηκε στο Βυζάντιο. Ο χριστιανισμός διαδόθηκε από τους πρώτους αιώνες στους κατοίκους της και στην Παλαιόπολη εντοπίστηκαν δείγματα πρωτοβυζαντινών εκκλησιών. Το νησί λόγω της στρατηγικής του θέση στο δρόμο προς την Κωνσταντινούπολη, γίνεται κέντρο διοίκησης του «Θέματος του Αιγαίου Πελάγους» και παρουσιάζει τόσο οικονομική όσο και πνευματική ακμή. Σύμφωνα με βυζαντινούς χρονογράφους, στην Άνδρο λειτουργούσε 17
φιλοσοφική σχολή ενώ υπήρχαν και πολλές μοναστηριακές βιβλιοθήκες. Τον 11 ο και 12 ο αιώνα π.χ. και κυρίως επί Κομνηνών όταν και το νησί βρισκόταν στο απόγειο της ακμής του, χτίστηκαν και πολλές εκκλησίες όπως, ο Ταξιάρχης της Μεσσαριάς, ο Ταξιάρχης της Μελίδας, ο Ταξιάρχης του Υψηλού, η Παναγιά στο Μεσαθούρι και ο Άγιος Νικόλαος στο Κόρθι. Ο 12 ος αιώνας είναι περίοδος ακμής για το νησί χάρη στην παραγωγή του μεταξιού. Κατά το μεσαίωνα αλλά και μέχρι το 19 ο αιώνα, το εμπόριο μεταξοσκώληκα, η καλλιέργεια των οποίων γινόταν στα επάνω πατώματα των σπιτιών, αποτέλεσε πηγή πλούτου για τους κατοίκους της Άνδρου. Η φήμη των μεταξωτών της υφασμάτων και κυρίως των εξάμιτων (βελούδα ολοσηρικά) και ζευτάτων (αραχνοΰφαντα), όπου ανακάτευαν μέσα στα υφαντά χρυσάφι και ασήμι., ξεπέρασε τα ελληνικά σύνορα, με αποτέλεσμα να καταφθάνουν στο νησί Ευρωπαίοι προκειμένου να πραγματοποιήσουν τις συναλλαγές τους (Αναπτυξιακή Άνδρου Α.Ε., 2000). Το νησί αντιμετώπισε συνεχόμενες επιδρομές από Βενετούς, Νορμανδούς και Γενουάτες, οι οποίοι λεηλάτησαν τον τόπο. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 μ.χ. από τους Σταυροφόρους, διάφοροι ευγενείς αναλαμβάνουν να διοικήσουν τα νησιά του Αιγαίου για λογαριασμό των Ενετών. Το 1207 περιέρχεται στο Βενετό τυχοδιώκτη Μαρίνο Δάνδολο, που έγινε υποτελής του Δούκα του Αιγαίου. Την περίοδο της Ενετοκρατίας, κτίστηκαν κάστρα, πύργοι και παρατηρητήρια προκειμένου να προφυλαχθεί το νησί από τους πειρατές που λυμαίνονταν το Αιγαίο αλλά και τους Τούρκους. Αναφέρεται ενδεικτικά η τούρκική επιδρομή του 1468, όπου σκοτώθηκαν οι 7.000 από τους 9.000 κατοίκους και η επίθεση του διαβόητου Αλγερινού πειρατή Μπαρμπαρόσα το 1537, όταν και το νησί καταστράφηκε ολοκληρωτικά (Λυγίζος, 1983). Η κατάληψη του νησιού το 1566 από τους Τούρκους ήταν αναπόφευκτη και έγινε μάλιστα με τη σύμφωνη γνώμη των κατοίκων του, με αποτέλεσμα το νησί να διαθέτει και κάποια προνόμια ανάμεσα στα οποία και η αυτοδιοίκησή του. Οι Ανδριώτες πλήρωναν καθορισμένους φόρους, ήταν απαλλαγμένοι από αγγαρείες και άλλες πληρωμές και είχαν εξασφαλίσει τα εμπορικά και κληρονομικά τους δικαιώματα. Την περίοδο 1770-1777, την Άνδρο όπως και τις υπόλοιπες Κυκλάδες καταλαμβάνουν Ρώσοι, μετά την αποχώρηση των οποίων εμφανίζεται ο θεσμός του κοτζαμπάση, κυρίως για την είσπραξη των φόρων. Ήδη έχουν διαμορφωθεί 4 κοινότητες (Κάτω Κάστρου, Επάνω Κάστρου, Αρνά και Αμμόλοχου) που αντιστοιχούν στη χωροταξική και οικιστική διάρθρωση του νησιού. Παράλληλα η ναυτική της δύναμη ολοένα και μεγαλώνει και το 1813 η Άνδρος έχει στην κατοχή της 40 καράβια χωρητικότητας 2.800 τόνων. Το 1790 είναι η χρονιά που κατατροπώνεται ο στόλος του Λάμπρου Κατσώνη από τον τουρκαλγερινό στόλο, στα στενά της Άνδρου. Τον 18 ο αιώνα λειτουργούν τα πρώτα ελληνικά σχολεία σε μια κίνηση φιλελευθερισμού των Τούρκων προς τους κατοίκους του νησιού. Ιδρύονται το 1768 το Σχολείο των Ελληνικών Μαθημάτων στο Κάτω Κάστρο και το 1814 η Σχολή Αγίας Τριάδας στο Κόρθι. Η πνευματική αναγέννηση του τόπου βρήκε τον εκφραστή της στο πρόσωπο του Θεόφιλου Καϊρη, ο οποίος ύψωσε το λάβαρο της επανάστασης στον πύργο της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου στην Άνδρο, στις 10 Μαΐου του 1821. Μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους, τη διοίκηση του νησιού αναλαμβάνει η Δημογεροντία της Άνδρου, όπου κυριαρχεί η τάξη των ναυτικών (γεμιτζήδων). Από το 1822 ως το 1828 με αφορμή κυρίως την υψηλότατη φορολογία, ξεσπούν κοινωνικές αναταραχές, όπως το κίνημα του Δημήτρη Μπαλή. Την ίδια εποχή το νησί δέχεται την επίθεση των άτακτων στρατευμάτων των λιάπηδων που τρομοκρατούν τους κατοίκους του. Το 1835 καταργείται η Δημογεροντία και δημιουργούνται 4 Δήμοι: Άνδρου, Κορθίου, Άρνης και Γαυρίου. Το δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα, όταν και ο πληθυσμός της Άνδρου ανέρχεται σε 18.000-18
20.000 κατοίκους, εμφανίζεται μια νέα αστική τάξη που συγκροτείται από τις οικογένειες των ναυτικών. Οι καπεταναίοι έγιναν πλοιοκτήτες και τα πλοία τους έκαναν γνωστό το όνομα του νησιού στα πέρατα του κόσμου. Τα τέλη του αιώνα, ο ιστιοφόρος στόλος του νησιού γίνεται ατμοκίνητος, χάρη στη δράση των γνωστών εφοπλιστικών οικογενειών Εμπειρίκου, Γουλανδρή, Μωραΐτη, Καμπάνη κ.α. Παράλληλα, παρουσιάζεται μεγάλο μεταναστευτικό κύμα προς τη Σμύρνη, την Κωνσταντινούπολη και την Αλεξάνδρεια. Στις αρχές του 20 ου αιώνα, ιδρύεται από τους Εμπειρικούς η «Εθνική Ατμοπλοΐα της Ελλάδας», ενώ ο Δημήτρης Μωραΐτης εγκαινιάζει την υπερπόντια ακτοπλοϊκή γραμμή Ελλάδας-Βορείου Αμερικής. Το 1939 η Άνδρος ήταν δεύτερη μετά τον Πειραιά σε αριθμό νηολόγησης πλοίων. Μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο, δεν μπόρεσε να ανακαταλάβει την εξέχουσα θέση των προηγούμενων χρόνων. Η μετανάστευση του πληθυσμού προς τα αστικά κέντρα της Αθήνας και του Πειραιά είναι αναπόφευκτη. Τα τελευταία εικοσιπέντε χρόνια παράλληλα με την ναυτιλία και τη γεωργία παρατηρείται άνθηση και του τουρισμού με ό,τι αυτή συνεπάγεται (Αναστασίου, 2004). Η Άνδρος είναι το βορειότερο νησί του συμπλέγματος των Κυκλάδων, μόλις 37 ναυτικά μίλια από τις ακτές της Αττικής. Έχει έκταση 374 τετραγωνικά χιλιόμετρα, μέγιστο μήκος 39,8 χιλιόμετρα, μέγιστο πλάτος 16,7 χιλιόμετρα και μήκος ακτογραμμής 177 χιλιόμετρα. Είναι το δεύτερο σε μέγεθος (μετά τη Νάξο) κυκλαδονήσι και βρίσκεται μεταξύ Τήνου και Εύβοιας, από την οποία χωρίζεται με το στενό του Καφηρέα (Κάβο-Ντόρο) πλάτους 7 μιλίων, γνωστό κατά το μεσαίωνα ως Ξυλοφάγο ή Ξυλοφά λόγω των πολλών ναυαγίων. Νότιο σύνορό της αποτελεί ο πορθμός της Τήνου και το ακρωτήριο Στενό (Αυλών), το οποίο έχει άξονα βορειοδυτικόβορειοανατολικό, ενώ το βορειότερο άκρο της είναι το ακρωτήριο Καμπανός. Στα ανατολικά εντοπίζονται τα ακρωτήρια Φρύγελο ή Κάτω Κόσμος, Ακαμάτης και το ακρωτήριο της Γριάς. Πλαισιώνεται από μικρές βραχονησίδες με γνωστότερες τα Γαυρονήσια (Καπιτίτα, Μακεδόνα, Λαγονήσι, Πλάκα, Τουρλίτης, Μεγάλο, Πρασούδα) στις βορειοδυτικές ακτές της, τη νησίδα Θεοτόκο στ ανατολικά και το Μέσα Κάστρο της Χώρας, όπου ακόμη και σήμερα σώζονται τα ερείπια του ενετικού κάστρου. Τα παράλιά της χαρακτηρίζονται βραχώδη με αρκετούς προφυλαγμένους όρμους κατάλληλους για ελλιμενισμό πέραν του κόλπου του Γαυρίου στα βορειοδυτικά, ο οποίος αποτελεί και το λιμένα του νησιού. Τέτοιοι κόλποι είναι οι ανοιχτοί όρμοι του Κορθίου, του Μπατσίου και της Παλαιόπολης, αλλά και ο κόλπος του Κάτω Κάστρου στη Χώρα με τους όρμους Νιμποριό και Παραπόρτι. Από τους οκτώ συνολικά φάρους έχουν τοποθετηθεί στις ακτές του νησιού προκειμένου να διευκολυνθεί η ναυσιπλοΐα, σημαντικότερος είναι αυτός της Φάσσας στο πέρασμα του Κάβο-Ντόρο (www.andros.gr). Η Άνδρος είναι από τα πιο ορεινά νησιά των Κυκλάδων, με καταπράσινες χαράδρες και κοιλάδες, ενώ ξεχωριστό στοιχείο του φυσικού της περιβάλλοντος αποτελεί ο πλούτος των επιφανειακών και υπόγειων νερών της. Τέσσερις διαδοχικοί ορεινοί όγκοι-οροσειρές, παράλληλοι σχεδόν μεταξύ τους με κατεύθυνση από τα νοτιοδυτικά προς τα βορειοανατολικά, χαράζουν το ανάγλυφο του νησιού: α) στο βόρειο τμήμα, η περιοχή των Αγίων Σαράντα (υψόμετρο 716 μέτρα) με τους λόφους Μακροτάνταλου και τις κοιλάδες του Φελλού και του Γαυρίου, β) στο κέντρο, το σύμπλεγμα Πέταλου-Κουβάρας, όπου βρίσκεται και η υψηλότερη κορυφή του νησιού (κορυφή Προφήτης Ηλίας με υψόμετρο 997 μέτρα) με την περιοχή Κατακοίλου-Μπατσίου, γ) νότια, η ορεινή περιοχή Καταφύγι-Γερακιώνες (υψόμετρο 684 μέτρα) με την κοιλάδα της Μεσαριάς και δ) ακόμα πιο νότια, η Ράχη (Προφήτης Ηλίας, υψόμετρο 682 μέτρα) με την κοιλάδα του Κορθίου. Ανάμεσα στις βουνοσειρές σχηματίζονται βαθιά φαράγγια, στενές ρεματιές και εκτεταμένες 19
εύφορες κοιλάδες που διατρέχουν το νησί με κατεύθυνση Α-Δ, με βελανιδιές, πλατάνια, καρυδιές, κυπαρίσσια, ελιές, πορτοκαλιές, λεμονιές. Είναι το πιο πράσινο νησί από τις υπόλοιπες Κυκλάδες, με τη βλάστηση να αφθονεί κυρίως στην ανατολική πλευρά όπου εντοπίζονται και οι περισσότερες βροχοπτώσεις. Στο βόρειο τμήμα της Άνδρου, η περιοχή της Άρνης έχει πυκνή βλάστηση και άφθονα νερά, όμως οι κυριότερες κοιλάδες των Λειβαδίων και των Λαμύρων, εντοπίζονται μεταξύ των οροσειρών του Γερακώνα και του Πετάλου. Νότια, συναντάμε την κοιλάδα του Κορθίου, ενώ μικρότερου μεγέθους είναι οι κοιλάδες του Γαυρίου και του Μπατσίου, ο κάμπος του Πιτροφού και η κοιλάδα που καταλήγει στον όρμο Γιάλια. Στα υψηλότερα σημεία, η βλάστηση είναι φτωχή με μόνο κατά τόπους εκτάσεις με μορφή μικρών οροπεδίων, όπως στο Πέταλο (περιοχή Τρανό Καμπί) και στο Βουνί στο νότο. Τα οικοσυστήματα της Άνδρου σχηματίζουν μεγάλες ενιαίες ζώνες, οι δε εκβολές των χειμάρρων στη θάλασσα σχηματίζουν αξιόλογους παράκτιους βιοτόπους με καβούρια, ερπετά, αμφίβια και πτηνά (Αναστασίου, 2004). Το νησί της Άνδρου, όπως και οι υπόλοιπες Κυκλάδες κάποτε αποτελούσαν ενιαία γη με την Εύβοια, έως πριν από 3-4 εκατομμύρια χρόνια. Έπειτα όμως από έντονες τεκτονικές διεργασίες στην περιοχή του Αιγαίου και των Κυκλάδων, επήλθε ο κατακερματισμός της ξηράς αυτής σε επιμέρους νησιά, ανάμεσα στα οποία και η Άνδρος. Τα πετρώματά της είναι σχεδόν εξ ολοκλήρου μεταμορφωμένα, με επικρατέστερους τους σχιστόλιθους και κυρίως τους μαμαρυγιακούς σχιστόλιθους, ενώ εμφανίζονται λιγότερο χλωριτικοί, επιδοτικοί ως αμφιβολιτικοί. Υπάρχουν ακόμη λίγα μάρμαρα, κυρίως στο νότιο τμήμα του νησιού, που βρίσκονται σε συμφωνία στρώσης με τους σχιστόλιθους και αποτελούν το βαθύτερα εμφανιζόμενο σχηματισμό της Άνδρου. Το υπέδαφος είναι πλούσιο σε μεταλλεύματα μαγγανίου, σιδήρου και νικελίου. Τα κοιτάσματα εντοπίζονται κατά κύριο λόγο στη βορειοδυτική πλευρά του νησιού, ειδικά στην περιοχή του Αγίου Πέτρου, του Φελλού και του Βιταλίου, ενώ κατά δεύτερο λόγο στο κεντρικό τμήμα, βόρεια ης Βουρκωτής και κοντά στην κορυφή του Πετάλου. Στους πρόποδες του χωριού Γερακώνες και σε υψόμετρο 120 μέτρων συναντάται το σπήλαιο Φόρος. Σεισμοτεκτονικά δεν ανήκει σε περιοχή με σεισμική δραστηριότητα και κατά τους ιστορικούς και πρόσφατους χρόνους δεν έχουν αναφερθεί σεισμοί στην περιοχή. Τα κύρια συστήματα ρηγμάτων παρουσιάζουν τις εξής διευθύνσεις: α) ΒΔ-ΝΑ, β)βα-νδ και γ) Β-Ν. Ανήκει στη ζώνη σεισμικής επικινδυνότητας Ι, με συντελεστή σεισμικής επιτάχυνσης εδάφους α=0,12. Το υδρογραφικό δίκτυο του νησιού παρουσιάζει ασύμμετρη ανάπτυξη εκατέρωθεν της κύριας υδροκριτικής γραμμής διεύθυνσης ΒΔ-ΝΑ. Η ανάπτυξη δε των υδρογραφικών συστημάτων γίνεται κατά παράλληλες ζώνες διεύθυνσης ΒΑ-ΝΔ. Οι λεκάνες επιφανειακής απορροής ταυτίζονται με τις υδρογεωλογικές και σε μερικές περιπτώσεις ξεπερνούν τα 10 τετραγωνικά χιλιόμετρα, στοιχείο ιδιαίτερο για τις Κυκλάδες. Έχει πραγματοποιηθεί υδρογεωλογική μελέτη του νησιού από το Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (Ι.Γ.Μ.Ε.). Σχετικά με την υδρογεωλογική συμπεριφορά των πετρωμάτων του νησιού, οι σχιστόλιθοι, που αποτελούν το επικρατέστερο πέτρωμα, θεωρούνται πρακτικά υδατοστεγανοί σχηματισμοί και σε μόνο σε περιπτώσεις αποσάθρωσης επιτρέπουν την εισχώρηση νερού. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται φρεάτιος ορίζοντας, που εκφορτίζεται με τη μορφή πηγών μικρής συνήθως παροχής. Αντίθετα, τα μάρμαρα είναι υδροπερατά και η καρστικοποίησή τους ευνοεί την ανάπτυξη υδροφόρου ορίζοντα. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως τον Όρμο Κορθίου, στην επαφή των μαρμάρων με στεγανούς σχηματισμούς αναπτύσσονται πηγές, ενώ σε άλλες, όπως στην περιοχή Κοχύλου, τροφοδοτούνται πηγάδια που διανοίχτηκαν μέσα σε φακούς. Οι σερπεντίνες-περιδοτίτες είναι μικρής υδροπερατότητας, η οποία οφείλεται κυρίως στις 20