«Οι αποικίες στην αρχαία Χαλκιδική. Η περίπτωση της Κασσάνδρας» Σασάνη Χρυσαυγή

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Α ΚΥΚΛΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «Οι αποικίες στην αρχαία Χαλκιδική. Η περίπτωση της Κασσάνδρας» Σασάνη Χρυσαυγή Θεσσαλονίκη 2008

Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Μπ. Σμιτ-Δούνα Ημερομηνία έγκρισης: 28 Φεβρουαρίου 2008 «Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα» 2

Στους γονείς μου 3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 6-20 2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 21-23 3. Η ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ...24-33 3.1. Γεωγραφικά στοιχεία..24-26 3.2. Ονομασία 26-27 3.3. Κάτοικοι-Αποικισμός.27-30 3.4. Σύντομη ιστορική επισκόπηση...30-33 4. Η ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ ΤΗΣ ΚΑΣΣΑΝΔΡΑΣ.34-106 4.1. ΠΟΤΙΔΑΙΑ.36-59 4.1.1. Ιστορική επισκόπηση. 36-43 4.1.2. Τοπογραφία: α) Αρχαϊκή και κλασική πόλη 44-49 β) Ελληνιστική πόλη..49-56 γ) Ρωμαϊκή πόλη 56-59 4.2. ΑΦΥΤΙΣ..59-71 4.2.1. Ιστορική επισκόπηση.59-63 4.2.2. Τοπογραφία: α) Η πόλη 63-67 β) Τα ιερά 67-71 4.3. ΝΕΑΠΟΛΙΣ/ ΑΙΓΗ.71-77 4.4. ΘΕΡΑΜΒΟΣ...77-79 4.5. ΣΚΙΩΝΗ.79-84 4.5.1. Ιστορική επισκόπηση.79-81 4.5.2. Τοπογραφία 82-84 4.6. ΜΕΝΔΗ 84-101 4.6.1. Ιστορική επισκόπηση.84-88 4.6.2. Τοπογραφία 88-96 4.6.3. Ιερό Ποσειδώνα...96-101 4.7. ΣΑΝΗ.101-106 4

5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 107-114 6. ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ...115-118 7. ΠΙΝΑΚΕΣ 8. ΧΑΡΤΕΣ 5

1. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Alexander 1963 J. A. Alexander, Potidaea. Its History and Remains, Athens 1963. Alexander 1968 J. A. Alexander, «Cassandreia during the Macedonian period: an epigraphical commentary», Αρχαία Μακεδονία 1 (1968) 127-146. Andronikos 1962 M. Andronikos, «Stèle funéraire de Cassandra», BCH 86 (1962) 261-267. ATL I B. D. Merrit H. T. Wade-Gery M. F. McGregor, The Athenian Tribute Lists I, Cambridge Massachusetts 1939. Boardman 1996 J. Boardman, Οι αρχαίοι Έλληνες στην υπερπόντια εξάπλωσή τους. Οι πρώτες αποικίες και το εμπόριό τους (μτφ. Η. Ανδρεάδη), Αθήνα 1996. Bommelaer 1991 J.-F. Bommelaer, Guide de Delphes. Le Site, Paris 1991. Burkert 1993 Casson 1968 W. Burkert, Αρχαία ελληνική θρησκεία. Αρχαϊκή και κλασική εποχή (μτφ. Ν. Π. Μπεζαντάκος Α. Αβαγιανού), Αθήνα 1993. S. Casson, Macedonia, Thrace and Illyria. Their relations to Greece from the earliest times down to the time of Philip son of Amyntas, Groningen 1968. 6

Der Neue Pauly 2 H. Cancik H. Schneider, Der Neue Pauly Enzyklopädie der Antike 2, Stuttgart Weimar 1997. Der Neue Pauly 11 H. Cancik H. Schneider, Der Neue Pauly Enzyklopädie der Antike 11, Stuttgart Weimar 2001. EAA VI Enciclopedia dell Arte Antica. Classica e Orientale VI, Roma 1965. EAA I Enciclopedia dell Arte Antica. Classica e Orientale, Secondo Supplemento I, Roma 1971-1994. Feissel Sève 1979 D. Feissel M. Sève, «La Chalcidique vue par Charles Avezou (Avril-Mai 1914)», BCH 103 (1979) 229-320. Garlan 2004 Y. Garlan, «Η προέλευση της ομάδας Παρμενίσκου από τη Μένδη», ΑΕΜΘ 18 (2004) 141-148. Girtzy 2001 M. Girtzy, Historical Τopography of Αncient Macedonia. Cities and other Settlement-sites in the late Classical and Hellenistic Period, Thessaloniki 2001. Graham 1978 A. J. Graham, «The Foundation of Thasos», BSA 73 (1978) 61-98. Graham 2001 J. Graham, Collected Papers on Greek Colonization, Brill Leiden Boston - Köln 2001. Greco 2003 E. Greco, «Ο Ιππόδαμος και οι Θούριοι», Εγνατία 7 (2003) 109-128. Greco Torelli 1983 E. Greco M. Torelli, Storia dell urbanistica. Il mondo greco, Roma Bari 1983. Grimal 1991 P. Grimal, Λεξικό της ελληνικής και ρωμαϊκής μυθολογίας (επιμ. Β. Άτσαλος), Θεσσαλονίκη 1991. Head 1978 B. V. Head, Catalogue of Greek Coins in the British Museum. Macedonia etc., London 1978. Knoepfler 1990 D. Knoepfler, «The Calendar of Olynthus and the Origin of the Chalcidians in Thrace» στο: J.-P. Descoeudres (επιμ.), Greek Colonists and Native Populations, Oxford 1990, 99-115. Leake 1967 W. M. Leake, Travels in Northern Greece III, Amsterdam 1967. 7

Lefort 1986 J. Lefort, Paysages de Macédoine, leurs caractères, leur évolution à travers les documents et les récits des voyageurs, Paris 1986. Lexikon der Mythologie 1 W. H. Roscher, Ausführliches Lexikon der Griechischen und Römischen Mythologie I, Leipzig 1884-1886. Merrit 1923 B. D. Merrit, «Scione, Mende and Torone», AJA 27 (1923) 447-460. Moschonissioti 1998 S. Moschonissioti, «Excavation at ancient Mende» στο: M. Bats B. d Agostino (επιμ.), EUBOICA. L Eubea e la presenza euboica in Calcidica e in Occidente, Napoli 1998, 255-271. Müller 1987 D. Müller, Topographischer Bildkommentar zu den Historien Herodots, Griechenland, Tübingen 1987. Müller-Wiener 1995 W. Müller-Wiener, Η Αρχιτεκτονική στην Αρχαία Ελλάδα (μτφ. Μπ. Σμιτ-Δούνα), Θεσσαλονίκη 1995. Picard 2000 O. Picard, «Το νόμισμα στο μακεδονικό χώρο», Ὀβολός 4 (2000) 15-23. Romano 1980 I. Romano, Early Greek Cult Images, Pennsylvania 1980. Schuller 2001 W. Schuller, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας. Από την Κρητομυκηναϊκή εποχή ως το τέλος των Κλασικών χρόνων (μτφ. Α. Καμάρα Χρ. Κοκκινιά), Αθήνα 2001. SEG XII A. G. Woodhead (επιμ.), Supplementum Epigraphicum Graecum XII, Lugduni Batavorum 1955. Simon 1996 E. Simon, Οι θεοί των αρχαίων Ελλήνων (μτφ. Σ. Πινγιάτογλου), Θεσσαλονίκη 1996. Soueref 1998 K. Soueref, «Eubei lungo la costa della Grecia settentrionale. Nuovi elementi» στο: M. Bats B. d Agostino (επιμ.), EUBOICA. L Eubea e la presenza euboica in Calcidica e in Occidente, Napoli 1998, 229-241. Struck 1907 A. Struck, Makedonische Fahrten I. Chalkidike, Wien 1907. 8

Vitti 1996 M. Vitti, Η πολεοδομική εξέλιξη της Θεσσαλονίκης. Από την ίδρυσή της έως τον Γαλέριο, Αθήνα 1996. Wilcken 1976 U. Wilcken, Αρχαία Ελληνική Ιστορία (μτφ. Ι Τουλουμάκος), Αθήνα 1976. Zahrnt 1971 M. Zahrnt, Olynth und die Chalkidier, München 1971. ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αλεξανδρή 1973-74 Ο. Αλεξανδρή, «Χερσόνησος Κασσάνδρας. Όρμος Ξενοφώντος Σάνης», ΑΔ 29 (1973-74), Χρονικά Β2, 674-676. Αναγνωστοπούλου- Η. Αναγνωστοπούλου-Χατζηπολυχρόνη, «Σωστική Χατζηπολυχρόνη 2004 ανασκαφή στην αρχαία Μένδη», ΑΕΜΘ 18 (2004) 133-140. Βάρτσος 1972 Ι. Α. Βάρτσος, Αθηναϊκαί Κληρουχίαι, Αθήνα 1972. Βοκοτοπούλου 1984(1) Ι. Βοκοτοπούλου, «Ποτίδαια», ΑΔ 39 (1984), Χρονικά Β2, 223-224, 226. Βοκοτοπούλου 1984(2) Ι. Βοκοτοπούλου, «Αρχαία Σκιώνη», ΑΔ 39 (1984), Χρονικά Β2, 226. Βοκοτοπούλου 1987(1) Ι. Βοκοτοπούλου, «Πολύχρονο», ΑΔ 42 (1987), Χρονικά Β2, 369-370. Βοκοτοπούλου 1987(2) Ι. Βοκοτοπούλου, «Ανασκαφικές έρευνες στη Χαλκιδική», ΑΕΜΘ 1 (1987) 279-293. Βοκοτοπούλου 1987(3) Ι. Βοκοτοπούλου, «Μένδη», ΑΔ 42 (1987), Χρονικά Β2, 368-369. Βοκοτοπούλου 1987(4) Ι. Βοκοτοπούλου, «Σάνη», ΑΔ 42 (1987), Χρονικά Β2, 367-368. Βοκοτοπούλου 1988(1) Ι. Βοκοτοπούλου, «Γεωγραφικό και ιστορικό διάγραμμα» στο: Η Μακεδονία από τα μυκηναϊκά χρόνια ως τον Μέγα Αλέξανδρο, Κατάλογος Έκθεσης στη Θεσσαλονίκη και στη Bologna, Αθήνα 1988, xvii-xix. Βοκοτοπούλου 1988(2) Ι. Βοκοτοπούλου, «Χαλκιδική και Όλυνθος» στο: Η Μακεδονία από τα μυκηναϊκά χρόνια ως τον Μέγα 9

Αλέξανδρο, Κατάλογος Έκθεσης στη Θεσσαλονίκη και στη Bologna, Αθήνα 1988, 118-119. Βοκοτοπούλου 1988(3) Ι. Βοκοτοπούλου, «Μένδη», ΑΔ 43 (1988), Χρονικά Β2, 361. Βοκοτοπούλου 1988(4) Ι. Βοκοτοπούλου, «Ανασκαφή Μένδης», ΑΕΜΘ 2 (1988) 331-345. Βοκοτοπούλου 1989(1) Ι. Βοκοτοπούλου, «Πολύχρονο», ΑΔ 44 (1989), Χρονικά Β2, 326-327. Βοκοτοπούλου 1989(2) Ι. Βοκοτοπούλου, «Μένδη», ΑΔ 44 (1989), Χρονικά Β2, 327. Βοκοτοπούλου 1989(3) Ι. Βοκοτοπούλου, «Ανασκαφή Μένδης», ΑΕΜΘ 3 (1989) 409-423. Βοκοτοπούλου 1990(1) Ι. Βοκοτοπούλου, «Μένδη - Ποσείδι», ΑΔ 45 (1990), Χρονικά Β2, 314-317. Βοκοτοπούλου 1990(2) Ι. Βοκοτοπούλου, «Μένδη Ποσείδι 1990», ΑΕΜΘ 4 (1990) 399-410. Βοκοτοπούλου 1991(1) Ι. Βοκοτοπούλου, «Ποσείδι», ΑΔ 46 (1991), Χρονικά Β2, 284-288. Βοκοτοπούλου 1991(2) Ι. Βοκοτοπούλου, «Ποσείδι 1991», ΑΕΜΘ 5 (1991) 303-318. Βοκοτοπούλου 1992(1) Ι. Βοκοτοπούλου, «Ποσείδι», ΑΔ 47 (1992), Χρονικά Β2, 384-385. Βοκοτοπούλου 1992(2) Ι. Βοκοτοπούλου, «Ποσείδι 1992», ΑΕΜΘ 6 (1992) 443-450. Βοκοτοπούλου 1993 Ι. Βοκοτοπούλου, «Ποσείδι 1993», ΑΕΜΘ 7 (1993) 401-412. Βοκοτοπούλου 1994 Ι. Βοκοτοπούλου, «Ποσείδι 1994», ΑΕΜΘ 8 (1994) 269-274. Βοκοτοπούλου 2001 Ι. Βοκοτοπούλου, Ηπειρωτικά και Μακεδονικά Μελετήματα ΙΙ, Αθήνα 2001. Βοκοτοπούλου - Ι. Βοκοτοπούλου Σ. Μοσχονησιώτη, «Το παράλιο Μοσχονησιώτη 1990 νεκροταφείο της Μένδης», ΑΕΜΘ 4 (1990) 411-423. 10

Βοκοτοπούλου Παπάγγελος κ.ά. 2002 Βοκοτοπούλου - Παππά Τσιγαρίδα 1988(1) Βοκοτοπούλου - Παππά Τσιγαρίδα 1988(2) Βοκοτοπούλου - Παππά Τσιγαρίδα 1989 Βουτυράς 2000 Γιούρη 1976 Δεσπίνης Στεφανίδου- Τιβερίου Βουτυράς 1997 Δήμιτσας 1988α Δήμιτσας 1988β Ι. Βοκοτοπούλου Ι. Παπάγγελος κ.ά., Χαλκιδική, Αθήνα 2002. Ι. Βοκοτοπούλου Μ. Παππά Ε. Τσιγαρίδα, «Πολύχρονο», ΑΔ 43 (1988), Χρονικά Β2, 364. Ι. Βοκοτοπούλου Μ. Παππά Μπ. Τσιγαρίδα, «Ανασκαφές στο Πολύχρονο Χαλκιδικής 1988», ΑΕΜΘ 2 (1988) 317-329. Ι. Βοκοτοπούλου Μ. Παππά Μπ. Τσιγαρίδα, «Ανασκαφές στο Πολύχρονο Χαλκιδικής - 1989», ΑΕΜΘ 3 (1989) 391-408. Ε. Βουτυράς, «Το ιερό του Διονύσου στην Άφυτη» στο: Π. Αδάμ-Βελένη (επιμ.), Μύρτος, Θεσσαλονίκη 2000, 631-640. Ε. Γιούρη, «Το εν Αφύτει ιερό του Διονύσου και το ιερόν του Άμμωνος Διός», στο: U. Jantezen (επιμ.), Neue Forschungen in griechischen Heiligtümern, Tübingen 1976, 135-150. Γ. Δεσπίνης Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου Εμμ. Βουτυράς, Κατάλογος γλυπτών του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης Ι, Θεσσαλονίκη 1997. Μ. Ι. Δήμιτσας, Αρχαία Γεωγραφία της Μακεδονίας ΙΙ, Θεσσαλονίκη 1988. Μ. Ι. Δήμιτσας, Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις σωζομένοις ΙΙ, Θεσσαλονίκη 1988. Επιστήμη και Ζωή 18 Επιστήμη και Ζωή 18, Θεσσαλονίκη 1976. Ζαγκλής 1956 Κακριδής 1987 Καλτσάς 1985 Δ. Δ. Ζαγκλής, Χαλκιδική. Ιστορία - Γεωγραφία. (Από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του 1912), Θεσσαλονίκη 1956. Ι. Θ. Κακριδής, Ελληνική Μυθολογία V. Τρωικός πόλεμος, Αθήνα 1987. Ν. Ε. Καλτσάς, Πήλινες διακοσμημένες κεραμώσεις από τη Μακεδονία, Αθήνα 1985. 11

Καλτσάς 1998 Ν. Καλτσάς, Άκανθος Ι. Η ανασκαφή στο νεκροταφείο κατά το 1979, Αθήνα 1998. Κοντολέων 1963 Ν. Κοντολέων, «Οι Ἀειναῡται τῆς Ἐρέτριας», ΑΕ 1963, 1-45. Κούντουρα 1996 Α. Μ. Κούντουρα, Τα αρχαία μέτρα, Θεσσαλονίκη 1996. Κουσουλάκου 1993(1) Ντ. Κουσουλάκου, «Ποτίδαια», ΑΔ 48 (1993), Χρονικά Β2, 340-342. Κουσουλάκου 1993(2) Ντ. Κουσουλάκου, «Ανασκαφή Ποτίδαιας 1993», ΑΕΜΘ 7 (1993) 445-463. Κουσουλάκου 1994(1) Ντ. Κουσουλάκου, «Ποτίδαια», ΑΔ 49 (1994), Χρονικά Β2, 455-458. Κουσουλάκου 1994(2) Ντ. Κουσουλάκου, «Ανασκαφή Ποτίδαιας 1994», ΑΕΜΘ 8 (1994) 305-315. Κουσουλάκου 1995 Ντ. Κουσουλάκου, «Ποτίδαια», ΑΔ 50 (1995), Χρονικά Β2, 476-478. Κουσουλάκου 1997 Ντ. Κουσουλάκου, «Ποτίδαια», ΑΔ 52 (1997), Χρονικά Β2, 648-649. Κουσουλάκου 1998 Ντ. Κουσουλάκου, «Ποτίδαια», ΑΔ 53 (1998), Χρονικά Β2, 581. Κουσουλάκου 2000 Ντ. Κουσουλάκου, «Ποτίδαια 2000: Κτηριακό συγκρότημα δημοσίου χαρακτήρα», ΑΕΜΘ 14 (2000) 321-329. Κουσουλάκου Μισαηλίδου- Ντ. Κουσουλάκου Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, Δεσποτίδου 2006 «Ανασκαφικές έρευνες στην Ποτίδαια Κασσανδρεία», ΑΕΜΘ 20 (2006), υπό εκτύπωση. Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996 Σ. Κρεμύδη-Σισιλιάνου, Η νομισματοκοπία της ρωμαϊκής αποικίας του Δίου, Αθήνα 1996. Λεβεντοπούλου Γιούρη 1971 Ε. Λεβεντοπούλου Γιούρη, «Το ιερόν του Άμμωνος Διός παρά την Άφυτιν», ΑΑΑ 4 (1971) 356-366. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1992 Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, «Από την τοπογραφία και τα νεκροταφεία της Πέλλας», ΑΕΜΘ 6 (1992) 127-136. 12

Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1996 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Ακαμάτης 2003 Μισαηλίδου-Δεσποτίδου 1979 Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Το Θεσμοφόριο της Πέλλας, Αθήνα 1996. Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Ι. Ακαμάτης, Πέλλα και η περιοχή της, Θεσσαλονίκη 2003. Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, «Από το νεκροταφείο της αρχαίας Αφύτιος», ΑΔ 34 (1979), Μελέτες, 70-84. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου 1993 Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, «Σάνη», ΑΔ 48 (1993), Χρονικά Β2, 342-343. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου 1998 Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, «Άθυτος», ΑΔ 53 (1998), Χρονικά Β2, 581-582. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου 1999 Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, «Ανασκαφική έρευνα στην αρχαία Άφυτη», ΑΕΜΘ 13 (1999) 305-316. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου 2001 Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, «Μια νέα επιγραφή από την Άφυτο», στο: Α πανελλήνιο Συνέδριο Επιγραφικής. Θεσσαλονίκη 22-23 Οκτωβρίου 1999, Θεσσαλονίκη 2001, 79-90. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου 2003 Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, «Άφυτις 2003. Ανασκαφική έρευνα στην αρχαία πόλη και το νεκροταφείο της», ΑΕΜΘ 17 (2003) 323-333. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου 2004 Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, «Άφυτις 2004», ΑΕΜΘ 18 (2004) 115-124. Μοσχονησιώτη 1987 Σ. Μοσχονησιώτη, «Ποτείδαια», ΑΔ 42 (1987), Χρονικά Β2, 367. Μοσχονησιώτη 1991 Σ. Μοσχονησιώτη, «Νέα Ποτίδαια», ΑΔ 46 (1991), Χρονικά Β2, 282. Μοσχονησιώτη 1993 Σ. Μοσχονησιώτη, «Ιερό Ποσειδώνα», ΑΔ 48 (1993), Χρονικά Β2, 344-345. Μοσχονησιώτη 1994 Σ. Μοσχονησιώτη, «Ποσείδι», ΑΔ 49 (1994), Χρονικά Β2, 458. Μοσχονησιώτη Πεντεδέκα Κυριατζή Μέξη 2005 Σ. Μοσχονησιώτη Α. Πεντεδέκα Ε. Κυριατζή Μ. Μέξη, «Πετρογραφικές αναλύσεις γεωμετρικής και πρώιμης αρχαϊκής κεραμικής από το νεκροταφείο της 13

αρχαίας Μένδης. Μερικές σκέψεις για την παραγωγή και διακίνηση κεραμικής στην κεντρική Μακεδονία», ΑΕΜΘ 19 (2005) 249-267. Μπιλούκα 1998 Α. Μπιλούκα, «Ποτίδαια», ΑΔ 53 (1998), Χρονικά Β2, 581. Μπόνιας Perreault 1998 Ζ. Μπόνιας J. Perreault, «Άργιλος. Η αρχαιότερη ελληνική αποικία στην θρακική περιοχή του Στρυμόνα» στο: Αυγ. Μπάλκας (επιμ.), Άνδρος και Χαλκιδική. Πρακτικά Συμποσίου. Άνδρος 23 Αυγούστου 1997, Άνδρος 1998, 173-196. Οικονομίδου 1996 Μ. Οικονομίδου, Αρχαία νομίσματα, Αθήνα 1996. Οικονόμος 1924 Παπαγεωργιάδου-Μπάνη Γιαννικαπάνη Ιακωβίδου Μήκα 2000 Γ. Π. Οικονόμος, «Μίνδη Μένδη η πατρίς του Παιωνίου», ΑΕ 1924, 27-40. Χ. Παπαγεωργιάδου-Μπάνη Ε. Γιαννικαπάνη Α. Ιακωβίδου Μ. Μήκα, «Οι ρωμαϊκές αποικίες στην ελληνική Μακεδονία», Ὀβολός 4 (2000) 157-169. Παπαγιάννη 2000 Ε. Παπαγιάννη, Πρωτογεωμετρική και γεωμετρική κεραμική από την Εύβοια στην Ανατολική Μεσόγειο και τη Δύση, Θεσσαλονίκη 2000. Παπαευθυμίου-Παπανθίμου Α. Παπαευθυμίου-Παπανθίμου Α. Πιλάλη- Πιλάλη-Παπαστερίου 1997 Παπαστερίου, Οδοιπορικό στην προϊστορική Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 1997. Παππά 1990(1) Μ. Παππά, «Πολύχρονο Χαλκιδικής», ΑΔ 45 (1990), Χρονικά Β2, 317-318. Παππά 1990(2) Μ. Παππά, «Εγκατάσταση εποχής χαλκού στο Πολύχρονο Χαλκιδικής», ΑΕΜΘ 4 (1990) 385-398. Παππά 1991 Μ. Παππά, «Πολύχρονο», ΑΔ 46 (1991), Χρονικά Β2, 282-284. Παππά Σισμανίδης Μ. Παππά Κ. Σισμανίδης Ι. Α. Παπάγγελος Ερ. Παπάγγελος Ζέλλιου- Ζέλλιου-Μαστοροκώστα, Η Ιστορία της Χαλκιδικής, Μαστοροκώστα 1998 Θεσσαλονίκη 1998. Πέτσας 1969 Φ. Πέτσας, «Ποτίδαια», ΑΔ 24 (1969), Χρονικά Β2, 14

312. Πέτσας 1975 Φ. Πέτσας, «Χρονικά Αρχαιολογικά (1968-1970)», Μακεδονικά 15 (1975) 237-244. Πινγιάτογλου 1996 Σ. Πινγιάτογλου, «Η λατρεία της θεάς Δήμητρας στην αρχαία Μακεδονία», Αρχαία Μακεδονία VI (1996) 911-919. Πουλάκη-Παντερμαλή Ε. Πουλάκη-Παντερμαλή Μ. Βαξεβανόπουλος, «Το Βαξεβανόπουλος 2004 σπήλαιο στο ιερό του Άμμωνος Διός στην Καλλιθέα Χαλκιδικής 2004», ΑΕΜΘ 18 (2004) 125-132. Ρωμιοπούλου 1973-74(1) Αικ. Ρωμιοπούλου, «Χαλκιδική. Ποτείδαια», ΑΔ 29 (1973-74), Χρονικά Β2, 677. Ρωμιοπούλου 1973-74(2) Αικ. Ρωμιοπούλου, «Χαλκιδική. Ιερόν του Άμμωνος Διός», ΑΔ 29 (1973-74), Χρονικά Β2, 677. Ρωμιοπούλου 1974 Αικ. Ρωμιοπούλου, «Επιτύμβιοι στήλαι Αθηναίων εκ Ποτείδαιας», ΑΑΑ 7 (1974) 190-198. Ρωμιοπούλου 1975(1) Αικ. Ρωμιοπούλου, «Νομός Χαλκιδικής. Ποτείδαια», ΑΔ 30 (1975), Χρονικά Β2, 247-250. Ρωμιοπούλου 1975(2) Αικ. Ρωμιοπούλου, «Πολύχρονον», ΑΔ 30 (1975), Χρονικά Β2, 250. Ρωμιοπούλου 1976(1) Αικ. Ρωμιοπούλου, «Ποτίδαια», ΑΔ 31 (1976), Χρονικά Β2, 244. Ρωμιοπούλου 1976(2) Αικ. Ρωμιοπούλου, «Σάνη», ΑΔ 31 (1976), Χρονικά Β2, 244. Ρωμιοπούλου 1977(1) Αικ. Ρωμιοπούλου, «Ποτίδαια», ΑΔ 32 (1977), Χρονικά Β2, 202. Ρωμιοπούλου 1977(2) Αικ. Ρωμιοπούλου, «Άθυτος», ΑΔ 32 (1977), Χρονικά Β2, 201-202. Σαατσόγλου-Παλιαδέλη 1984 Χ. Σαατσόγλου-Παλιαδέλη, Τα επιτάφια μνημεία από τη Μεγάλη Τούμπα της Βεργίνας, Θεσσαλονίκη 1984. 15

Σαμσάρης 1987(1) Δ. Κ. Σαμσάρης, «Οι Ρωμαίοι και η Χαλκιδική»» στο: Χρονικά της Χαλκιδικής. Πρακτικά του πρώτου πανελλήνιου Συμποσίου Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Χαλκιδικής. Πολύγυρος, 7-9 Δεκεμβρίου 1984, Θεσσαλονίκη 1987, 113-125. Σαμσάρης 1987(2) Δ. Κ. Σαμσάρης, «Η ρωμαϊκή αποικία της Κασσάνδρειας (Colonia Iulia Augusta Cassandresis)», Δωδώνη 16 (1987) 353-437. Σιγανίδου 1987 Μ. Σιγανίδου, «Τα τείχη της Πέλλας» στο: Αμητός. Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μανόλη Ανδρόνικο ΙΙ, Θεσσαλονίκη 1987, 765-786. Σισμανίδης 1985 Κ. Σισμανίδης, «Ποτίδαια», ΑΔ 40 (1985), Χρονικά Β2, 237-238. Σισμανίδης 1986 Κ. Σισμανίδης, «Νέα Σκιώνη», ΑΔ 41 (1986), Χρονικά Β2, 149. Σισμανίδης 1987(1) Κ. Σισμανίδης, «Νέος μακεδονικός τάφος στην Ποτίδαια Χαλκιδικής» στο: Χρονικά της Χαλκιδικής. Πρακτικά του πρώτου πανελλήνιου Συμποσίου Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Χαλκιδικής. Πολύγυρος, 7-9 Δεκεμβρίου 1984, Θεσσαλονίκη 1987, 73-81. Σισμανίδης 1987(2) Κ. Σισμανίδης, «Το αρχαϊκό νεκροταφείο της Αγίας Παρασκευής Θεσσαλονίκης. Πρώτη παρουσίαση και πρώτες εκτιμήσεις» στο: Αμητός. Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μανόλη Ανδρόνικο ΙΙ, Θεσσαλονίκη 1987, 787-811. Σισμανίδης 1989(1) Κ. Σισμανίδης, «Ποτίδαια», ΑΔ 44 (1989), Χρονικά Β2, 329-330. Σισμανίδης 1989(2) Κ. Σισμανίδης, «Ανασκαφές στην Ποτίδαια», ΑΕΜΘ 3 (1989) 357-365. Σισμανίδης 1990(1) Κ. Σισμανίδης, «Ποτίδαια», ΑΔ 45 (1990), Χρονικά Β2, 314. Σισμανίδης 1990(2) Κ. Σισμανίδης, «Έρευνες στην αρχαία Κασσάνδρεια και στα αρχαία Στάγειρα», ΑΕΜΘ 4 (1990) 371-383. 16

Σισμανίδης 1990-1995 Κ. Σισμανίδης, «Ενεπίγραφες στήλες από την Ποτίδαια», ΑΑΑ 23-25 (1990-1995) 263-276. Σισμανίδης 1991(1) Κ. Σισμανίδης, «Νέα Ποτίδαια», ΑΔ 46 (1991), Χρονικά Β2, 281-282. Σισμανίδης 1991(2) Κ. Σισμανίδης, «Νέα Σκιώνη», ΑΔ 46 (1991), Χρονικά Β2, 288-289. Σισμανίδης 1991(3) Κ. Σισμανίδης, «Ανασκαφές στην αρχαία Σκιώνη και στα αρχαία Στάγειρα κατά το 1991», ΑΕΜΘ 5 (1991) 319-333. Σισμανίδης 1992 Κ. Σισμανίδης, «Νέα Ποτίδαια», ΑΔ 47 (1992), Χρονικά Β2, 382-384. Σισμανίδης 1997 Κ. Σισμανίδης, Κλίνες και κλινοειδείς κατασκευές των μακεδονικών τάφων, Αθήνα 1997. Σισμανίδης 1998 Κ. Σισμανίδης, «Τα αποτελέσματα των πρόσφατων ανασκαφών στα αρχαία Στάγειρα» στο: Αυγ. Μπάλκας (επίμ.), Άνδρος και Χαλκιδική. Πρακτικά Συμποσίου. Άνδρος 23 Αυγούστου 1997, Άνδρος 1998, 139-172. Σισμανίδης Καραΐσκου 1992 Κ. Σισμανίδης Γ. Καραΐσκου, «Σωστική ανασκαφή στην Ποτίδαια Χαλκιδικής», ΑΕΜΘ 6 (1992) 485-493. Σκαρλατίδου 1993 Ευδ. Σκαρλατίδου, «Ιερό Άμμωνα Δία», ΑΔ 48 (1993), Χρονικά Β2, 343-344. Σουέρεφ 1985 Κ. Σουέρεφ, «Ποτίδαια», ΑΔ 40 (1985), Χρονικά Β2, 238. Στάμος 1961 Π. Γ. Στάμος, Η ηρωική Κασσάνδρα ανά τους αιώνας, Αθήναι 1961. Στεφανίδου 1973 Θ. Στεφανίδου, «Αναθηματικό ανάγλυφο από την Ποτείδαια», Μακεδονικά 13 (1973) 106-115. Στεφανίδου-Τιβερίου 1980 Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου, «Στήλη λυρωδού από την Ποτείδαια», ΑΕ 1980, 43-53. Στεφανίδου-Τιβερίου 1998 Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου, Ανασκαφή Δίου Ι. Η Οχύρωση, Θεσσαλονίκη 1998. Τιβέριος 1989 Μ. Τιβέριος, «Όστρακα από τη Σάνη της Παλλήνης. Παρατηρήσεις στο εμπόριο των ελληνικών αγγείων και 17

στον αποικισμό της Χαλκιδικής», Εγνατία 1 (1989) 30-64. Τουράτσογλου 1999 Ι. Τουράτσογλου, Μακεδονία. Ιστορία Μνημεία - Μουσεία, Αθήνα 1999. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, «Αρχαία Άκανθος. 1998 Πτυχές της ιστορίας με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα» στο: Αυγ. Μπάλκας (επιμ.), Άνδρος και Χαλκιδική. Πρακτικά Συμποσίου. Άνδρος 23 Αυγούστου 1997, Άνδρος 1998, 93-137. Τσιγαρίδα 1998 Μπ. Τσιγαρίδα, «Πρώτες ανασκαφικές μαρτυρίες για την αρχαία Σάνη» στο: Αυγ. Μπάλκας (επίμ.), Άνδρος και Χαλκιδική. Πρακτικά Συμποσίου. Άνδρος 23 Αυγούστου 1997, Άνδρος 1998, 79-92. Τσιγαρίδα Βασιλείου 2003 Ε.-Μπ. Τσιγαρίδα Σπ. Βασιλείου, «Καλλιθέα Χαλκιδικής 2003: ανασκαφική έρευνα στα οικόπεδα 145, 146, 147», ΑΕΜΘ 17 (2003) 335-342. Τσιγαρίδα Βασιλείου 2005 Ε.-Μπ. Τσιγαρίδα Σπ. Βασιλείου, «Ανασκαφικές και άλλες εργασίες στο ιερό του Άμμωνα Δία στην Καλλιθέα Χαλκιδικής», ΑΕΜΘ 19 (2005) 339-345. Τσιγαρίδα Βασιλείου 2006 Ε.-Μπ. Τσιγαρίδα Σπ. Βασιλείου, «Ανασκαφή στο ιερό του Άμμωνα Δία στην Καλλιθέα Χαλκιδικής 2006», ΑΕΜΘ 20 (2006), υπό εκτύπωση. Τσιγαρίδα Μανταζή 2003 Ε.-Μπ. Τσιγαρίδα Δ. Μανταζή, «Ανασκαφική έρευνα στην περιοχή της Νέας Σκιώνης Χαλκιδικής 2003», ΑΕΜΘ 17 (2003) 369-377. Τσόκας Τσούρλος Γ. Τσόκας Π. Τσούρλος Μ. Βαξεβανόπουλος Φ. Βαξεβανόπουλος Γεωργιάδης, «Γεωφυσική έρευνα για τον εντοπισμό της Γεωργιάδης 2005 συνέχειας στοάς του σπηλαίου στην Καλλιθέα Χαλκιδικής», ΑΕΜΘ 19 (2005) 279-292. Ψωμά 2000 Σ. Ψωμά, «Σταθμητικοί κανόνες στη Χαλκιδική κατά τον 5 ο και 4 ο αι. π.χ.», Ὀβολός 4 (2000) 25-36. 18

ΠΗΓΕΣ Αθήναιος, Δειπνοσοφιστές Ι Αθήναιος, Δειπνοσοφιστές ΧΙ G. B. Gulick, Athenaeus. The Deipnosophists I, London Cambridge Massachusetts 1969. G. Kaibel, Athenaei Naucratitae Dipnosofistarum, libri XI-XV, vol. III, Stutgardiae 1966. Απολλώνιος Αργοναυτικά Ρόδιος, G. W. Mooney, The Argonautica of Apollonius Rhodius, Amsterdam 1964. Αρχίλοχος F. Lasserre, Archiloque. Fragments, Paris 1958. Διόδωρος, ΧΙΧ R. M. Geer, Diodorus Siculus IX, Books XVIII, XIX 1-65, London Cambridge Massachusetts 1947. Διόδωρος, ΧΙΙ C. H. Oldfather, Diodorus Siculus V, Books XII 41-XIII, London Cambridge Massachusetts 1950. Ευσέβιος I. K. Fotheringham, Eusebii Pamphili Chronici Canones latine vertit, adauxit, ad sua tempora produxit S. Eusebius Hieronymus, London 1923. FHG T. Müller, Fragmenta historicum graecorum III, Frankfurt, Unveränderter Nachdruck 1975. Ηρόδοτος, Ζ Λ. Δρακόπουλος (μτφ.) Π. Ροδάκης (εισ. - σχολ.), Ηρόδοτος. Ιστορίαι Ζ, Πολύμνια, Αθήνα 1998. Ηρόδοτος, Η Ο. Χατζόπουλος (εκδ.), Ηρόδοτος, Ουρανία. Βιβλίον όγδοον, Αθήνα 1992. Ηρόδοτος, Θ A. D. Godley, Herodotus IV, Βooks VIII-IX, London Cambridge Massachusetts 1969. Θουκυδίδης, Α Ο. Χατζόπουλος (εκδ.), Θουκυδίδης. Ιστορία Α, Αθήνα 1992. Θουκυδίδης, Β C. F. Smith, Thucydides. History of the Peloponnesian War I, Books I-II, London Cambridge Massachusetts 1991. Θουκυδίδης, Δ Ο. Χατζόπουλος (εκδ.), Θουκυδίδης. Ιστορία Δ, Αθήνα 1992. 19

Θουκυδίδης, Ε C. F. Smith, Thucydides. History of the Peloponnesian War III, Books V-VI, London Cambridge Massachusetts 1966. Λυκόφρων L. Mascialino, Lycophronis Alexandra, Lipsiae 1964. Ξενοφών, Ε C. Brownson, Xenophon. Hellenica V-VII, London Cambridge Massachusetts 1968. Παυσανίας, ΙΙ Ν. Δ. Παπαχατζής (επιμ.), Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις ΙΙ, Αθήνα 2002. Παυσανίας, ΙΙΙ Ν. Δ. Παπαχατζής (επιμ.), Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις ΙΙΙ, Αθήνα 2002. Παυσανίας, Χ Ν. Δ. Παπαχατζής (επιμ.), Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις Χ, Αθήνα 2002. Πλίνιος, Φυσική Ιστορία L. Ian C. Mayhoff, C. Plinius Secundus. Naturalis Historiae I, libri I-VI, Stutgardiae 1967. Πλούταρχος, Αίτια Ελληνικά F. C. Babbitt, Plutarch s Moralia IV, Cambridge Massachusetts London 1962. Σκύλαξ, Περίπλους A. Peretti, Il periplo di Scilace, Pisa 1979. Στέφανος Βυζάντιος A. Meineke, Stephanus Byzantium. Εθνικών. A Geographical Lexikon on Ancient Cities, Peoples, Tribes and Toponyms, Chicago Illinois 1992. Στράβων, Ζ Ο. Χατζόπουλος (εκδ.), Στράβων. Γεωγραφικά 7, Αθήνα 1992. Στράβων, Χ F. Lasserre, Strabon. Geographie VII, livre X, Paris 1971. Τίτος Λίβιος, XXVIII R. S. Conway S. K. Johnson, Titi Livi Ab Urbe Condita IV, libri XXVI-XXX, Oxford 1964. Τίτος Λίβιος, XLV A. C. Schlesinger, Livy XIII, Books XLIII-XLV, London Cambridge Massachusetts 1951. 20

2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην περιοχή του βόρειου Αιγαίου δεσπόζει η χερσόνησος της Χαλκιδικής. Η καίρια στρατηγική της θέση κοντά στους εμπορικούς δρόμους προς ανατολάς και προς βορρά και ο άφθονος φυσικός πλούτος της καθόρισαν από πολύ νωρίς την έντονη αποικιακή δραστηριότητα των κατοίκων της νοτίου Ελλάδος στις ακτές της. Μάλιστα η ίδρυση των αποικιών στα παράλιά της αποδείχτηκε εξέχουσας σημασίας για τις επαφές της νοτίου Ελλάδος με την περιοχή του βόρειου Αιγαίου και της Μακεδονίας. Παρ όλο, λοιπόν, που η Χαλκιδική είναι ένα πλούσιο σε αρχαιολογικές θέσεις μέρος, η επιστημονική και ανασκαφική έρευνα ήταν περιορισμένης εκτάσεως. Ανασκαφικές έρευνες, κυρίως σωστικού χαρακτήρα, στη χερσόνησο ξεκίνησαν μόλις τον 20 ο αι. από την ΙΣΤ ΕΠΚΑ, ενώ διενεργούνται ταυτόχρονα και από ξένες Αρχαιολογικές Σχολές. Παράλληλα, μόλις τις τελευταίες δεκαετίες ο αποικισμός της χερσονήσου άρχισε να γίνεται αντικείμενο συστηματικών επιστημονικών συζητήσεων και μελετών. Θέμα της παρούσας εργασίας αποτελεί η ιστορική-τοπογραφική μελέτη των αποικιών, που ιδρύθηκαν στην χερσόνησο της Κασσάνδρας από την εποχή της ίδρυσής τους έως τα ρωμαϊκά χρόνια, όπου αυτό είναι εφικτό. Αυτή η επιλογή οφείλεται στο καλύτερα μελετημένο υλικό και στη μεγαλύτερη βιβλιογραφία που υπάρχει για τη συγκεκριμένη περιοχή. Η εργασία θα ξεκινήσει (κεφ. 3) με την παρουσίαση της ταυτότητας της χερσονήσου της Χαλκιδικής. Πρώτα θα παρατεθούν τα σύγχρονα γεωγραφικά στοιχεία της χερσονήσου (κεφ. 3.1.), στα οποία θα αντιπαρατίθενται οι πληροφορίες των αρχαίων πηγών. Σε ξεχωριστό κεφάλαιο (κεφ. 3.2.) θα αναλυθεί εν συντομία η ονομασία της, δηλαδή θα αναφερθούν οι όροι με τους οποίους οι αρχαίοι συγγραφείς προσδιόριζαν τη χερσόνησο της Χαλκιδικής και οι θεωρίες προέλευσης του ονόματός της. Στο κεφάλαιο 3.3. θα γίνει λόγος για τους κατοίκους της χερσονήσου, για τον προβληματισμό που έχει αναπτυχθεί γύρω από το θέμα του αποικισμού της και θα κατονομαστούν οι αποικίες που ιδρύθηκαν στα παράλιά της, όπως γνωστοποιούνται από τους αρχαίους συγγραφείς. Το κεφάλαιο 3 θα ολοκληρωθεί με μια σύντομη ιστορική επισκόπηση (κεφ. 3.4.) των πόλεών της από τα αρχαϊκά έως τα ρωμαϊκά χρόνια. 21

Στο κεφάλαιο 4 θα αναπτυχθεί το κύριο θέμα της παρούσας μελέτης: η ιστορική-τοπογραφική προσέγγιση των αποικιών που ιδρύθηκαν στη χερσόνησο της Κασσάνδρας. Μετά από μια σύντομη αναφορά πληροφοριών σχετικών με τη χερσόνησο, όπως γεωγραφικά στοιχεία, ονομασία που έφερε κατά την αρχαιότητα, στη συνέχεια θα μελετήσουμε κάθε αποικία ξεχωριστά. Η σειρά με την οποία θα παρουσιαστούν οι πόλεις δεν είναι αλφαβητική, αλλά θα ακολουθήσουμε την περιγραφή του Ηροδότου, δηλαδή από βορρά προς νότο για την ανατολική ακτή και από νότο προς βορρά για τη δυτική. Για κάθε αποικία θα παραθέσουμε πρώτα την ιστορική της πορεία μέσα στους αιώνες και έπειτα θα επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε την τοπογραφία της κάθε θέσης από την εποχή της ίδρυσής της έως την ύστερη αρχαιότητα, όπου αυτό είναι δυνατό, συνδυάζοντας τις πληροφορίες των αρχαίων πηγών και τα αρχαιολογικά-ανασκαφικά δεδομένα. Συγκεκριμένα για την Ποτίδαια (κεφ. 4.1.), που έχει μεγάλη διάρκεια ζωής, θα χωρίσουμε το υλικό σε τρεις χρονικές περιόδους: 1) αρχαϊκή-κλασική, 2) ελληνιστική, 3) ρωμαϊκή. Η επιλογή αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι η κάθε περίοδος σηματοδοτεί μια νέα εποχή για την πόλη, που συνοδεύεται από αλλαγές στην οργάνωση και στην τοπογραφία της. Με διαφορετικό τρόπο θα προσεγγίσουμε την Άφυτη (κεφ. 4.2.). Αν και η θέση της είναι ταυτισμένη με βεβαιότητα, δεν είναι δυνατό να παρακολουθήσουμε την τοπογραφική εξέλιξή της μέσα στους αιώνες. Αντίθετα το περιορισμένο υλικό μάς επιβάλλει να περιοριστούμε σε μια γενική τοπογραφική εικόνα της πόλης, κυρίως κατά την αρχαϊκή-κλασική εποχή. Στο κεφάλαιο αυτό θα εντάξουμε και τη μελέτη των ιερών του Άμμωνα Δία και του Διονύσου, που εντοπίστηκαν στην περιοχή της Καλλιθέας, καθώς υπάγονταν στην επικράτεια της αρχαίας Άφυτης. Στο κεφάλαιο 4.3. θα αναλυθεί η περίπτωση δύο αποικιών μαζί, της Νεαπόλεως και της Αιγής. Η επιλογή αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι και οι δύο πόλεις κατά καιρούς έχουν ταυτιστεί με την αρχαιολογική θέση στο Πολύχρονο. Θα αναφερθούν, λοιπόν, οι πιθανές θέσεις, όπου θα μπορούσαν να τοποθετηθούν και θα αναπτυχθεί ο σχετικός προβληματισμός. Για τη Θέραμβο (κεφ. 4.4.) τα στοιχεία, που διαθέτουμε, είναι περιορισμένα, καθώς αγνοούμε την ακριβή θέση της. Επομένως, θα προσεγγίσουμε γενικά την τοπογραφία της σε σχέση με τις γειτονικές αποικίες. Για την ίδια την πόλη δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε κάποια στοιχεία του τοπογραφικού σχεδίου της. 22

Στο κεφ. 4.5. θα γίνει λόγος για την αποικία της Σκιώνης. Αν και η θέση της έχει εντοπιστεί με βεβαιότητα, δεν μπορούμε να παρακολουθήσουμε την τοπογραφική της εξέλιξη λόγω της απουσίας συστηματικών ανασκαφών. Εδώ, θα περιοριστούμε σε μια γενική προσέγγιση της πόλης κατά την αρχαϊκή-κλασική περίοδο. Όσον αφορά στη Μένδη (κεφ. 4.6.) θα παρουσιαστεί μια γενική τοπογραφική εικόνα της πόλης. Με περισσότερες λεπτομέρειες θα προσεγγίσουμε τις μεταβολές που συντελέστηκαν στην πολεοδομική της οργάνωση από τον 8 ο έως τον 4 ο αι. π.χ., όπως αυτές διαφαίνονται στις στρωματογραφικές τομές που πραγματοποιήθηκαν. Στο ίδιο κεφάλαιο θα συμπεριλάβουμε και το ιερό του Ποσειδώνα στο ακρωτήριο Ποσείδι, καθώς υπαγόταν στην επικράτεια της Μένδης. Τέλος, θα κλείσουμε με την αποικία της Σάνης (κεφ. 4.7.). Καθώς η θέση της δεν έχει ταυτιστεί με βεβαιότητα και καθώς το υλικό είναι περιορισμένο λόγω της σύγχρονης ανοικοδόμησης, θα παραθέσουμε απλά τα στοιχεία που διαθέτουμε και κατόπιν θα αναφερθούμε στο ιερό που εντοπίστηκε στην περιοχή της αρχαίας πόλης. Στο κεφ. 5 θα επιχειρήσουμε μια συνολική εκτίμηση των δεδομένων που διαθέτουμε. Θα θιγούν θέματα, όπως τα κριτήρια της επιλογής των θέσεων, η χρονική σειρά ίδρυσης των αποικιών, το οικονομικό σθένος των πόλεων, οι σχέσεις με τη μητρόπολή τους και με άλλες περιοχές, ο τρόπος οργάνωσης των νέων πόλεων. Θα πρέπει να λάβουμε υπόψη τις δυσκολίες που παρουσιάζονται λόγω της αποσπασματικής εικόνας του υλικού και της απουσίας συστηματικών ανασκαφών. Πρόκειται για προσωρινά στοιχεία, που μπορεί να μεταβληθούν με τα νέα δεδομένα που θα προκύψουν από την έρευνα. Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι οι χάρτες που παρατίθενται στο τέλος της εργασίας προέρχονται από την Τοπογραφική Υπηρεσία Πολυγύρου και αφορούν μόνο την πόλη της Ποτίδαιας. Η επισήμανση των αρχαιολογικών θέσεων πάνω στους χάρτες έχει πραγματοποιηθεί από τη γράφουσα. Για τις υπόλοιπες πόλεις δεν κατέστη δυνατό να βρεθούν τοπογραφικοί χάρτες. Οι λόγοι είναι ότι κάποιοι σύγχρονοι συνοικισμοί δεν έχουν ενταχθεί στο σχέδιο πόλεως (Άθυτος), κάποιοι άλλοι έχουν μερικώς τοπογραφηθεί (Μένδη Καλάνδρα), ενώ για κάποιους άλλους (Σκιώνη, Πολύχρονο) απουσιάζει το σχετικό υλικό από την Τοπογραφική Υπηρεσία Πολυγύρου. 23

3. Η ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ 3.1. Γεωγραφικά στοιχεία 1 Στη ΒΔ γωνία του Αιγαίου πελάγους κυριαρχεί με το μέγεθος και τη μορφολογία της η χερσόνησος της Χαλκιδικής (πίν. 1). Καταλαμβάνει την έκταση νότια των λιμνών Κορώνεια και Βόλβη, ανατολικά του Θερμαϊκού κόλπου και δυτικά του Στρυμονικού κόλπου 2. Το νότιο άκρο της διαμορφώνεται σε τρεις επιμέρους, μικρότερες χερσονήσους 3 : την Κασσάνδρα (αρχαία Παλλήνη ή Φλέγρα 4 ) στα δυτικά, τη Σιθωνία 5 στο κέντρο και τον Άθω (αρχαία Ακτή ή Άθως 6 ) στα ανατολικά με αντίστοιχα ακρωτήρια το ακρωτήριο Καναστραίο 7, το ακρωτήριο Δρέπανο (αρχαίο Δέρρις ή Άμπελος 8 ) και το ακρωτήριο Άκραθως (αρχαίο Νυμφαίο ή Άκραθως 9 ). Η χερσόνησος έχει να παρουσιάσει μια ιδιαίτερα πλούσια ακτογραμμή 10. Το μήκος των ακτών της ξεπερνά τα 500 χιλιόμετρα 11. Στα νότια της χερσονήσου διαμορφώνονται οι μεγάλοι κόλποι της Κασσάνδρας (Τορωναίος) και του Αγίου Όρους (Σιγγιτικός) 12, ενώ στην ανατολική ακτή ο κλειστός κόλπος της Ιερισσού. Στα 1 Για τις σύγχρονες ονομασίες των γεωγραφικών όρων της Χαλκιδικής έχω στηριχτεί στα: Struck 1907, χάρτης Χαλκιδικής. Επιστήμη και Ζωή 18 (1976) 311-312 λ. Χαλκιδικής νομός. Βοκοτοπούλου Παπάγγελος κ.ά. 2002, 13-22. Όταν θα γίνεται χρήση και άλλων συγγραμμάτων, θα δηλώνονται κάθε φορά. 2 Η χερσόνησος έχει πλάτος περίπου 10 γεωγραφικά μίλια και μήκος 10-12 γεωγραφικά μίλια. Βλ. Δήμιτσας 1988α, 355-356. Η συνολική της έκταση είναι 294.200 εκτάρια. Βλ. Βοκοτοπούλου Παπάγγελος κ.ά. 2002, 15. 3 Ιδιαίτερα χρήσιμο για την τοπογραφία των τριών χερσονήσων είναι το έργο του Δήμιτσα, Αρχαία Γεωγραφία της Μακεδονίας, όπου εκτός από μια αναλυτική περιγραφή συγκεντρώνει και τις αναφορές των αρχαίων πηγών. Ειδικά για την Κασσάνδρα: Δήμιτσας 1988α, 393-415. Πρβλ. Struck 1907, 42-55. Ζαγκλής 1956, 49-72. Leake 1967, 154-157, για τη Σιθωνία: Δήμιτσας 1988α, 422-435. Πρβλ. Ζαγκλής 1956, 73-82. Leake 1967, 153-154, για τον Άθω: Δήμιτσας 1988α, 435-479. Πρβλ. Ζαγκλής 1956, 83-96. Leake 1967, 114-152. 4 Ηρόδοτος, Ζ, 123. Στράβων, Ζ, απόσπ. 25. 5 Ηρόδοτος, Ζ, 122-123. 6 Ηρόδοτος, Ζ, 22. Στράβων, Ζ, απόσπ. 31-33, 35. Ως Ακτή αναφέρεται από το Θουκυδίδη, το Διόδωρο και το Στέφανο Βυζάντιο, βλ. Θουκυδίδης, Δ, 109. Διόδωρος, ΧΙΙ, 68. Στέφανος Βυζάντιος, 64 λ. Ακτή. Δήμιτσας 1988α, 435-436, ειδικά σημ. 1 και 3. 7 Ηρόδοτος, Ζ, 123. Στράβων, Ζ, απόσπ. 25, 31, 32. 8 Στράβων, Ζ, απόσπ. 31, 32 (Δέρρις). Ηρόδοτος, Ζ, 122, 123 (Άμπελος). 9 Στράβων, Ζ, απόσπ. 32, όπου πληροφορούμαστε ότι Άκραθως ονομαζόταν το ακρωτήριο προς τη μεριά του Στρυμονικού κόλπου και Νυμφαίο το ακρωτήριο προς τη μεριά του Σιγγιτικού κόλπου. 10 Για την ακτογραμμή της Χαλκιδικής, βλ. Παπαευθυμίου-Παπανθίμου Πιλάλη- Παπαστερίου 1997, 12. Casson 1968, 28-31. 11 Βλ. την ιστοσελίδα www.e-boss.gr/tmplc1. Πρβλ. Βοκοτοπούλου Παπάγγελος κ.ά. 2002, 15. 12 Στράβων, Ζ, απόσπ. 32. Παπαευθυμίου-Παπανθίμου Πιλάλη-Παπαστερίου 1997, 12. 24

παράλια των τριών προβολών ανοίγονται μικρότεροι κόλποι κατάλληλοι για τον ελλιμενισμό των πλοίων 13. Η χερσόνησος γενικά χαρακτηρίζεται για το χαμηλό της ανάγλυφο 14 (πίν. 2). Στον κυρίως κορμό της δεσπόζουν οι ορεινοί όγκοι του Χορτιάτη (αρχαίος Κισσός) στα δυτικά με υψόμετρο 1.201 μ., του Χολομώντα στο κέντρο με υψόμετρο 1.165 μ. και του Στρατονικού στα ανατολικά με υψόμετρο 868 μ. 15. Στις χερσονήσους της Κασσάνδρας και της Σιθωνίας τα βουνά είναι ιδιαίτερα χαμηλά. Οι υψηλότερες κορυφές τους αγγίζουν περίπου τα 328 μ. και 791 μ. αντιστοίχως 16. Αντίθετα η χερσόνησος του Αγίου Όρους παρουσιάζει έντονο ανάγλυφο με την υψηλότερη κορυφή του όρους Άθους να φτάνει τα 2.033 μ. 17. Στη χερσόνησο οι πεδινές εκτάσεις είναι λίγες και μικρής έκτασης. Συγκεντρώνονται γύρω από τις λίμνες Κορώνεια και Βόλβη (πεδιάδα του Λαγκαδά), κατά μήκος της δυτικής ακτογραμμής και στη χερσόνησο της Κασσάνδρας 18. Παράλληλη, απουσιάζουν από τη Χαλκιδική τα μεγάλα ποτάμια. Τα ποτάμια που διαρρέουν τη χερσόνησο είναι λίγα και μικρά με μορφή χειμάρρων 19. Ξεχωρίζουν 13 Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν ο κόλπος της Συκιάς στην ανατολική ακτή της Σιθωνίας και ο «Κωφός» λιμένας στη δυτική ακτή της Σιθωνίας. Αναλυτικά για τους κόλπους και τους όρμους που σχηματίζονται στις τρεις χερσονήσους, βλ. Ζαγκλής 1956, 16-17. Casson 1968, 29-30. 14 Για το ανάγλυφο της Χαλκιδικής, βλ. Ζαγκλής 1956, 11-12 όπου περιγράφεται αναλυτικά η γεωγραφία της χερσονήσου, Casson 1968, 5-33. Χρήσιμος και κατατοπιστικός είναι ο χάρτης στον οποίο αποτυπώνεται η χερσόνησος με βάση το ανάγλυφο, βλ. Lefort 1986, χάρτης 1. 15 Παπαευθυμίου-Παπανθίμου Πιλάλη-Παπαστερίου 1997, 11. Επιστήμη και Ζωή 18 (1976) 311-312 λ. Χαλκιδικής νομός (βουνά). 16 Συγκεκριμένα στην Παλλήνη η υψηλότερη κορυφή είναι 1.076 πόδια και στη Σιθωνία 2.595 πόδια, βλ. Casson 1968, 5 σημ. 1. Ενώ σύμφωνα με τον Δήμιτσας 1988α, 395 η υψηλότερη κορυφή της Παλλήνης είναι 1.078 πόδια. 17 Ο Άθως κατονομάζεται στις πηγές ως «ὂρος μέγα» (Στράβων, Ζ, 22), «ὂρος μαστοειδές ὀξύτατον ὑψηλότατον» (Στράβων, Ζ, απόσπ. 33), «ὂρος ὑψηλόν» (Θουκυδίδης, Δ, 109). Βλ. επίσης, Παπαευθυμίου-Παπανθίμου Πιλάλη-Παπαστερίου 1997, 11, Casson 1968, 5. 18 Επιστήμη και Ζωή 18 (1976) 311-312 λ. Χαλκιδικής νομός (πεδιάδες). Δήμιτσας 1988α, 357. 19 Για μια αναλυτική περιγραφή της πορείας των ποταμιών, βλ. Ζαγκλής 1956,12-14. Ο Ανθεμούς ποταμός διασχίζει την πεδινή χώρα του Ανθεμούντα, βλ. Ζαγκλής 1956, 12. Δήμιτσας 1988α, 359-360 ο Χαβρίας ποταμός αποτελεί όριο μεταξύ της Κρουσίδας και της Βοττικής, βλ. Ζαγκλής 1956, 12-13. Δήμιτσας 1988α, 366-367 ο Ολυνθιακός ποταμός πηγάζει από το όρος Κισσός και διέρχεται ανατολικά της πόλης της Ολύνθου, βλ. Ζαγκλής 1956, 13. Δήμιτσας 1988α, 373-374 ο Αμνίτης ποταμός διέρχεται ανατολικά της Ολύνθου, βλ. Ζαγκλής 1956, 13. Δήμιτσας 1988α, 374 ο ποταμός της Ορμυλίας πηγάζει από τον Χολομώντα και διέρχεται ανατολικά της Ορμυλίας, βλ. Ζαγκλής 1956, 13. Δήμιτσας 1988α, 415 ο Ψυχρός ποταμός εκβάλλει στον κόλπο του Αγίου Όρους, βλ. Ζαγκλής 1956, 13-14 οι ποταμοί Δερβένι, Κοτζά, Χολομώντας και Μόδινος εκβάλλουν στη λίμνη Βόλβη, βλ. 25

μόνο δύο, ο Ολυνθιακός ποταμός και ο ποταμός της Ορμυλίας, οι οποίοι πηγάζουν από τα όρη Κισσός και Χολομώντας αντιστοίχως και εκβάλλουν στον κόλπο της Κασσάνδρας. 3.2. Ονομασία Οι πρώτες φιλολογικές μαρτυρίες για τη Χαλκιδική 20 χρονολογούνται στον 6 ο και 5 ο αι. π.χ. (Σκύλαξ, Ηρόδοτος, Θουκυδίδης). Στις πηγές αναφέρεται με τους όρους «τὰ ἐπὶ Θρᾴκης» 21, «Χαλκιδική» 22, ενώ οι κάτοικοί της με τους όρους «οἱ ἐπὶ Θρᾴκης» 23, «Χαλκιδῆς» 24, «Χαλκιδικὸν (γένος)» 25. Οι συγγραφείς αυτής της περιόδου χρησιμοποιούν τον όρο «Θρᾴκη» για να περιγράψουν την ευρύτερη περιοχή ανατολικά της Μακεδονίας 26, τα παράλια της Θράκης 27, αλλά και τη χερσόνησο της Χαλκιδικής 28. Είναι ένας όρος με καθαρά γεωγραφική σημασία 29, που χρησιμοποιείται και για να προσδιορίσει τους κατοίκους της χερσονήσου 30. Ζαγκλής 1956, 14 μικρά ποτάμια εντοπίζονται και στη Σιθωνία, βλ. Δήμιτσας 1988α, 422. Πρβλ. Επιστήμη και Ζωή 18 (1976) 311-312 λ. Χαλκιδικής νομός (ποτάμια). 20 Για γενικά στοιχεία σχετικά με την ονομασία της χερσονήσου και τον αποικισμό της, βλ. EAA I (1971-1994) 810-814 λ. Calcidica (J. Vokotopoulou). 21 Θουκυδίδης, Α, 59, 1 Α, 68, 4 Δ, 78, 1 Δ, 82 Ε, 2, 1 Ε, 80, 2. 22 Θουκυδίδης, Α, 65, 2 Δ, 79, 1 Δ, 103, 1. 23 Θουκυδίδης, Α, 56, 2 Α, 57, 5 Δ, 79, 2 Δ, 102, 1 Δ, 122, 2 Ε, 26, 2 Ε, 30, 2 Ε, 31, 6 Ε, 83, 4 ΣΤ, 7, 4 ΣΤ, 10, 5. 24 Θουκυδίδης, Α, 57, 5 Α, 58, 1,2 Α, 62, 3 Α, 65, 2 Δ, 78, 1 Δ, 79, 2 Δ, 81, 1 Δ, 83, 3 Δ, 84,1,2 Δ, 114, 1 Δ, 124, 2,3 Ε, 3, 4 Ε, 6, 4 Ε, 21, 2 Ε, 31, 6 Ε, 83, 4 ΣΤ, 7, 4 ΣΤ, 10, 5. 25 Θουκυδίδης, Δ, 61, 2 Δ, 109, 4. Ηρόδοτος, Ζ, 185. 26 Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα Θουκυδίδης, Δ, 78, 1 και Δ, 82 όπου πληροφορούμαστε την πορεία και την άφιξη του Βρασίδα στην περιοχή. 27 Ο Θουκυδίδης χρησιμοποιεί τον όρο για να προσδιορίσει τη γεωγραφική θέση της Ηιόνας (Δ, 7) αποικίας των Μενδαίων στις εκβολές του Στρυμόνα και όταν αναφέρεται στη θέση, όπου είχε τοποθετηθεί ο ίδιος στρατηγός (Δ, 104, 4). 28 Τρεις είναι οι περιπτώσεις στο Θουκυδίδη στις οποίες ο όρος «Θράκη» αναφέρεται καθαρά στη χερσόνησο της Χαλκιδικής. Στα χωρία Α, 59, 1 και Α, 68, 4 όπου γίνεται λόγος για την πολιορκία της Ποτίδαιας και στο χωρίο Ε, 2, 1,2 όπου περιγράφεται η άφιξη του Κλέωνα στη Σκιώνη. 29 Για την ερμηνεία του όρου και τον γενικότερο προβληματισμό, βλ. Casson 1968, 37-43. Βοκοτοπούλου 2001, 740. Βοκοτοπούλου Παπάγγελος κ.ά. 2002, 35. 30 Όταν ο Θουκυδίδης αναφέρεται στους κατοίκους της χερσονήσου, χρησιμοποιεί συνήθως τον όρο «οἱ ἐπὶ Θρᾴκης» ως προσδιορισμό των λέξεων «ξύμμαχοι» και «ἀφεστῶτες» (Α, 56,2. Δ, 102, 1. Δ, 122, 2. Ε, 26, 2), ενώ σε κάποιες περιπτώσεις ο ίδιος όρος απαντάται με τη λέξη «Χαλκιδῆς» (Α, 57, 5. Ε, 31, 6. Ε, 83, 4. ΣΤ, 7, 4. ΣΤ, 10, 5) 26

Παράλληλα, ο όρος «Χαλκιδική» αυτήν την περίοδο προσδιορίζει το νότιο τμήμα της χερσονήσου και κυρίως τα παράλια, όπου είχαν ιδρυθεί αποικίες 31. Σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη ο όρος οφείλεται στους Χαλκιδείς της Εύβοιας που πρωτοστάτησαν μαζί με τους Ερετριείς στην ίδρυση αποικιών στην περιοχή 32. Μάλιστα οι ανασκαφές στην Τορώνη και τη Μένδη έδειξαν ότι ο αποικισμός πρέπει να ξεκίνησε ήδη από τη μυκηναϊκή περίοδο 33 και ότι πραγματοποιήθηκε από κατοίκους της Εύβοιας ως έθνος-γένος 34. Η ιδέα της κοινής καταγωγής επιβίωσε ως τα ιστορικά χρόνια, γεγονός που εξηγεί τη χρήση των όρων «Χαλκιδῆς» και «Χαλκιδικὸν (γένος)». 3.3. Κάτοικοι - Αποικισμός Από τις αρχαίες πηγές πληροφορούμαστε ότι οι πρώτοι κάτοικοι της χερσονήσου πρέπει να ήταν θρακικής προέλευσης 35. Στη Σιθωνία 36 ήταν εγκατεστημένοι Σίθωνες, στην Ακτή 37 Βισάλτες, Κρηστωναίοι, Ηδωνοί και Πελασγοί απόγονοι των Τυρρηνών της Λήμνου και στην Κρουσίδα 38 Κρουσαίοι (πίν. 1). Η 31 Βοκοτοπούλου 2001, 543. 32 Για την ευβοϊκή καταγωγή των Χαλκιδέων της Θράκης, βλ. Ζαγκλής 1956, 19-20. Κοντολέων 1963, 20-45. Zahrnt 1971, 12-27. Βοκοτοπούλου 1988, 118-119. Τιβέριος 1989, 57-60. Knoepfler 1990, 99-115. Παππά Σισμανίδης Παπάγγελος Ζέλλιου- Μαστοροκώστα 1998, 31-32. Βοκοτοπούλου 2001, 421, 575, 746-747. Η αντίθετη θεωρία υποστηρίζει ότι οι Χαλκιδείς της Θράκης ήταν βόρειο ελληνικό φύλο, που εγκαταστάθηκε στην χερσόνησο στη β χιλιετία, βλ. Βοκοτοπούλου 2001, 421 σημ. 48, 543-544,747. Για τις θεωρίες της προέλευσης του ονόματος συγκεντρωτικά, βλ. Βοκοτοπούλου Παπάγγελος κ.ά. 2002, 35-36. 33 Οι ανασκαφές στην Τορώνη και στη Μένδη έφεραν στο φως κεραμική μυκηναϊκή και πρωτογεωμετρική, βλ. Βοκοτοπούλου 2001, 517-528, 679-685. 34 Για την κοινή καταγωγή, βλ. Κοντολέων 1963, 20-45. Βοκοτοπούλου 2001, 747 σημ. 58. 35 Για τα θρακικά φύλα της Χαλκιδικής, βλ. Παππά Σισμανίδης Παπάγγελος Ζέλλιου- Μαστοροκώστα 1998, 31-31. Βοκοτοπούλου 1988, 118-119. Τουράτσογλου 1999, 274. Βοκοτοπούλου 2001, 747. Βοκοτοπούλου Παπάγγελος κ.ά. 2002, 36. 36 Στράβων, Ζ, απόσπ. 11. 37 Θουκυδίδης, Δ, 109. Βλ. και Δήμιτσας 1988α, 440 σημ. 1. Επίσης από το Στράβωνα (Ζ, απόσπ. 35) μαθαίνουμε ότι στην Ακτή βασίλεψε ο Θράκας Θάμυρις. 38 Η Κρουσίς τοποθετείται στο δυτικό τμήμα της Χαλκιδικής αμέσως νότια του Ανθεμούντα. Κύρια πόλη της ήταν η Αίνεια. Αναφέρονται και οι πόλεις Σμίλα, Κάμψα, Γίγωνος, Αίσα, Κώμβρεια, Λίπαξος, Τίνδη και Σκίθας. Η περιοχή πήρε το όνομά της από το θρακικό φύλο των Κρουσαίων, που αρχικά ήταν εγκατεστημένο στη χερσόνησο της Παλλήνης και κάποια χρονική στιγμή μετακινήθηκε στην περιοχή, την επονομαζόμενη Κρουσίδα. Βλ. Ηρόδοτος, Ζ, 123. Ζαγκλής 1956, 26-30. Δήμιτσας 1988α, 361-365. Βοκοτοπούλου 2001, 723, 747. Παππά Σισμανίδης Παπάγγελος Ζέλλιου-Μαστοροκώστα 1998, 34-35. 27

ύπαρξή τους επιβεβαιώνεται αρχαιολογικά και με την εύρεση χειροποίητης-ντόπιας κεραμικής 39. Στις αρχές του 7 ου αι. π.χ. προστίθενται και οι Βοττιαίοι. Πρόκειται για ένα ελληνικό φύλο που αρχικά ήταν εγκατεστημένο στην περιοχή της Βοττιαίας (πεδιάδα ανάμεσα σε Αλιάκμονα και Αξιό). Στο πρώτο μισό του 7 ου αι. π.χ. διωγμένοι από τους Αργεάδες μετακινήθηκαν στην κεντρική Χαλκιδική, στην περιοχή που ονομάστηκε Βοττική 40 (πίν. 1). Στον πληθυσμό αυτό θα πρέπει να προστεθούν και οι κάτοικοι της νοτίου Ελλάδος που ίδρυσαν αποικίες στα παράλια της χερσονήσου. Ο αποικισμός της Χαλκιδικής 41 είναι ένα θέμα που έχει απασχολήσει έντονα τους επιστημονικούς κύκλους. Οι δυσκολίες είναι πολλές λόγω της έλλειψης φιλολογικών πηγών. Αυτό που κυρίως προβληματίζει είναι το πότε πραγματοποιήθηκε ο αποικισμός: εντάσσεται μέσα στο πρώτο αποικιακό ρεύμα 42 ή στο δεύτερο 43 (8 ος -6 ος αι. π.χ.); Η Χαλκιδική είναι ένας τόπος πλούσιος σε πηγές πρώτων υλών 44. Είναι μία από τις ελάχιστες περιοχές στον ελλαδικό χώρο που έχει να προσφέρει ταυτόχρονα άφθονη ξυλεία 45, πλούσια κοιτάσματα 46 σιδήρου, χαλκού, αργύρου, χρυσού, μολύβδου και συνθήκες ευνοϊκές για καλλιέργεια 47. Παράλληλα, κατέχει καίρια εμπορική και στρατηγική θέση. Αυτοί οι λόγοι την κατέστησαν από πολύ νωρίς ένα θελκτικό προορισμό για τους κατοίκους της νοτίου Ελλάδας. 39 Βοκοτοπούλου 2001, 747. 40 Στη Βοττική ανήκουν οι πόλεις Αιόλειον, Πλεύμη, Μίλκωρος, Σίνος, Σπάρτωλος, Σκώλος, Όλυνθος και Μηκύβερνα. Για το φύλο των Βοττιαίων και τη Βοττική, βλ. Ζαγκλής 1956, 30-48. Δήμιτσας 1988α, 365-371. Παππά Σισμανίδης Παπάγγελος Ζέλλιου- Μαστοροκώστα 1998, 35-38. Βοκοτοπούλου 2001, 544, 747-748. Βοκοτοπούλου Παπάγγελος κ.ά. 2002, 36. 41 Για τον αποικισμό της Χαλκιδικής γενικά, βλ. Τιβέριος 1989, 57-60. Boardman 1996, 288-290. Παππά Σισμανίδης Παπάγγελος Ζέλλιου-Μαστοροκώστα 1998, 31-33. Graham 2001, 20-22. Βοκοτοπούλου 2001, 739-741, 746-748. 42 Για τον πρώτο αποικισμό, βλ. Wilcken 1976, 69-80. Schuller 2001, 26. 43 Για το δεύτερο αποικιακό ρεύμα, βλ. Wilcken 1976, 118-126. Schuller 2001, 36-39. 44 Για τις πλουτοπαραγωγικές πηγές της Χαλκιδικής, βλ. Ζαγκλής 1956, 23 με σημ. 1. Casson 1968, 52-60. Boardman 1996, 290. 45 Η Χαλκιδική εμφανίζεται στις πηγές (Θουκυδίδης, Δ, 108. Ξενοφών, Ε, 2) ως μια από τις κυριότερες πηγές ξυλείας. Βλ. Casson 1968, 52-53. 46 Κοιτάσματα σιδήρου εντοπίστηκαν στην Άκανθο, τον Πολύγυρο και την Κασσάνδρα μολύβδου με άργυρο στον Πολύγυρο, στην Ορμυλία, στο Παλιούρι, στην Άκανθο χρυσού και αργύρου στο Παγγαίο, στον Εχείδωρο. Βλ. Casson 1968, 58-60. 47 Η Χαλκιδική φημιζόταν κατά την αρχαιότητα για το κρασί της, ειδικά η Μένδη και η Άκανθος, βλ. Casson 1968, 53-54. Παππά Σισμανίδης Παπάγγελος Ζέλλιου- Μαστοροκώστα 1998, 44, 53. Βοκοτοπούλου 2001, 752. Όμως, ακόμα και στις μέρες μας η Χαλκιδική εξακολουθεί να παράγει εξαιρετικό κρασί. Φημισμένο ήταν και το μέλι της χερσονήσου της Παλλήνης, βλ. Στάμος 1961, 20. 28

Νεώτερες έρευνες και ανασκαφές έδειξαν ότι οι πρώτοι πυρήνες πρέπει να δημιουργήθηκαν στη διάρκεια του 12 ου -11 ου αι. π.χ., όπως μαρτυρεί η παρουσία κεραμικής αυτής της περιόδου στην Τορώνη, στη Μένδη, στο Ποσείδι, στον Αγ. Μάμα 48. Κάτι τέτοιο φαίνεται ότι απηχεί και η παράδοση σύμφωνα με την οποία οι Πελληνείς της Αχαΐας, επιστρέφοντας από την Τροία μετά τη λήξη του Τρωικού πολέμου, σταμάτησαν στη νότια ακτή της Παλλήνης και ίδρυσαν τη Σκιώνη 49. Τον 8 ο αι. π.χ. αρχίζει ένα νέο κύμα αποικισμού, που είχε ως αποτέλεσμα είτε την εγκατάσταση στις ήδη υπάρχουσες θέσεις είτε τη δημιουργία νέων. Πληροφορίες παρέχουν οι γραπτές πηγές αρκετά, όμως, συνοπτικές-, που περιορίζονται κυρίως στην αναφορά των ονομάτων των αποικιών και στην προέλευση των αποίκων, ενώ συνήθως απουσιάζει η όποια αναφορά στις χρονολογίες ίδρυσης 50. Έτσι μαθαίνουμε ότι η Παλλήνη αποικίστηκε από Ερετριείς και η Σιθωνία από Χαλκιδείς της Εύβοιας 51, ότι Κορίνθιοι ίδρυσαν στην Παλλήνη την Ποτείδαια 52, 48 Εκτός από την κεραμική θα πρέπει να αναφερθεί και η ανασκαφή αψιδωτού κτιρίου στο ιερό του Ποσειδώνα, αντίστοιχου με τα αψιδωτά κτίρια στο Λευκαντί. Για την ίδρυση των πρώτων πυρήνων κατά τη διάρκεια του 12 ου -11 ου αι. π.χ., βλ. Τιβέριος 1989, 57-60. Βοκοτοπούλου 1988(1), xvii-xix. Παππά Σισμανίδης Παπάγγελος Ζέλλιου- Μαστοροκώστα 1998, 31-32. Βοκοτοπούλου 2001, 517-528, 706-714, 718-719. Βοκοτοπούλου Παπάγγελος κ.ά. 2002, 38-39. 49 Σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές οι Αχαιοί αναγκάστηκαν να εγκατασταθούν στη χερσόνησο της Φλέγρας (παλιότερη ονομασία για την Παλλήνη), επειδή οι Τρωαδίτισσες αιχμάλωτες έκαψαν τα πλοία. Μάλιστα η χερσόνησος μετονομάστηκε Παλλήνη από τους Πελληνείς. Βλ. Θουκυδίδης, Δ, 120. Βοκοτοπούλου 2001, 716. 50 Οι παλιότερες χρονολογίες που μας παραδίδονται για την ίδρυση αποικιών στον βορειοελλαδικό χώρο είναι ο 8 ος αι. π.χ. (733/709 π.χ.) για τη Μεθώνη και για την Τορώνη (τέλη 8 ου αι. π.χ.) και ο 7 ος αι. π.χ. για την Άκανθο και τα Στάγειρα. Βλ. για τη Μεθώνη: Πλούταρχος, Αίτια Ελληνικά, 11 (293), για την Τορώνη: Αρχίλοχος, απόσπ. 81, για την Άκανθο και τα Στάγειρα: Ευσέβιος, 166-167 (31 η ολυμπιάδα). Γενικά από τις πηγές του 5 ου αι. π.χ. (Θουκυδίδης, Ηρόδοτος) απουσιάζουν οι αναφορές στις χρονολογίες ίδρυσης. Βλ. Graham 1978, 95. Τιβέριος 1989, 57-58 σημ. 162. Boardman 1996, 288-289. Graham 2001, 20-22. Βοκοτοπούλου 2001, 517, 747. Βοκοτοπούλου Παπάγγελος κ.ά. 2002, 40. 51 Ο Στράβων αναφέρει ότι Ερετριείς αποίκησαν την Παλλήνη (Χ, 447): «Ἐρέτρια συνῴκισε τὰς περὶ Παλλήνην καὶ τὸν Ἄθω πόλεις» και ότι οι Χαλκιδείς συνοίκησαν τριάντα πόλεις στη Σιθωνία (Ζ, απόσπ. 11): «ἐπῆλθον δὲ καὶ Χαλκιδεῖς οἱ ἐν Εὐβοίᾳ ἐπὶ τὴν τῶν Σιθώνων καὶ συνῴκισαν πόλεις ἐν αὐτῇ περὶ τριάκοντα». Πρβλ. Βοκοτοπούλου 2001, 517, 747-748. 52 Οι Κορίνθιοι ίδρυσαν το 600 π.χ. την Ποτείδαια. Ειδικά παραδίδεται ότι ιδρύθηκε από τον Ευαγόρα, γιο του Περίανδρου της Κορίνθου. Βλ. Θουκυδίδης, A, 56. Βοκοτοπούλου 2001, 544. 29

και ότι η Άνδρος ίδρυσε αποικίες 53 (Άργιλος, Στάγειρα, Άκανθος, Σάνη) στην ανατολική ακτή της χερσονήσου. Ειδικότερα, όσον αφορά στις ίδιες τις πόλεις, είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε τα ονόματά τους, αφού μας παραδίδονται από τις πηγές 54. Συγκεκριμένα, στη χερσόνησο της Ακτής 55 τοποθετούνται οι: Άκανθος, Σάνη, Δίον, Ολόφυξος, Χαράδριαι, Ακρόθωοι, Κλεωνές, Θύσσος, Παλαιώριον στο Σιγγιτικό κόλπο και στη Σιθωνία 56 οι: Άσσα, Πίλωρος, Σίγγος, Σιθώνη, Παρθενόπολις, Σάρτη, Τορώνη, Φύσκελλα, Γαληψός στον Τορωναίο κόλπο και στην Παλλήνη 57 οι: Σερμύλη, Μηκύβερνα, Ποτίδαια, Άφυτις, Νέα Πόλις, Αιγή, Θέραμβος, Σκιώνη, Μένδη, Σάνη (πίν. 3). 3.4. Σύντομη ιστορική επισκόπηση Στα αρχαϊκά και κλασικά χρόνια οι πόλεις της Χαλκιδικής διανύουν μια περίοδο ακμής παρ όλο που δεν εξελίσσονται σε μεγάλα κέντρα 58. Αναπτύσσουν εμπορικές σχέσεις με πόλεις της νοτίου Ελλάδος (Εύβοια, Κόρινθος, Αττική), με τα νησιά (Πάρος, Άνδρος, Σάμος, Χίος) και με την Ιωνία 59. Παράλληλα, 53 Για τις αποικίες της Άνδρου (Στάγειρα, Άκανθος) παραδίδονται και οι χρονολογίες ίδρυσής τους. Συγκεκριμένα από τον Ευσέβιο μαθαίνουμε ότι τα Στάγειρα ιδρύθηκαν το 655/4 π.χ. (31 η Ολυμπιάδα), όπως επίσης και η Άκανθος. Βλ. Ευσέβιος, 166-167 (31 η ολυμπιάδα). Τιβέριος 1989, 57-58 σημ. 162. Παππά Σισμανίδης Παπάγγελος Ζέλλιου- Μαστοροκώστα 1998, 33. Βοκοτοπούλου 2001, 760. Πρβλ. για τα Στάγειρα: Σισμανίδης 1998, 139-172, για την Άργιλο: Μπόνιας Perreault 1998, 173-196, για την Άκανθο: Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου 1998, 93-137, για τη Σάνη: Τσιγαρίδα 1998, 79-92. 54 Εξαιρετικά χρήσιμος είναι ο κατάλογος των αποικιών που παραδίδει ο Ηρόδοτος περιγράφοντας τον πλου του Ξέρξη (Ζ, 122-123). Πληροφορίες μας παρέχουν και ο Θουκυδίδης και ο Στράβων. 55 Για τις πόλεις στη χερσόνησο της Ακτής, βλ. Ηρόδοτος, Ζ, 22. Θουκυδίδης, Δ, 109. Στράβων, Ζ, απόσπ. 33. Ζαγκλής 1956, 83-96. Leake 1967, 114-152. Δήμιτσας 1988α, 441-452. Παππά Σισμανίδης Παπάγγελος Ζέλλιου-Μαστοροκώστα 1998, 51-54. Τουράτσογλου 1999, 274. Βοκοτοπούλου Παπάγγελος κ.ά. 2002, 76-85. 56 Για τις πόλεις στη χερσόνησο της Σιθωνίας και στο Σιγγιτικό κόλπο, βλ. Ηρόδοτος, Ζ, 122. Ζαγκλής 1956, 73-82. Leake 1967, 153-154. Δήμιτσας 1988α, 422-435. Παππά Σισμανίδης Παπάγγελος Ζέλλιου-Μαστοροκώστα 1998, 47-50. Τουράτσογλου 1999, 274. Βοκοτοπούλου 2001, 423, 757-759. Βοκοτοπούλου Παπάγγελος κ.ά. 2002, 61-76. 57 Για τις πόλεις στον Τορωναίο κόλπο και στην Παλλήνη, βλ. Ηρόδοτος, Ζ, 123. Struck 1907, 42-55. Ζαγκλής 1956, 49-72. Leake 1967, 154-157. Δήμιτσας 1988α, 393-415. Παππά Σισμανίδης Παπάγγελος Ζέλλιου-Μαστοροκώστα 1998, 38-47. Τουράτσογλου 1999, 274. Βοκοτοπούλου 2001, 719-725, 748-757. Βοκοτοπούλου Παπάγγελος κ.ά. 2002, 48-61. 58 Για το χαρακτήρα των αποικιών, βλ. Τιβέριος 1989, 60-61. Παππά Σισμανίδης Παπάγγελος Ζέλλιου-Μαστοροκώστα 1998, 60-61. 59 Οι εμπορικές σχέσεις αποδεικνύονται από την εύρεση εισαγόμενης κεραμικής: κορινθιακής και λακωνικής (6 ος αι. π.χ.), αττικής (κυρίως στον 5 ο αι. π.χ.), ιωνικού-νησιωτικού χαρακτήρα. Βλ. Τιβέριος 1989, 56-57, 61. 30