ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ. Μία Κριτική Προσέγγιση

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ Μία Κριτική Προσέγγιση

Umut Özkırımlı ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ Μία Κριτική Προσέγγιση Αλέξης Ηρακλείδης Επιμέλεια και Προλεγόμενα Ιουλία Πεντάζου Μετάφραση

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ Μία Κριτική Προσέγγιση ISBN: 978-960-08-0549-9 Πρώτη έκδοση: Μάρτιος 2011 Copyright για την ελληνική έκδοση: ΕΚΔΟΣΕΙΣ Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ Επιμέλεια και προλεγόμενα: Αλέξης Ηρακλείδης Μετάφραση από την Αγγλική: Ιουλία Πεντάζου Φιλολογική επιμέλεια: Αλίκη Σαλίμπα Ηλεκτρονική σελιδοποίηση: Φωτεινή Σκουρή Μακέτα εξωφύλλου: Φωτεινή Σκουρή Τίτλος πρωτοτύπου: Theories of Nationalism: A Critical Introduction Copyright Umut Özkırımlı First published by St. Martin s Press in 2000 Για τον πλήρη κατάλογο των εκδόσεων απευθυνθείτε: ΕΚΔΟΣΕΙΣ Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ, έτος ιδρύσεως 1891 Σόλωνος 116, 106 81 Αθήνα Τ: 210 3833434, F: 210 3832294 E: contact@isideris.gr, S: www.isideris.gr Τυπώθηκε σε χαρτί ελεύθερο χημικών ουσιών χλωρίου και φιλικό προς το περιβάλλον Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως άνευ γραπτής άδειας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ... 13 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΠΡΩΤΟΤΥΠΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ... 17 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ... 21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Εισαγωγή... 23 Στόχοι... 29 Δομή του βιβλίου... 31 Βιβλιογραφικές προτάσεις... 34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Λόγοι και συζητήσεις περί εθνικισμού... 37 Ιστορική επισκόπηση... 37 Ο 18 ος και ο 19 ος αιώνας... 41 1918-45... 63 Ανθρωπιστικός εθνικισμός... 65 Ιακωβινικός εθνικισμός... 66 Παραδοσιακός εθνικισμός... 66 Φιλελεύθερος εθνικισμός... 67 Ολοκληρωτικός εθνικισμός... 67 Οικονομικός εθνικισμός... 68 1945 έως τα τέλη της δεκαετίας του 1980... 76 Από τα τέλη της δεκαετίας 1980 έως σήμερα... 85 Κύρια ερωτήματα, θεμελιώδη προβλήματα... 87 Τι είναι έθνος; Τι είναι εθνικισμός;... 87 Ποια είναι η καταγωγή των εθνών και των εθνικισμών; Αποτελούν φαινόμενα της νεωτερικότητας και σε ποιο βαθμό;... 90 7

8 UMUT ÖZKIRIMLI Ποιοί διαφορετικοί τύποι εθνικισμού υφίστανται (εάν υφίστανται);... 91 Βιβλιογραφικές προτάσεις... 93 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Αρχεγονισμός... 95 Τι είναι ο αρχεγονισμός... 95 Η φυσιοκρατική προσέγγιση... 97 Η κοινωνιοβιολογική προσέγγιση... 102 Η πολιτισμική προσέγγιση... 104 Η κριτική στον αρχεγονισμό... 107 Η φύση των εθνοτικών και εθνικών δεσμών... 107 Η καταγωγή των εθνοτικών και εθνικών δεσμών... 110 Η σχέση των εθνοτικών και εθνικών δεσμών με άλλες μορφές προσωπικών δεσμών... 112 Το ζήτημα του συναισθήματος και του θυμικού... 112 Ο χρόνος εμφάνισης των εθνών... 113 Βιβλιογραφικές προτάσεις... 117 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Μοντερνισμός... 119 Τι είναι ο μοντερνισμός;... 119 Οικονομικός μετασχηματισμός... 120 Ο Τομ Ναιρν και η «άνιση ανάπτυξη»... 121 Η θεωρία του Ναιρν δεν ανταποκρίνεται στα γεγονότα... 127 Ο Ναιρν διαιωνίζει την κλασική μαρξιστική διάκριση μεταξύ «ιστορικών» και «μη ιστορικών» εθνών... 128 Η θεωρία του Ναιρν είναι «ουσιοκρατική»... 129 Η θεωρία του Ναιρν δεν προτείνει μια ικανοποιητική εξήγηση της καταγωγής και της διάδοσης του εθνικισμού... 130 Η θεωρία του Ναιρν είναι «αναγωγιστική»... 131 Οι εθνικισμοί του Ναιρν αποδεικνύονται πάντα επιτυχείς... 131 Ο Μάικλ Χέκτερ και η «εσωτερική αποικιοκρατία»... 132 Το μοντέλο της «εσωτερικής αποικιοκρατίας» του Χέκτερ δεν αντιστοιχεί στα πραγματολογικά δεδομένα... 137 Το μοντέλο του Χέκτερ είναι αναγωγιστικό... 139 Πολιτικός μετασχηματισμός... 140 Ο Τζον Μπρεϊγί και ο εθνικισμός ως μορφή πολιτικής... 140

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ 9 Ο Πολ Μπρας και η εργαλειακή προσέγγιση... 147 Πολιτικές οργάνωσεις... 151 Κυβερνητικές πολιτικές... 151 Πολιτικό πλαίσιο... 152 Ο Έρικ Χόμπσμπαουμ και η «επινόηση της παράδοσης»... 154 Γενικές κριτικές... 160 Οι θεωρίες του «πολιτικού μετασχηματισμού» είναι παραπλανητικές ως προς τον χρόνο εμφάνισης των πρώτων εθνών... 160 Αυτές οι θεωρίες δεν καταφέρνουν να εξηγήσουν την επιμονή των προνεωτερικών εθνοτικών δεσμών... 160 Αυτές οι θεωρίες δεν μπορούν να εξηγήσουν γιατί τόσοι άνθρωποι είναι έτοιμοι να δώσουν τη ζωή τους για τα έθνη τους... 161 Αυτές οι θεωρίες υπερτονίζουν κάποιους παράγοντες εις βάρος άλλων... 162 Ειδικές κριτικές... 163 Η συγκρότηση κράτους δεν πρέπει να εξισώνεται με τη συγκρότηση έθνους... 163 Οι υποστηρικτές της εργαλειακής προσέγγισης υπερτιμούν τον ρόλο που έπαιξαν οι ελίτ στη διαμόρφωση των εθνικών ταυτοτήτων... 164 Ο Χόμπσμπαουμ δεν καταφέρνει να προβλέψει το μέλλον του εθνικισμού... 165 Κοινωνικός/πολιτισμικός μετασχηματισμός... 166 Ο Έρνεστ Γκέλνερ και οι «υψηλοί πολιτισμοί»... 166 Η θεωρία του Γκέλνερ είναι πολύ λειτουργιστική... 177 Ο Γκέλνερ ερμηνεύει στρεβλά τη σχέση μεταξύ εκβιομηχάνισης και εθνικισμού... 179 Η θεωρία του Γκέλνερ δεν κατορθώνει να ερμηνεύσει την αναβίωση των εθνοτικών και εθνικών αισθημάτων στις προηγμένες βιομηχανικές κοινωνίες... 181 Το μοντέλο του Γκέλνερ δεν μπορεί να ερμηνεύσει τα πάθη που γέννησε ο εθνικισμός... 181 Οι διαδικασίες στις οποίες στηρίζει την ερμηνεία του είναι πολύ γενικές και αόριστες... 183 Ο Μπένεντικτ Άντερσον και οι «Φαντασιακές κοινότητες»... 184 Η θεωρία του Άντερσον υποπίπτει σε έναν πολιτισμικό αναγωγισμό... 194 Οι θέσεις του Άντερσον αναφορικά με τη σχέση μεταξύ εθνικισμού και θρησκείας δεν ισχύουν σε ορισμένες περιπτώσεις... 195

10 UMUT ÖZKIRIMLI Ο ισχυρισμός του ότι ο εθνικισμός γεννήθηκε στη Λατινική Αμερική έρχεται σε αντίθεση με τα υπάρχοντα τεκμήρια... 196 Τα παραδείγματα που δίνει για τον επίσημο εθνικισμό δεν είναι σωστά... 196 Ο Άντερσον δεν ερμηνεύει σωστά την εμφάνιση των αντιαποικιακών εθνικισμών... 197 Ο Μίροσλαβ Χροχ και τα τρία στάδια του εθνικισμού... 199 Ο Χροχ εξαντικειμενοποιεί το έθνος... 207 Ο Χροχ υποβιβάζει τη σημασία των πολιτικών παραγόντων... 208 Βιβλιογραφικές προτάσεις... 208 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Εθνοσυμβολισμός... 211 Τι είναι ο εθνοσυμβολισμός;... 211 Ο Τζον Άρμστρονγκ και τα «συμπλέγματα μύθων και συμβόλων»... 214 Ο Άντονι Ντ. Σμιθ και «η εθνοτική καταγωγή των εθνών»... 219 1. Εδαφικοί εθνικισμοί... 228 2. Εθνοτικοί εθνικισμοί... 228 Η κριτική στον εθνοσυμβολισμό... 229 Οι εθνοσυμβολιστές συγγραφείς βρίσκονται σε εννοιολογική σύγχυση... 229 Οι εθνοσυμβολιστές υποτιμούν τις διαφορές μεταξύ νεότερων εθνών και πρωιμότερων εθνοτικών κοινοτήτων... 230 Δεν είναι δυνατό να μιλάμε για έθνη και εθνικισμούς σε προνεωτερικές εποχές... 232 Οι εθνοσυμβολιστές υποτιμούν τη ρευστότητα και την πλαστικότητα των εθνοτικών ταυτοτήτων... 233 Η σχέση μεταξύ νεότερων εθνικών ταυτοτήτων και του πολιτισμικού υλικού του παρελθόντος είναι τουλάχιστον προβληματική... 234 Η ανάλυση της διαδικασίας σχηματισμού εθνοτικής συνείδησης είναι παραπειστική... 235 Βιβλιογραφικές προτάσεις... 236 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Νέες προσεγγίσεις στη μελέτη του εθνικισμού... 237 Γιατί «νέες»;... 237 Η αναπαραγωγή του έθνους: «Κοινότοπος εθνικισμός»... 247

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ 11 Φύλο και έθνος... 253 Συμμετοχή στη βιολογική αναπαραγωγή των μελών των εθνοτικών συλλογικοτήτων... 255 Συμμετοχή στην αναπαραγωγή των ορίων των εθνοτικών/εθνικών ομάδων... 257 Καίρια συμμετοχή στην ιδεολογική αναπαραγωγή της συλλογικότητας και στη μετάδοση του πολιτισμού της... 258 Συμμετοχή στη σήμανση των εθνοτικών/εθνικών διαφορών... 258 Συμμετοχή στους εθνικούς, οικονομικούς, πολιτικούς και στρατιωτικούς αγώνες... 259 Βιβλιογραφικές προτάσεις... 261 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Εν είδει συμπεράσματος... 263 Συνοψίζοντας τη συζήτηση: μια κριτική αποτίμηση... 263 Κριτική σε σχέση με τη μορφή της συζήτησης... 264 Κριτική σε σχέση με το περιεχόμενο της συζήτησης... 272 Πώς να μελετούμε τον εθνικισμό; Προς ένα νέο αναλυτικό πλαίσιο... 279 Τι επιφυλάσσει το μέλλον;... 286 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 289 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ... 305

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Ο εθνικισμός είναι η ιδεολογία που υποστηρίζει ότι τα έθνη προϋπάρχουν και αφυπνίζονται. Όταν αφυπνιστούν, επιδιώκουν την εδραίωσή τους σε ένα ήδη ανεξάρτητο κράτος (περίπτωση αγγλικού, γαλλικού ή ισπανικού έθνους) την απελευθέρωση-ανεξαρτησία, με τη δημιουργία εθνικού κράτους (περίπτωση Ελλήνων, Σέρβων, Βουλγάρων, Ρουμάνων, Αλβανών, Αρμενίων, Φινλανδών, Ιρλανδών, κ.ά.) την εθνική ολοκλήρωση διά του αλυτρωτισμού (ελληνικός ή σερβικός αλυτρωτισμός) ή τη συνένωση (Ιταλοί και Γερμανοί επιτυχώς και Άραβες ανεπιτυχώς). Η αρχή των εθνοτήτων (19 ος αιώνας) ή αρχή της εθνικής αυτοδιάθεσης (20 ός αιώνας) πρεσβεύει ότι κάθε έθνος θα πρέπει να αντιστοιχεί σε ένα κράτος (ή έστω σε ένα ομόσπονδο κράτος, σε μία ομοσπονδία). Οι θεωρητικοί του εθνικισμού εκάστου έθνους έχουν την τάση να τοποθετούν τη γένεση ή αφύπνιση του έθνους τους στο απώτερο παρελθόν, προκειμένου να συμβάλουν στην αίγλη και το κύρος του. H γένεση ή εθναφύπνιση τοποθετείται στον Μεσαίωνα ή ακόμη, σε ορισμένες περιπτώσεις, και στην αρχαιότητα (όπως η ελληνική ή η εβραϊκή). Όμως ο εθνικισμός είναι στην πραγματικότητα φαινόμενο σχετικά πρόσφατο της νεωτερικότητας. Ο εθνικισμός ως ιδεολογία και μαζικό κίνημα υπήρξε δυναμίτης στα θεμέλια των παραδοσιακών κοινωνιών, οι οποίες, παρά τις εσωτερικές θρησκευτικές, εθνοτικές, γλωσσικές τους διαφορές, ζούσαν ανάμεικτα και εν πολλοίς αρμονικά σε μεγάλα δεσποτικά κράτη (αυτοκρατορίες) ή πιο μικρά (βασίλεια, πριγκιπάτα, ομοσπονδίες). Ο εθνικισμός συνέπεσε ιστορικά και συμπορεύτηκε με το αίτημα για λαϊκή κυριαρχία και ανθρώπινα δικαιώματα ( Διαφωτισμός, Γαλλική Επανάσταση). Εδώ ίσως βρίσκεται και το μυστικό της επιτυχίας του εθνικισμού, στο ότι δηλαδή κατόρθωσε παρά το τόσο αίμα που χύθηκε εν ονόματί του να εδραιωθεί σε μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας ως η μεγαλύτερη σε εύρος συλλογική πολιτισμική ταυτότητα που είναι σε θέση να αποκτήσει κρατική οντότητα. 13

14 UMUT ÖZKIRIMLI Το φαινόμενο του εθνικισμού αποτέλεσε ένα από τα μεγάλα ζητήματα που απασχόλησαν τα κράτη και τη διεθνή κοινωνία από τις αρχές του 19 ου αιώνα μέχρι σήμερα. Ωστόσο, η επιστημονική μελέτη του φαινομένου αυτού που σημειωτέον έχει πολλές όψεις περιέργως καθυστέρησε σε σύγκριση με αλλά ζητήματα. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι κατά τον 19 ο αιώνα (τον αιώνα των εθνοτήτων) οι στοχαστές που ασχολούνταν με τον εθνικισμό, όπως ο Herder, o Fichte ή ο Mancini, ήταν ταυτοχρόνως και υποστηρικτές του και υπέρμαχοι ενός συγκεκριμένου έθνους. Ελάχιστοι ξέφυγαν απ αυτό τον κανόνα. Από τις μερικές εξαιρέσεις σε αυτή την τάση, που επικράτησε μέχρι το τέλος του Α Παγκοσμίου Πολέμου, είναι οι συμβολές, από διαφορετικές αφετηρίες, του Ernest Renan, του John Stuart Mill, του Λόρδου Acton (αριστοκράτη πολέμιου του προτύπου του εθνικού κράτους) και του αυστρομαρξιστή Otto Bauer. Έτσι, ο εθνικισμός και τα έθνη ως πεδίο έρευνας ξεκίνησαν με καθυστέρηση. Η πρώτη γενιά των μελετητών του εθνικισμού αποτελείται από τους Carleton Hayes, Hans Kohn, Alfred Cobban, E.H. Carr και Louis Snyder, στις δεκαετίες του 1930 και 1940. Η πιο γνωστή διάκριση που έχει μείνει από την εποχή εκείνη είναι αυτή του Kohn, μεταξύ δυτικού και ανατολικού τύπου εθνικισμού (που έλκουν την καταγωγή τους από τον Διαφωτισμό και τον Ρομαντισμό αντιστοίχως), που αργότερα μεταφράστηκε σε πολιτικό (civic) και πολιτιστικό- εθνοτικό εθνικισμό. Ωστόσο, το ζήτημα του εθνικισμού εξακολουθούσε να παρουσιάζει περιορισμένο επιστημονικό ενδιαφέρον. Μάλιστα, με τα όσα φοβερά συνέβησαν στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, εν ονόματι και του επιθετικού εθνικισμού, ο εθνικισμός ειδικά ο αποσχιστικός ή εθνοτικός θεωρήθηκε ξεπερασμένος και η έμφαση δινόταν στην ολοκλήρωση-ενσωμάτωση (integration). Οι μελέτες του εθνικισμού, όπως αυτή του Karl Deutsch στη δεκαετία του 1950, έθεταν τον εθνικισμό στην υπηρεσία της «οικοδόμησης εθνών» (nation-building) εκ των άνω, ώστε ο αναδυόμενος τότε από την αποικιοκρατία Τρίτος Κόσμος να θεμελιωθεί το συντομότερο στα πλαίσια του έθνους κράτους. Το νέο πιο ουσιαστικό ενδιαφέρον για τη μελέτη του εθνικισμού άρχισε σταδιακά από το 1960 και μετά, με πρώτο το έργο του Elie Kedourie, το οποίο ακολούθησαν, στη δεκαετία του 1970 και του 1980, τα σημαντικά έργα των Ernest Gellner, Anthony D. Smith, John Armstrong, Walker Connor, Eric Hobsbawm, Benedict Anderson, John Breuilly και άλλων. Από τη δεκαετία του 1980 και μετά, η μελέτη του εθνικισμού ωρίμασε και κέρδισε έδαφος. Ειδικά κατά τα τελευταία είκοσι χρόνια, ο εθνικισμός αποτελεί βασικό θέμα επιστημονικής συζήτησης και έχει να παρουσιάσει μία πλούσια

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ 15 βιβλιογραφία. Το θέμα έφτασε και στην Ελλάδα, κυρίως με την κριτική μελέτη του ελληνικού εθνικισμού και της ελληνικής εθνικής αφήγησης, με τα έργα των Πασχάλη Κιτρομηλίδη, Θάνου Βερέμη, Νίκου Μουζέλη, Κωνσταντίνου Τσουκαλά, Αντώνη Λιάκου, Θάνου Λίποβατς και άλλων, καθώς και με γενικότερες ανετενίσεις, με τα έργα των Παντελή Λέκκα και Νίκου Δεμερτζή για τον εθνικισμό καθώς και του γράφοντος για την απόσχιση και την αυτοδιάθεση. Καθώς τα πράγματα καταλάγιασαν και με δεδομένη την πανσπερμία θεωριών για τον εθνικισμό, χρειάστηκε ένας μπούσουλας, μία κατάταξη των διαφόρων θεωρήσεων στη διεθνή βιβλιογραφία. Η κύρια κατάταξη που έχει προτείνει κυρίως ο Anthony D. Smith είναι σε τρεις κατηγορίες (με διάφορες υποκατηγορίες): αρχεγονισμός, μοντερνισμός και εθνοσυμβολισμός. Οι αντίπαλοι του Smith (που είναι ο κύριος εκπρόσωπος του εθνοσυμβολισμού), κυρίως οι μοντερνιστές, θεωρούν τον εθνοσυμβολισμό πιο επεξεργασμένη ή καλυμμένη μορφή του αρχεγονισμού, κάτι που απορρίπτουν οι εθνοσυμβολιστές που, όπως οι μοντερνιστές, θεωρούν τον εθνικισμό προϊόν της νεωτερικότητας και όχι του Μεσαίωνα ή της αρχαιότητας. Μέχρι την έκδοση του βιβλίου αυτού του Τούρκου πολιτικού επιστήμονα Umut Özkιrιmlι (Ουμούτ Οζκιριμλί) έλειπε μία σε βάθος μελέτη των κυριοτέρων θεωριών, εν είδει κριτικής θεώρησης. Το κύριο έργο στο οποίο επιχειρείτο μία λεπτομερής παρουσίαση ήταν το σημαντικό βιβλίο του Smith, Nationalism and Modernism (1998) που δεν έχει μεταφραστεί στα Ελληνικά. Όμως, το βιβλίο αυτό έχει ως ατζέντα την κατάρριψη όλων των άλλων θεωριών και την προαγωγή του εθνοσυμβολισμού του συγγραφέα ως την πιο γόνιμη οδό για τη μελέτη του εθνικού φαινομένου. Ο Umut Özkιrιmlι, ο οποίος ανήκει στη νεότερη γενιά μεταμοντέρνων μελετητών του εθνικισμού, αποφεύγει να προαγάγει μία από τις υφιστάμενες θεωρίες και δεν επιχειρεί να θεμελιώσει μία νέα θεώρηση. Κύριος στόχος του είναι η σε βάθος κριτική παρουσίαση των θεωρήσεων περί εθνικισμού και το εγχείρημά του είναι άκρως επιτυχές. Το πόνημα αυτό δικαίως θεωρείται ως το καλύτερο βιβλίο του είδους στη διεθνή βιβλιογραφία. Γι αυτό άλλωστε και κρίναμε απαραίτητο να εκδοθεί και στα Ελληνικά. Ο Özkιrιmlι ξεκινάει το βιβλίο του με μία επιτυχή παρουσίαση των καταβολών του εθνικισμού στα πλαίσια του Διαφωτισμού και του Ρομαντισμού, εξετάζοντας, μεταξύ άλλων, τις διαφωνίες που υπάρχουν σήμερα σχετικά με τη συμβολή έκαστου στοχαστή (π.χ. αν ήταν ή όχι προάγγελοι του εθνικισμού ο Kant ή ο Rousseau). Στη συνέχεια, περνάει στην πρώτη γενιά μελετητών ( Kohn κ.ά.), επισημαίνοντας τις προκαταλήψεις

16 UMUT ÖZKIRIMLI και εμμονές τους. Ο κύριος όγκος της μελέτης αφιερώνεται στον μοντερνισμό και στον εθνοσυμβολισμό και στη μεταξύ τους έριδα, καθώς και στις πιο πρόσφατες μεταμοντέρνες και άλλες κριτικές θεωρήσεις ( Billig, Brubaker, Calhoun, Chatterjee, φεμινιστικές θεωρήσεις κ.ά.), που αναλύονται διεισδυτικά. Κλείνοντας θεωρώ απαραίτητο να ευχαριστήσω τον εκδοτικό οίκο Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ για την άρτια αυτή έκδοση, και ιδιαιτέρως την Ιουλία Πεντάζου για τη μετάφραση του έργου καθώς και τον Κωνσταντίνο Πουχτό για την γόνιμη συνεργασία. Πρόκειται για έργο-σταθμό και η ελληνική του έκδοση θα συμβάλει, πιστεύω, σε μία εποικοδομητική συζήτηση στη χώρα μας. Αλέξης Ηρακλείδης Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθήνα, Οκτώβριος 2010

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΠΡΩΤΟΤΥΠΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Όποιος αναλαμβάνει ένα εγχείρημα, όπως η κριτική επισκόπηση των θεωριών του εθνικισμού, πρέπει να διαθέτει πολύ θάρρος. Το εύρος του υλικού είναι τεράστιο και σε αυτό προστίθενται συνεχώς νέες μελέτες. Οι θεωρίες που έχουν διατυπωθεί αναφέρονται σε μια ιστορική δύναμη που έχει την ικανότητα να γεννά μεγάλα πάθη. Ταυτόχρονα, αγγίζουν ευρύτερα ζητήματα και ρεύματα σκέψης από τον χώρο των κοινωνικών επιστημών, όπως η κοινωνιολογία της γνώσης, η επίδραση των ιδεολογιών, η διαμόρφωση κοινοτήτων και κινημάτων, ο ρόλος του κράτους, ακόμα και η ίδια η κατεύθυνση ή η απουσία κατεύθυνσης της σύγχρονης ιστορίας. Ο Τούρκος καθηγητής Πολιτικών Επιστημών, Ουμούτ Οζκιριμλί, κατάφερε να συνθέσει μια εξαιρετικά επιτυχημένη συγκριτική και κριτική επισκόπηση των θεωριών του εθνικισμού. Στο βιβλίο του εξετάζει με ισορροπημένο και κριτικό τρόπο τις σύγχρονες συζητήσεις και τις παραγόμενες διαφωνίες γύρω από το θέμα του εθνικισμού. Με αυτό τον τρόπο, το έργο αποτελεί μια εξαιρετικά χρήσιμη πηγή γνώσεων και προβληματισμού για φοιτητές και καθηγητές, καθώς και για όσους θα ήθελαν να συνδέσουν τη συζήτηση περί εθνικισμού με άλλα ζητήματα του σύγχρονου διανοητικού βίου. Κατά την εξέλιξη της διαπραγμάτευσης, και όχι μόνο στα τελικά κεφάλαια όπου κάτι τέτοιο θα ήταν ίσως αναμενόμενο, ο Οζκιριμλί διατυπώνει γενικούς στοχασμούς γύρω από το φαινόμενο του εθνικισμού, εκφράζοντας, με ήπιο αλλά διεισδυτικό λόγο, κρίσεις και απόψεις για επίμαχα ζητήματα. Έτσι, αυτή η τόσο ενημερωμένη επισκόπηση της βιβλιογραφίας του εθνικισμού αποτελεί ταυτόχρονα και παρέμβαση. Το βιβλίο εστιάζει, πολύ σωστά κατά τη γνώμη μου, στις θεωρίες του εθνικισμού που διαμορφώθηκαν από τη δεκαετία του 1960 και μετά. Ωστόσο, θα μπορούσε κάποιος να θέσει σε αυτές τις θεωρίες το ερώτημα που οι ίδιες απευθύνουν στον εθνικισμό: ποια είναι η καταγωγή τους; Ο Έρνεστ Γκέλνερ αναρωτιέται εάν τα έθνη έχουν ομφαλό. Η απάντηση που δίνει προβάλλοντας μια θέση πιο καθησυχαστική και αγνωστικιστική από 17

18 UMUT ÖZKIRIMLI ό,τι θα επέτρεπε η σύνδεσή του με έναν μοντερνισμό που θέλει να είναι πειστικός είναι ότι κάποια έθνη έχουν ομφαλό, άλλα κατορθώνουν να αποκτήσουν και κάποια άλλα εξαναγκάζονται να αποκτήσουν. Οι θεωρίες του εθνικισμού, πάντως, έχουν σίγουρα ομφαλό. Οι αρχεγονικές θεωρίες έχουν ομφαλούς που δεν τις συνδέουν τόσο με την κοινωνική θεωρία καθαυτή, όσο με ευρύτερες αντιλήψεις που πρεσβεύουν τη συνέχεια των κοινοτήτων σε βάθος αιώνων. Πρόκειται για αντιλήψεις που επηρεάζουν ιδιαίτερα την ιστορία των εθνών, αλλά και την πολιτική θεωρία, όπως μαρτυρούν οι εξαιρετικά δημοφιλείς μελέτες που διερευνούν την κυριαρχία των παραδόσεων, των κοινοτήτων και των πολιτισμών. Από την άλλη, οι φιλελεύθερες, μαρξιστικές, ντιρκεμιανές και βεμπεριανές θεωρίες αντλούν την αναλυτική ισχύ τους (και την έντονα ιστορική οπτική τους) από προγενέστερες τάσεις των κοινωνικών θεωριών. Το ίδιο ισχύει, επίσης, και για τις πιο πρόσφατες προσεγγίσεις που εξετάζει ο Οζκιριμλί από τη σκοπιά του φεμινισμού, της κοινωνικής ψυχολογίας και του μεταμοντερνισμού. Μεταξύ των ισχυρών σημείων του βιβλίου του Οζκιριμλί συγκαταλέγονται η ανάδειξη των θεμελιωδών αυτών θεωρητικών αναζητήσεων καθώς και η προσωπική του πρόταση, την οποία παρουσιάζει στο τελικό κεφάλαιο, για την κατεύθυνση που πρέπει να ακολουθήσει η σύγχρονη ανάλυση του εθνικισμού. Ο Οζκιριμλί αποφεύγει τις σειρήνες μιας γενικής θεωρίας του εθνικισμού, η οποία θα συμπεριλάμβανε ιδεολογίες και κινήματα. Αντίθετα, εστιάζει σε ένα γενικό χαρακτηριστικό τόσο των ιδεολογιών όσο και των κινημάτων: τον λόγο περί εθνικισμού. Ταυτόχρονα, και επηρεασμένος από τους στοχασμούς που προήλθαν από τις σπουδές του φύλου και τις μεταμοντέρνες προσεγγίσεις, τονίζει ότι δεν υπάρχει τίποτα αμετάκλητο στον εθνικισμό: σε κάθε χρονική περίοδο, απαντώνται πολυάριθμοι ορισμοί του εθνικισμού ενώ οι κυρίαρχοι ορισμοί για το έθνος αλλάζουν ανταποκρινόμενοι σε κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές. Η εστίαση στους συνεχώς μεταβαλλόμενους ορισμούς του εθνικιστικού λόγου συμβάλλει ταυτόχρονα στην ανάδειξη των ορίων του: ο Οζκιριμλί κατορθώνει να βάλει τον εθνικισμό στις σωστές διαστάσεις. Υποδεικνύει τρόπους υπέρβασης από έναν φαινομενικά αποκλειστικό στα μάτια των εθνικιστών ακτιβιστών και θεωρητικών κόσμο, όπου κάθε έκφανση του κοινωνικού και του πολιτικού περικλείεται από το έθνος κι ακόμα και η μελέτη του ίδιου του εθνικισμού απέχει από οποιαδήποτε άλλη αναλυτική προσέγγιση. Ο εθνικισμός είναι μία όχι η μοναδική από τις πολλές δυνάμεις που διαμόρφωσαν και εξακολουθούν να διαμορφώνουν τον σύγχρονο κόσμο. Έτσι, η εξέλιξή του, όπως και οι θεωρίες που επιχειρούν να τον εξηγήσουν, πρέπει να εντάσσονται σε αυτό το ευρύτερο πλαίσιο.

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ 19 Ένα από τα πολλά σημαντικά προτερήματα αυτού του εντυπωσιακού βιβλίου είναι ότι μας επιτρέπει να παρακολουθήσουμε τις συζητήσεις και τις διαφωνίες για τον εθνικισμό ενταγμένες σε ένα ευρύτερο διανοητικό και ιστορικό πλαίσιο. Μπορούμε έτσι να ανακαλέσουμε στη μνήμη μας την προτροπή του Σίλερ από το έργο Για την αισθητική αγωγή του ανθρώπου: «Ο κάθε άνθρωπος είναι πολίτης της εποχής του, όπως είναι πολίτης του κράτους του». Όταν ο Ουμούτ Οζκιριμλί έγραφε αυτό το βιβλίο και παρουσίαζε κριτικά τις διαφορετικές θεωρίες του εθνικισμού, ακολουθούσε αυτήν ακριβώς την προτροπή. Fred Halliday London School of Economics

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Το βιβλίο αυτό δεν θα είχε γραφτεί χωρίς τη βοήθεια και την καθοδήγηση πολλών ανθρώπων. Πρώτο από όλους θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Toktamis Ates, που ήταν επόπτης καθηγητής στη διδακτορική διατριβή μου, στην οποία βασίστηκε αυτό το βιβλίο. Η συνεχής υποστήριξή του υπήρξε πάντα πηγή έμπνευσης για μένα. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στον Fred Halliday, ο οποίος δέχτηκε ευγενικά να γράψει τον πρόλογο και να μοιραστεί μαζί μου τη γνώση και τις ιδέες του. Τα σχόλια και η κριτική του συνέβαλαν ουσιαστικά στη βελτίωση του βιβλίου. Με την ευκαιρία, θα ήθελα να προσθέσω ότι, στη διάρκεια του σπουδών μου, επωφελήθηκα πολύ από τη διδασκαλία του. Πολλές ευχαριστίες οφείλω επίσης στον Gareth Winrow και τον Jeff Bowen για την επιμέλεια του αγγλικού κειμένου και για τα χρήσιμα σχόλιά τους σε ποικίλα στάδια της συγγραφής του βιβλίου. Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον εκδότη μου Steven Kennedy και τον συντάκτη της τυφλής αξιολόγησης για τα διεισδυτικά κριτικά σχόλιά τους. Το βιβλίο οφείλει πολλά σε όλους τους. Ωστόσο η ευθύνη για τις απόψεις που εκφράζονται βαραίνει αποκλειστικά τον συγγραφέα. Ευχαριστώ επίσης από καρδιάς την Gülberk για την αμέριστη αγάπη και υποστήριξή της. Τελευταία αφήνω την αναφορά στη μητέρα και τον πατέρα μου που με δίδαξαν, σε όλη τη διάρκεια της ζωής μου, τη σημασία της λέξης «θυσία». Τους ευχαριστώ ολόψυχα και τους αφιερώνω αυτό το βιβλίο. Umut Özkırımlı Istanbul Bilgi University 21

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Δεν γνωρίζετε πόση γλύκα έχει ο amor patriae: εάν χρειαζόταν για να προστατέψουμε ή να επεκτείνουμε την πατρική γη, δεν θα ήταν απεχθές ή δύσκολο, δεν θα ήταν έγκλημα, να ρίξουμε το πελέκι στο κεφάλι του πατέρα, να εξοντώσουμε τ αδέρφι, να βγάλουμε με το ξίφος από την κοιλιά της μάνας τ αγέννητο βρέφος. Coluccio Salutati (η αναφορά στον James 1996: 30) Κανένα άλλο πολιτικό δόγμα δεν έπαιξε τόσο αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του σύγχρονου κόσμου όσο ο εθνικισμός. Χιλιάδες άνθρωποι σε ολόκληρο τον κόσμο έδωσαν πρόθυμα τη ζωή τους για την «πατρίδα» κι αυτή η σχεδόν τελετουργική μαζική αυτοθυσία συνεχίζεται αμείωτη μέχρι τις μέρες μας. Δεν εκφράζουν βέβαια όλοι τα ακραία συναισθήματα του Κολούτσιο Σαλουτάτι 1. Όπως όμως παρατηρεί η Έλσταϊν, παρόμοιες ακρότητες αποτέλεσαν «τον κανόνα σε πολλά σπουδαία ή φριχτά συμβάντα του αιώνα μας» (1991: 400). Ωστόσο, παρά την τρομακτική επίδρασή του, οι κοινωνικοί επιστήμονες έστρεψαν πολύ αργά το ενδιαφέρον τους στον εθνικισμό. Στη διάρκεια του μεγαλύτερου μέρους του 19 ου αιώνα και μέχρι τις αρχές του 20 ού, φιλελεύθεροι και μαρξιστές θεωρητικοί έβλεπαν τον εθνικισμό ως μια προσωρινή φάση της ανθρώπινης ιστορίας. Επομένως, γι αυτούς, το φαινόμενο «δεν αποτελούσε διανοητικό πρόβλημα» ( Halliday 1997a: 12). Μόνο στις δεκαετίες του 1920 και του 1930, οι πρωτοπόρες μελέτες ιστορικών, όπως οι Κάρλτον Χέιζ, Χανς Κον, Λούις Σνάιντερ και Ε.Χ. Καρ, ανέδειξαν τον 1. Coluccio Salutati (1331-1406): Ιταλός λόγιος κι ένας από τους σημαντικότερους πολιτικούς και πνευματικούς ηγέτες της αναγεννησιακής Φλωρεντίας (ΣτΜ). 23

24 UMUT ÖZKIRIMLI εθνικισμό σε αντικείμενο της ακαδημαϊκής έρευνας. Σε αντίθεση με την προηγούμενη γενιά, την οποία απασχολούσαν κυρίως ηθικά ερωτήματα, οι ιστορικοί αυτοί αντιμετώπισαν τον εθνικισμό ως «διακριτό ερευνητικό αντικείμενο», ενώ επιχείρησαν να τον ερμηνεύσουν μέσα από κοινωνικούς παράγοντες ( Smith 1998: 17 Snyder 1997). Στις επόμενες δεκαετίες και με την επιρροή της αποαποικιοποίησης και της «διάδοσης» των νέων κρατών σε Ασία και Αφρική, άρχισε να αυξάνεται ο αριθμός και η πολυμορφία των μελετών για τον εθνικισμό. Καθώς οι μελέτες εκείνης της εποχής εγγράφονταν σε κάποια εκδοχή του τότε ανερχόμενου μοντέλου της οικοδόμησης του έθνους (nation-building model), έβλεπαν τον εθνικισμό ως φυσικό επακόλουθο της εκσυγχρονιστικής διαδικασίας. Στη δεκαετία του 1980, από την άλλη, σημειώθηκε μια αλλαγή πλεύσης. Την εποχή αυτή εκδόθηκαν σημαντικές μελέτες για τον εθνικισμό, μεταξύ των οποίων σημειώνουμε: Τζον Άρμστρονγκ, Nations Before Nation alism (1982) [Έθνη πριν από τον εθνικισμό], Μπένεντικτ Άντερσον, Imagined Communities (1983) [ Φαντασιακές κοινότητες (1997)], Έρνεστ Γκέλνερ, Nations and Nationalism (1983) [Έθνη και εθνικισμός (1992)], Έρικ Χόμπσμπαουμ και Τέρενς Ρέιντζερ, The Invention of Tradition (1983) [Η επινόηση της παράδοσης (2004)] και Άντονι Σμιθ, The Ethnic Origins of Nations (1986) [Η εθνοτική καταγωγή των εθνών]. Στην περίοδο αυτή, παρουσιάζονται πιο επεξεργασμένες θεωρίες και διατυπώνονται πιο σαφείς θέσεις. Το φαινόμενο του εθνικισμού, που μόνο το 1974 κατάφερε να εξασφαλίσει το πρώτο του ακαδημαϊκό περιοδικό, αποκτά πλέον μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα βιβλιογραφία, μέσα από την οποία αναδεικνύονται έντονες πολεμικές. Η καθυστερημένη ανάπτυξη μιας πλούσιας βιβλιογραφίας για τον εθνικισμό οφείλεται, νομίζω, σε δυο λόγους. Ο πρώτος είναι η γενικευμένη αδιαφορία των κοινωνικών επιστημόνων για τον εθνικισμό ως ερευνητικό αντικείμενο: μέχρι αρκετά πρόσφατα, η επικρατούσα ακαδημαϊκή σκέψη υποτιμούσε τον εθνικισμό και άργησε πολύ να αντιληφθεί τη δυναμική του. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ότι αυτή η υπεροπτική στάση εξακολουθεί, σε κάποιο βαθμό, να δεσπόζει. Μπορεί κανείς να παρατηρήσει τις αντανακλάσεις της στις σπουδές του εθνικισμού που αγωνίζονται προκειμένου να αιτιολογήσουν το «δικαίωμα ύπαρξής» τους: εάν ρίξουμε μια γρήγορη ματιά σε άρθρα και βιβλία που γράφτηκαν τα τελευταία χρόνια, παρατηρούμε ότι τα περισσότερα ξεκινούν αναφέροντας πόσο σημαντικός έχει γίνει «πρόσφατα» δηλαδή μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού ο εθνικισμός και απαριθμώντας περιπτώσεις εθνοτικών συγκρούσεων σε διάφορες περιοχές του πλανήτη προκειμένου να τεκμηριώσουν το επιχείρημά τους. Ακόμα και τα παραδείγματα που αναφέρουν είναι παρόμοια: Ρουάντα, Βο-

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ 25 σνία, Σομαλία, Ερυθραία. Αυτή η στάση οφείλεται κατά ένα μέρος στην ανελαστικότητα και τον συντηρητισμό των αναγνωρισμένων γνωστικών αντικειμένων. Μια αρκετά κλειστή αντίληψη των κοινωνικών επιστημών επιβάλλει στις πολιτικές επιστήμες να ασχολούνται με θέματα όπως το κράτος, η δημοκρατία, τα κομματικά συστήματα, η ισότητα, η δικαιοσύνη και η εξουσία. Οι Διεθνείς Σχέσεις θα πρέπει, αντίστοιχα, να εστιάζουν στις διακρατικές σχέσεις και να αναλύουν τον πόλεμο ή την ειρήνη. Η κοινωνιολογία, με τη σειρά της, θα πρέπει να εξετάζει την κοινωνία για παράδειγμα τις σχέσεις μεταξύ ατόμου και συλλογικοτήτων. Σύμφωνα με τις αντιλήψεις που κυριαρχούν εδώ και δεκαετίες στα αναγνωρισμένα γνωστικά αντικείμενα, τα έθνη και ο εθνικισμός δεν αποτελούν ένα πρόβλημα που πρέπει να διερευνηθεί: η ύπαρξή τους θεωρείται δεδομένη. Η εικόνα αυτή, ωστόσο, δεν αντανακλά την πραγματικότητα. Ο εθνικισμός παίζει ένα σημαντικό ρόλο στη δημιουργία πολλών κρατών. Σε άλλες περιπτώσεις, τα κράτη υιοθετούν τον εθνικισμό σε μεταγενέστερο στάδιο, προκειμένου να αιτιολογήσουν το δικαίωμα ύπαρξής τους σε έναν κόσμο εθνών-κρατών. Εάν δημοκρατία σημαίνει «κυριαρχία του λαού», τότε ο λαός σχεδόν πάντα γίνεται αντιληπτός ως έθνος. Η ισότητα ή η δικαιοσύνη πρέπει να διέπουν τις σχέσεις των μελών ενός έθνους, ενώ οι ελίτ ανταγωνίζονται μεταξύ τους για την εξουσία προκειμένου να αποκτήσουν τη διακυβέρνηση του «έθνους». Από την άλλη, περίοδοι πολέμου και ειρηνικής συνύπαρξης εναλλάσσονται μεταξύ των «εθνών» ή καλύτερα στο όνομα των «εθνών». Τέλος, η κοινωνία την οποία μελετά η κοινωνιολογία είναι συνήθως ένα «έθνος», τα μέλη του οποίου μοιράζονται έναν ιδιαίτερο πολιτισμό και ζουν εντός καθορισμένων συνόρων. Ο πολιτισμός τον οποίο διερευνά η κοινωνιολογία είναι «εθνικός» ή «εθνοτικός». Με λίγα λόγια, δεν υπάρχει κανένα πεδίο των κοινωνικών επιστημών που να μην επηρεάστηκε άμεσα ή έμμεσα από τη μαγεία του εθνικισμού. Στο πλαίσιο αυτό, είναι εξαιρετικά περίεργο να συναντάται τέτοια αδιαφορία απέναντι στον εθνικισμό. Προκειμένου να κατανοήσουμε το φαινόμενο αυτό, θα πρέπει να αναφερθούμε στη δεύτερη αιτία. Η δεύτερη αιτία για την οποία παρατηρείται καθυστέρηση στην ακαδημαϊκή ενασχόληση με τα εθνικά φαινόμενα ήταν η τάση να εξισώνεται ο εθνικισμός με τις πιο ακραίες εκδοχές του, δηλαδή με αποσχιστικά κινήματα που απειλούσαν τη σταθερότητα των υπαρχόντων κρατών ή με επιθετικές ακροδεξιές πολιτικές. Αυτή η αντιμετώπιση περιορίζει τον εθνικισμό στην περιφέρεια και τον θεωρεί κτήμα των άλλων και όχι «δικό μας» ( Billig 1995: 5 Calhoun 1997). Όπως παρατηρεί ο Μπίλιγκ: «ο δικός μας εθνικισμός δεν παρουσιάζεται ως εθνικισμός, φαινόμενο επικίνδυνα πα-

26 UMUT ÖZKIRIMLI ράλογο, υπερβολικό και ξένο» παρουσιάζεται ως «πατριωτισμός», φαινόμενο θετικό και ευεργετικό (1995: 55). Μάλιστα, με τον τρόπο αυτό αντιμετωπίζουν γενικά τον εθνικισμό συνειδητά ή όχι όλες οι πλευρές, τόσο αυτοί που δεν τον λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τους ως πεδίο επιστημονικής έρευνας όσο και αυτοί που τον μελετούν. Τίποτα δεν εικονογραφεί καλύτερα αυτή την αντιμετώπιση από τις συνήθεις εισαγωγές των σχετικών βιβλίων, οι οποίες αναφέρουν ως παραδείγματα εθνικισμού μόνο μακροχρόνιες εθνοτικές συγκρούσεις ή πολέμους. Η ίδια αντίληψη βρίσκεται και πίσω από τις απεικονίσεις του εθνικισμού ως «παλιρροιακού» φαινομένου, με την πλημμυρίδα να παρουσιάζεται σε περιόδους κρίσης και την άμπωτη να επέρχεται ξαφνικά μόλις αποκατασταθεί η ομαλότητα. Μια ακόμα όψη της ίδιας αντίληψης είναι και η προσέγγιση της «επιστροφής των καταπιεσμένων», η οποία ωθεί πολλούς μελετητές να υποστηρίζουν ότι, μετά την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων το 1989, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ένα νέο κύμα εθνικισμού (για παράδειγμα Ignatieff 1993: 2). Ο Μπρουμπέικερ σημειώνει ότι σε αυτές τις απεικονίσεις υπάρχει μια «σχεδόν φροϋδική» χροιά: Καθώς από τα κομουνιστικά καθεστώτα απουσιάζει το ορθολογικό κανονιστικό εγώ της αυτορρυθμιζόμενης κοινωνίας των πολιτών, καταπιέζουν το αρχέγονο εθνικό id μέσω ενός τιμωρητικού κομμουνιστικού υπερεγώ. Με την κατάρρευση του κομμουνιστικού υπερεγώ, το καταπιεσμένο εθνοτικό-εθνικό id ανακτά την πλήρη ισχύ του, επιδιώκει να πάρει εκδίκηση, χωρίς να μπορεί να ελεγχθεί από το κανονιστικό εγώ. (1998: 285-6). Ο Μπρουμπέικερ υποστηρίζει πειστικά ότι οι πολιτικές που ακολούθησαν τα κομμουνιστικά καθεστώτα δεν ήταν με κανένα τρόπο «αντιεθνικές»: «Το καθεστώς καταπίεζε βέβαια τον εθνικισμό. Ταυτόχρονα όμως, προχώρησε ένα βήμα παραπέρα σε σχέση με οποιοδήποτε άλλο κράτος πριν ή μετά από αυτό: θεσμοποίησε την εδαφική διάσταση του έθνους και την εθνοτική εθνικότητα (ethnic nationality) ως κύριες κοινωνικές κατηγορίες» (ibid.: 286). Γενικότερα, «η προσέγγιση που διακηρύσσει την επιστροφή του εθνικισμού υπονοεί ότι ο εθνικισμός είχε αποχωρήσει από το προσκήνιο» ( Billig 1995: 47). Όπως παρατηρεί ο Μπίλιγκ, όσοι ασπάζονταν αυτή την άποψη δεν θεωρούσαν εθνικιστικούς τους πόλεμους που διεξήγαγαν τα δημοκρατικά κράτη. Ο Ιγνάτιεφ, για παράδειγμα, «ελάχιστα αναφέρεται στους πολέμους στο Βιετνάμ ή στα Φώκλαντ, κι ακόμα λιγότερο στις επιθέσεις των ΗΠΑ στην Κορέα,

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ 27 τον Παναμά ή τη Γρανάδα» περιστατικά που έλαβαν όλα χώρα «σε μια υποτιθέμενη ήρεμη περίοδο των εθνικισμών» (ibid.). Τον παρόν βιβλίο διαφοροποιείται από αυτές, τις πιο συμβατικές, θεωρήσεις του εθνικισμού που παίρνουν ως δεδομένο τον «δικό μας» εθνικισμό, και επιχειρεί να παρουσιάσει επιστημονικά αναλυτικά πλαίσια που αναπτύχθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες ( Balibar 1990 Billig 1995 Brubaker 1996, 1998 Calhoun 1993, 1995, 1997). Άξονας αυτών των σύγχρονων προσεγγίσεων είναι η πεποίθηση ότι ο εθνικισμός δεν είναι μια κρυφή δύναμη που εκδηλώνεται μόνο σε ασυνήθιστες συνθήκες, ένα είδος φυσικής καταστροφής που χτυπά ξαφνικά και απρόβλεπτα. Ο εθνικισμός είναι ένας θεσμοθετημένος λόγος, ο οποίος διαρκώς διαμορφώνει τις συνειδήσεις μας και τον τρόπο με τον οποίο προσδίνουμε νόημα στον κόσμο που μας περιβάλλει. Καθορίζει τη συλλογική μας ταυτότητα παράγοντας και αναπαράγοντας τους εαυτούς μας ως εθνικά υποκείμενα ( Billig 1995: 6). Ο εθνικισμός είναι μια μορφή αντίληψης και ερμηνείας που επηρεάζει τις καθημερινές μας συζητήσεις, συμπεριφορές και στάσεις. Όπως είναι προφανές, πρόκειται για έναν πολύ γενικό ορισμό, στον οποίο εύκολα μπορεί να ασκηθεί η κριτική ότι δεν εξηγεί και πολλά ή ότι παραβλέπει τις διαφορές μεταξύ των διαφορετικών τύπων εθνικισμού. Ωστόσο, θεωρώ ότι αυτός ο γενικός «ορισμός-ομπρέλα» είναι πιο χρήσιμος από άλλους που στηρίζονται στη διάκριση μεταξύ «καλών» και «κακών» εθνικισμών ή μεταξύ εθνικισμού και πατριωτισμού. Παρόμοιοι ορισμοί δεν προκαλούν μόνο «εννοιολογικό χάος» ( Connor 1994: κεφ. 4), αλλά επίσης παρουσιάζουν εκδοχές του ίδιου φαινομένου σαν να πρόκειται για διαφορετικά φαινόμενα, υποστηρίζοντας, για παράδειγμα, ότι «ο πατριωτισμός και ο εθνικισμός αποτελούν δύο διαφορετικές διανοητικές καταστάσεις» ( Billig 1995: 55). Είναι αλήθεια ότι η σερβική πολιτοφυλακή στο Κόσοβο ή οι αντάρτες της αυτονομιστικής οργάνωσης ETA των Βάσκων έχουν διαφορετικά κίνητρα από τους απλούς Γάλλους ή Αμερικανούς πολίτες. Ωστόσο όλα τα κίνητρα, παρά τις διαφορετικές μορφές τους, ανήκουν στην ίδια οικογένεια. Αυτό που τους ενώνει όλους είναι ο εθνικιστικός λόγος: τόσο οι αντάρτες της ΕΤΑ που εκτελούν τρομοκρατικές ενέργειες όσο και οι Γάλλοι πολίτες που τραγουδούν τη Μασσαλιώτιδα στα ποδοσφαιρικά στάδια καταφεύγουν στον εθνικιστικό λόγο προκειμένου να εξηγήσουν, να αιτιολογήσουν και να νομιμοποιήσουν τις πράξεις τους. Μπορεί τα κίνητρα και οι πράξεις να διαφοροποιούνται, ανήκουν όμως όλα στην ίδια ευρύτερη οικογένεια. Ο ορισμός που πρότεινα παραπάνω εστιάζει ακριβώς σε αυτή την κοινότητα και δείχνει ότι αισθήματα, πεποιθήσεις και πράξεις που μπορεί να μοιάζουν διαφορετικά είναι όλα εκδηλώσεις του ίδιου φαινομένου.