Ο ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΠΑΥΛΟΣ ΣΤΗ ΝΙΚΟΠΟΛΗ Μητροπολίτου Νικοπόλεως Μελετίου ( 2012)

Ο ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΠΑΥΛΟΣ ΣΤΗ ΝΙΚΟΠΟΛΗ Μητροπολίτου Νικοπόλεως Μελετίου ( 2012) Παλαιὰ παράδοση, ζωντανὴ στὴν περιοχή μας, λέει, ὅτι τὸ μήνυμα γιὰ τὸν Χριστὸ καὶ τὴν ἀνάστασή Του στὴν Νικόπολη τῆς Ἠπείρου ἔφερε καὶ διέδωσε ὁ πανεύφημος ἀπόστολος Παῦλος. Κατευθυνόμενος γιὰ τὴν Νικόπολη, λέει ἡ παράδοση, στάθηκε, κάπου δεκαπέντε χιλιόμετρα ἔξω ἀπὸ τὴν περίφημη ἐκείνη μεγαλόπολη καί, καθισμένος ἐπάνω σὲ ἕνα λιθάρι, μίλησε στούς «παρατυχόντες» γιὰ τὸν Χριστό. Καὶ ἀπὸ τότε, θέση καὶ λιθάρι, ἔμειναν στὴν συνείδηση τοῦ χριστιανικοῦ λαοῦ τῆς περιοχῆς, ἱερὰ καὶ ἅγια ἀφοῦ ἐκεῖ δημιουργήθηκε ἡ ἀπαρχὴ τῆς Ἠπείρου. Καὶ ὀνομάζεται τώρα ἡ περιοχὴ Λιθάρι. Καὶ κτίσθηκε ἀπὸ πανάρχαιους χρόνους ἐκεῖ ἐκκλησία. Καὶ γίνεται στὶς 29 Ἰουνίου, στὴν μνήμη τοῦ ἀποστόλου Παύλου, μεγάλο πανηγύρι ἕνα πανηγύρι, ὄχι φιλοτιμία τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἡγετῶν τοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα, ἀλλὰ νοσταλγία καὶ πόθος τοῦ λαοῦ, ποὺ μαρτυρεῖ γιὰ τό «λιθάρι» σωρεία θαυματουργίες καὶ πλῆθος ὀπτασίες καὶ φανερώσεις τοῦ ἁγίου Ἀποστόλου. Γιὰ τὴν διέλευση τοῦ ἀπ. Παύλου ἀπὸ τὴν Νικόπολη στὴν Ἁγία Γραφὴ εὑρίσκομε μόνο μία μαρτυρία: Γράφει ὁ Παῦλος στὴν πρὸς Τίτον Ἐπιστολή του: «Ὅταν πέμψω Ἀρτεμᾶν πρός σε ἢ Τυχικόν, σπούδασον ἐλθεῖν πρός με εἰς Νικόπολιν ἐκεῖ γάρ κέκρικα παραχειμάσαι» (Τίτ. 3,12). Εἶναι φανερό, ὅτι ὁ ἀπ. Παῦλος ἀναγγέλλει στὸν Τίτο τὸ πρόγραμμά του νὰ πάει στὴν Νικόπολη. Καί, ὅπως ἦταν φυσικό, ἐδημιουργήθηκαν τὰ ἐρωτήματα: α. Ἐπῆγε ὁ ἀπόστολος Παῦλος στὴν Νικόπολη; β. Εἶναι ἀξιόπιστες οἱ μαρτυρίες; καί, ἀφοῦ στὴν Ρωμαϊκὴ Οἰκουμένη πολλὲς πόλεις ἔφεραν τὸ ὄνομα αὐτό, γ. σὲ ποία Νικόπολη ἀναφέρεται ὁ Παῦλος; Α Ἐπῆγε ὁ Παῦλος στὴν Νικόπολη; 1. Σχετικὰ πρόσφατα, τὸ 1987, ἕνας νεαρὸς ἐρευνητής, ὁ Dr. Heinz Warnecke ἐδημοσίευσε μία μελέτη του μὲ τίτλο Die tatsächliche Romfahrt des Apostels Paulus (Τὸ πραγματικὸ δρομολόγιο τοῦ ἀποστόλου Παύλου γιὰ τὴν Ρώμη). Σ αὐτὸ ὑποστηρίζει, ὅτι εἶναι λάθος ἡ ἀντίληψη ὅτι τὸ πλοῖο ποὺ τὸν μετέφερε, μετὰ τὴν ἀναχώρησή του ἀπὸ τοὺς Καλοὺς Λιμένες τῆς Κρήτης, προσάραξε στὴν

Μελίτη, τὴν σημερινὴ Μάλτα. Μελίτη, μᾶς λέγει ὁ Dr. Warnecke, στὶς Πράξεις ὀνομάζεται ἡ Κεφαλληνία. Οἱ ἀπόψεις τοῦ Dr Warnecke γιὰ τὴν προσάραξη τοῦ ἀποστόλου στὴν Κεφαλληνία εἶναι ἔξω ἀπὸ τὸ ἐνδιαφέρον τῆς μελέτης αὐτῆς. Ὅμως μᾶς ἐνδιαφέρουν οἱ παρατηρήσεις του: α. ὅτι ὁ Παῦλος κατὰ τὴν διάρκεια ἐκείνης τῆς παραμονῆς του στὴν Κρήτη εἶχε ἐκεῖ ἐπικοινωνία μὲ πολλοὺς χριστιανοὺς ἀπὸ πολλὲς πόλεις τῆς Κρήτης β. ὅτι στὴν Κρήτη τὸν συνόδευε ὁ Τίτος γ. ὅτι ἀπὸ τὴν Κεφαλληνία ἔστειλε τὴν πρὸς Τίτον Ἐπιστολήν του δ. ὅτι τὸν καλοῦσε νὰ πάει νὰ τὸν συναντήσει στὴν Νικόπολη γιατί «ἐκεῖ κέκρικε» νὰ παραχειμάσει καί ε. ὅτι ὁ Παῦλος τελικὰ δὲν ἐπῆγε στὴν Νικόπολη καὶ οὔτε παρεχείμασε ἐκεῖ, οὔτε ἔκαμε ἐκεῖ καμμία χριστιανικὴ δράση. Δημιουργεῖται τὸ ἐρώτημα: 2. Τεκμηριώνονται οἱ ἀπόψεις τοῦ Dr Warnecke γιὰ τὴν μὴ μετάβαση τοῦ ἀποστόλου Παύλου στὴν Νικόπολη; α. Τὸ βιβλίο «Πράξεις Ἀποστόλων» σταματάει σὲ γεγονότα μέχρι τὸ 60 μ.χ. Δὲν μιλάει πουθενὰ γιὰ Νικόπολη. Δὲν ἀναφέρει κἂν τὸ ὄνομα Νικόπολη. Καὶ κλείνει μὲ τὴν δήλωση, ὅτι τὸ 60 μ. Χ. ὁ Παῦλος εὑρίσκεται στὴν Ρώμη «δέσμιος». Καὶ περιμένει νὰ δικασθῆ ἀπὸ τόν «καίσαρα» (=αὐτοκράτορα) Νέρωνα, τὸν ὁποῖο εἶχε «ἐπικαλεσθῆ». Παράλληλα μᾶς δίνει καὶ μία ἄλλη πολύτιμη πληροφορία. Ὅτι ὁ ἀπόστολος Παῦλος μέχρι τότε δὲν εἶχε περάσει ἀπὸ τὴν Κρήτη, παρὰ μόνο «δέσμιος» χωρὶς νὰ ἀναπτύξει ἐκεῖ καμμία ἀπολύτως ἀποστολικὴ δράση. Ὅμως στὴν ἀρχὴ τῆς πρὸς Τίτον Ἐπιστολῆς του, ὁ ἅγιος Παῦλος, μᾶς πληροφορεῖ σαφῶς: ὅτι λίγο πρὶν ἦταν στὴν Κρήτη ὅτι εἶχε ἐκεῖ ἀναπτύξει μεγάλη ἀποστολικὴ δραστηριότητα μὲ πολλὴ καρποφορία ὅτι χρειάσθηκε, γιὰ ἄγνωστο σὲ μᾶς λόγο, νὰ φύγει καὶ ὅτι ἄφησε πίσω του μὲ εἰδικὴ ἐντολή ἐξουσιοδότηση τὸν μαθητή του Τίτο, «ἵνα ἐπιδιορθώσῃ τὰ λείποντα καὶ καταστήσῃ κατὰ πόλιν πρεσβυτέρους καὶ διακόνους» δηλαδή, νὰ ὁλοκληρώσει καὶ νὰ κατοχυρώσει μὲ τὴν πρέπουσα θεσμικὴ εὐρυθμία τὸ ἔργο τοῦ διδασκάλου του. Μπορεῖ ἡ διέλευση τοῦ Παύλου ἀπὸ τὴν Κρήτη, ὅπως τὴν περιγράφουν οἱ Πράξεις νὰ συνδυάσθηκε μὲ τὴν ἐκεῖ ἄσκηση κάποιου ἔργου ἀποστολικοῦ; Ἡ ἀπάντηση πρέπει νὰ εἶναι σαφῶς ἀρνητική. Γιὰ τοὺς ἑξῆς λόγους: Ὁ Παῦλος ἦταν δέσμιος καὶ μετεφέρετο στὴν Ρώμη νὰ δικασθῆ, μὲ προσωπικὴ εὐθύνη τοῦ ἑκατοντάρχη Ἰουλίου, ποὺ μέχρι τότε, δὲν εἶχε καμμία ἐκτίμηση γι αὐτόν. Ἡ διέλευση τοῦ πλοίου ἀπὸ τὴν Κρήτη ἦταν ἀπρογραμμάτιστη καὶ ἀκούσια. Συνεπῶς δὲν ἐπιτρέπεται νὰ κάνουμε τὴν σκέψη, ὅτι ἅμα τῇ ἀφίξει του

συγκεντρώθηκαν γύρω του ἔγκαιρα προειδοποιημένοι οἱ χριστιανοὶ τῆς Κρήτης, ἀφοῦ ἄλλωστε ἡ προσάραξη τοῦ πλοίου ἔγινε στὸν πιὸ ἀπίθανο, γιὰ πλοῖο ποὺ ξεκίνησε ἀπὸ τὴν Κνίδο, τόπο! Τὸ βιβλίο τῶν Πράξεων δὲν μνημονεύει καμμία ἐπικοινωνία χριστιανῶν μὲ τὸν Παῦλο στὴν Κρήτη. Ἀσφαλῶς ἐπειδὴ οὔτε ὑπῆρξε, οὔτε ἦταν δυνατὸ νὰ ὑπάρξει. Τέλος δὲ τὸ βιβλίο τῶν Πράξεων λέγει, ὅτι τὸν ἀπόστολο Παῦλο κατὰ τὴν διεύλευσή του ἀπὸ τὴν Κρήτη τὸ ἔτος 59 συνόδευε μόνο ὁ Ἀρίσταρχος ὁ Θεσσαλονικέας καὶ συνεπῶς, γιὰ ὅλα αὐτά, τὸ Τίτ. 1,5 ποὺ μαρτυρεῖ ὅτι ἀναχωρώντας ὁ ἀπόστολος ἀπὸ τὴν Κρήτη «κατέλιπε» ἐκεῖ τὸν Τίτον, πρέπει νὰ ἀναφέρεται σὲ ἄλλη ἐκεῖ ἐπίσκεψη καὶ παραμονὴ τοῦ μεγάλου ἀποστόλου. Ἔτσι, ἀπόλυτα τεκμηριωμένα καὶ λογικά, ἕνας μεγάλος σύγχρονος ἑρμηνευτὴς τῶν ἁγίων Γραφῶν, ὁ Lorenz Oberlinner, ποὺ γράφει ἑπτὰ ὁλόκληρα χρόνια μετὰ τὴν ἔκδοση τῆς ἔρευνας τοῦ Dr Heinz Warnecke, Die tatsächliche Romfahrt des Apostles Paulus, παρατηρεῖ: «Ἡ στὸ Πράξ. 27, 7-13 μνημονευομένη παραμονὴ κατὰ τὴν μεταφορὰ τοῦ δεσμίου Παύλου στὴν Ρώμη, δὲν ἔχει μὲ τὸ θέμα μας καμμιὰ σχέση γιατὶ τὸ Τίτ. 1,5 προϋποθέτει μιὰ μακρὰ ἀποστολικὴ δράση στὴν Κρήτη» («setzt eine längere missionarische wirksamkeit auf Kreta voraus»). Καὶ ἀφοῦ ἐξηγεῖ λεπτομερέστερα τὸ γιατί, συμπεραίνει: «Συνεπῶς κάθε προσπάθεια ἔνταξης τῶν ποιμαντικῶν ἐπιστολῶν στὸ πλαίσιο τῆς Γ ἀποστολικῆς περιοδείας εἶναι λάθος». Ὑπέρ τῆς ἀπόψεως αὐτῆς συνηγοροῦν καὶ τὰ ἑξῆς: Ὁ μεγάλος ἑρμηνευτὴς τῶν Γραφῶν Θεοδώρητος ὁ Κύρου ἐκτιμάει, ὅτι μὲ τὰ λόγια του στὸ Τίτ. 1,5 ὁ Παῦλος «ἔδειξεν (=τ ὸ κατέστησε σαφές, ξεκάθαρο), ὡς αὐτὸς ἔθηκεν ἐν Κρήτῃ τὸν τῆς εὐσεβείας θεμέλιον». Ὁ Θεόδωρος ὁ Μοψουεστίας, κολοσσὸς ἑρμηνευτικῆς σοφίας, προσθέτει: «ὁ τῆς εὐσεβείας λόγος παρεδέδοτο (=ε ἶχε παραδοθῆ) πᾶσι (=σ ὲ ὅλους τοὺς χριστιανοὺς στὴν Κρήτη) παρ αὐτοῦ (=τοῦ Παύλου) ἐλλείπετο δὲ οἰκονομῆσαι τὰ κατὰ τοὺς πεπιστευκότας». Ἡ ἐκδοχή, ὅτι διερχόμενος τὰ τέλη τοῦ ἔτους 59 ἀπὸ τὴν Κρήτη, «εὗρε ἐκεῖ χριστιανικάς τινας κοινότητας, ἄνευ ὅμως ἐπαρκοῦς ἐκκλησιαστικῆς ὀργανώσεως» εἶναι ἀστήρικτη. Ἡ πρὸς Τίτον ἐπιστολή (κεφ. 1,5) προϋποθέτει μακρ ὰ παραμονὴ καὶ δραστηριότητα τοῦ Παύλου στὴν Κρήτη καὶ βαθειὰ γνώση «τῶν εἰδικῶν συνθηκῶν τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης» τόση, ποὺ δὲν εἶναι ποτὲ δυνατὸ νὰ ἀποκτηθῆ σὲ τόσο βραχὺ διάστημα χρόνου, ὅσο τὸ ὑποδηλούμενο στὸ Πραξ. 27, 7-13 καὶ πλήρη ἐλευθερία κινήσεων τόση, πού, ὅπως παρατηρεῖ εὔλογα ὁ Oberlinner, νὰ μὴν εἶναι δυνατὸ νὰ συνδυασθῆ μὲ τὴν ἀνατεθεῖσα στὸν Τίτο ὑποχρέωση νά «ἐπιδιορθώσῃ τὰ λείποντα καὶ νὰ καταστήσῃ κατὰ πόλιν πρεσβυτέρους», γιατὶ ἦταν «καὶ πολὺ δύσκολο καὶ πολὺ

ὑπεύθυνο ἔργο». Μάλιστα δέ, σύμφωνα μὲ τὸν R. A. Campbell, καὶ μόνη ἡ ὑποχρέωση, νὰ ἐπιλέξει καὶ καταστήσει κατὰ πόλιν πρεσβυτέρους, ἦταν, λόγῳ τῆς ἱερότητας τοῦ θεσμοῦ, τρομερὰ ὑπεύθυνο ἔργο. Συνεπῶς ἡ διέλευση τοῦ Παύλου ἀπὸ τὴν Κρήτη, γιὰ τὴν ὁποία μᾶς μιλάει τὸ Τίτ. 1,5, δὲν μπορεῖ νὰ ταυτίζεται μὲ ἐκείνη ποὺ περιγράφoυν οἱ Πράξεις (κεφ. 27, 7-13) καὶ οἱ Ποιμαντικὲς Ἐπιστολὲς τοῦ ἀποστόλου Παύλου πρέπει νὰ ἀναφέρωνται σὲ ΑΛΛΗ ἐποχή. 3. Σὲ ποία ἐποχὴ ἀνήκουν καὶ ἀναφέρονται οἱ Ποιμαντικὲς Ἐπιστολὲς τοῦ Παύλου; Προεξαγγελτικὰ λέμε: Στὴν περίοδο μεταξὺ τῶν ἐτῶν 64-67 μ.χ., ὅπου τὶς ἔχει τάξει ἡ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας. Σὲ ποία ὅμως; Ὑπάρχουν μαρτυρίες. Εἶναι λίγες καὶ πολὺ λιτές. Ἀλλὰ καὶ ἐπαρκεῖς. Καὶ τὶς εὑρίσκομε ὅλες στὴν δέσμη τῶν λεγομένων «Ποιμαντικῶν Ἐπιστολῶν» τοῦ πανευφήμου Ἀποστόλου, ποὺ χρονικὰ ἀπέχουν ἐλάχιστα μεταξύ τους. Ἀπὸ τὶς μαρτυρίες λοιπόν, ποὺ μᾶς δίνουν οἱ Ποιμαντικὲς Ἐπιστολές (Α καὶ Β πρὸς Τιμόθεον καὶ πρὸς Τίτον) συνάγεται ὅτι: α. Ὁ καῖσαρ Νέρων, ἐκήρυξε, εἴτε μετὰ ἐξέταση τῆς ὑπόθεσής του, εἴτε καὶ μὲ κάποιο γενικὸ διάταγμα, τὸν ἀπόστολο ἀθῶο καί, σὰν Ρωμαῖο πολίτη, τὸν ἄφησε ἐλεύθερο (ἄνοιξη 64 μ.χ.). β. Μετὰ ἀπὸ αὐτό, ὁ ἀπ. Παῦλος θέλοντας νὰ ἀξιοποιήσει στὸν μέγιστο δυνατὸ βαθμὸ τὸν χρόνο ποὺ τοῦ ἀπέμενε, ἄρχισε τὴν Δ περιοδεία του ξεκινώντας ἀπὸ τὴν Ἱσπανία (64 μ.χ. ἄνοιξη). Στὴν συνέχεια ἐπῆγε στὴν Κρήτη (64-65 μ.χ. Καλοκαίρι- Χειμώνας). Μετὰ μακρὰ παραμονὴ στὴν Κρήτη, ἐπῆγε στὴν Ἔφεσο. Ἐκεῖ ἔκαμε νέο πρόγραμμα. Γιὰ τὴν Μακεδονία. Καὶ ἀπὸ τὴν περιοχὴ τῆς «Ἀσίας», ἴσως ἀπὸ τὴν Λαοδίκεια τῆς Φρυγίας, ἔστειλε τὴν πρώτη του ἐπιστολὴ στὸν Τιμόθεο. Σ αὐτὴν τοῦ λέγει ρητά: «Πορευόμενος εἰς Μακεδονίαν, παρακάλεσά σε προσμεῖναι ἐν Ἐφέσῳ» (Α Τιμ. 1,3). Πορευόμενος εἰς Μακεδονίαν, λοιπόν, πρῶτα ἐπέρασε ἀπὸ τὴν Μίλητο, ( ὅπου ἄφησε τὸν Τρόφιμο «ἀσθενοῦντα») καὶ μετὰ ἀπὸ τὴν Κόρινθο, ( ὅπου «ἔμεινε ὁ Ἔραστος»). Καὶ μετά, ἀσφαλῶς πῆρε τὸν δρόμο γιὰ τὴν Μακεδονία. Τὸ λέμε μὲ βεβαιότητα. Γιατὶ εἶναι γνωστὸ στὶς περιοδεῖες του ὅτι, ὁ Παῦλος ἀκολουθοῦσε σταθερὰ ἕνα ἐκ τῶν προτέρων αὐστηρὰ καθορισμένο πρόγραμμα. Καί, πρὶν ἀρχίσει ὁ χειμώνας, ἴσως τὸ καλοκαίρι τοῦ 65 μ.χ., γράφοντας στὸν Τίτο ἀπὸ τὴν Μακεδονία, σὰν συμπληρώνοντας τὶς πληροφορίες ποὺ μᾶς ἔχει μέχρι τώρα δώσει, τοῦ λέγει: «Ὅταν πέμψω Ἀρτεμᾶν πρός σε ἢ Τυχικόν, σπούδασον ἐλθεῖν πρός με εἰς Νικόπολιν ἐκεῖ γάρ κέκρικα παραχειμάσαι» (Τίτ. 3,12).

4. Γιατί ὅμως ὁ ἀπόστολος Παῦλος ἐπῆγε στὴν Νικόπολη; Γιατί «κέκρικε», ὅτι θὰ ἔπρεπε νὰ παραχειμάσει στὴν Νικόπολη; Στὰ ἐρωτήματα αὐτὰ ὁ καθηγητής Γαλίτης δίνει τὴν ἑξῆς ἀπάντηση: Ὁ ἀπόστολος Παῦλος ἤθελε νὰ πάει νὰ παραχειμάσει «ἐν Νικοπόλει πιθανῶς, ἵνα ἐξ αὐτῆς πορευθῆ ἅμα τῇ ἀνοίξει καὶ ἐπαναλήψει τῆς ναυσιπλοΐας εἰς Δύσιν». Ἡ ἄποψη ὅμως αὐτὴ κατὰ τὴν γνώμην μας δὲν πρέπει νὰ ἐπαρκεῖ. Γιὰ τοὺς ἑξῆς λόγους: α. Εἶναι γνωστό, ὅτι ὁ ἀπ. Παῦλος εἶχε βαθὺ πόθο, «ἐφιλοτιμεῖτο», νὰ σπείρει τὸν σπόρο (=ε ὐαγγελίζεσθαι) σὲ τόπους, «ὅπου οὐχ ὠνομάσθη Χριστός, ἵνα μὴ ἐπ ἀλλότριον θεμέλιον οἰκοδομῇ» (Ρωμ. 15,20). β. Στὴν Νικόπολη δὲν εἶχε ἀκόμη «ὀνομασθῆ» Χριστός. γ. Στὴν Β Τίµ. 4,17 γράφει, ὅτι στήν «πρώτη» ἀπολογία του, ἐνῶ πάντες τὸν εἶχαν ἐγκαταλείψει, ὁ Κύριος «παρέστη» καὶ τόν «ἐνεδυνάμωσε», «ἵνα δι αὐτοῦ τὸ κήρυγμα πληροφορηθῇ καὶ ἀκούσωσι πάντα τὰ ἔθνη». Δηλαδὴ ὁ Κύριος τοῦ ἔδωκε ἐντολὴ νὰ ἀγωνισθῆ, ὅσο μποροῦσε περισσότερο, νὰ ἀκούσουν τό «κήρυγμα» πάντα τὰ ἔθνη. Ἀπὸ ὅλα αὐτὰ συνάγεται ὅτι: Ἡ μετάβαση καὶ παραμονὴ τοῦ ἀποστόλου Παύλου στὴν Νικόπολη τὸν χειμώνα 65-66 μ.χ., καθὼς καὶ ἡ ἐκεῖ συνάντησή του μὲ τὸν ἀπ. Τίτο, πρέπει νὰ θεωροῦνται ἱστορικὰ γεγονότα ἀδιαμφισβήτητα. Ὁ ἀπόστολος Παῦλος δὲν ἐπῆγε στὴν Νικόπολη οὔτε γιὰ παραχείμαση οὔτε γιὰ εὔκολη καὶ ἔγκαιρη διάβαση στὴ Δύση, ἀλλὰ γιὰ νὰ κηρύξει τὸν Χριστὸ καὶ τὴν ἀνάστασή Του, ἀκολουθώντας ἕνα αὐστηρὰ προδιαγραμμένο καὶ καθορισμένο πρόγραμμα ἀποστολικῆς δράσης, ποὺ καθιστοῦσε τὴν Νικόπολη βασικὸ ἱεραποστολικὸ κέντρο του. Β Εἶναι ἀξιόπιστες οἱ μαρτυρίες; 1. Ὅπως εἴδαμε, οἱ τρεῖς ἐπιστολές, οἱ μόνες ποὺ μᾶς προσφέρουν μαρτυρίες γιὰ τὴν μετάβαση καὶ παραχείμαση τοῦ ἀποστόλου Παύλου στὴν Νικόπολη, εἶναι οἱ «Ποιμαντικὲς Ἐπιστολές» τοῦ ἀποστόλου τῶν Ἐθνῶν: οἱ Α καὶ Β πρὸς Τιμόθεον καὶ ἡ πρὸς Τίτον. Καὶ εἴδαμε, ὅτι οἱ μαρτυρίες τους εἶναι λίγες μὲν καὶ λιτές, ἀλλὰ σαφεῖς καὶ ξεκάθαρες. Θὰ ἔπρεπε λοιπόν, τὸ πιὸ πάνω συμπέρασμα στὸ ὁποῖο καταλήγει ἡ ἔρευνα τῶν πηγῶν μὲ τόση περίσκεψη, νὰ εἶναι ὁλόθυμα ἀποδεκτὸ ἀπὸ ὅλους. Ὅμως δὲν συμβαίνει αὐτό. Γιατί, ἐνῶ ἐμεῖς χαιρόμαστε τὶς μαρτυρίες αὐτές, ποὺ σὰν ἁγιογραφικὲς τὶς θεωροῦμε ἀπόλυτα αὐθεντικές, θεολόγοι τοῦ μοντέρνου κόσμου ἀμφισβήτησαν τὴν γνησιότητα καὶ τὴν ἀξιοπιστία τῶν Ποιμαντικῶν

Ἐπιστολῶν. Καὶ κατὰ συνέπεια καὶ τὶς ἱστορικὲς μαρτυρίες τους. Ἐπικαλέσθηκαν, πρὸς ἐνίσχυση καί «θεμελίωση» τῶν ἀπόψεών τους, διάφορα ἐπιχειρήματα καὶ κυρίως φιλολογικά. Τὸ λεκτικό τους, εἶπαν, δέν «πολυ-μοιάζει» μὲ τὸ λεκτικὸ τοῦ ἀπ. Παύλου, ὅπως τὸ βλέπομε στὶς ἄλλες του ἐπιστολές. Ἐτοποθέτησαν τὴν συγγραφή τους μετὰ πολλὰ χρόνια μετὰ τὸ 100 μ.χ. Καὶ ἰσχυρίσθηκαν, ὅτι δὲν εἶναι ἐπιστολὲς προσωπικοῦ χαρακτῆρα, ὅπως φαίνονται, ἀλλὰ ποιμαντικὲς ὑποθῆκες γραμμένες στὸ συνηθισμένο τότε λογοτεχνικὸ εἶδος τῶν «ἐπιστολιμαίων διατριβῶν», ποὺ ὅλη ἡ δομὴ καὶ ἡ πλοκή τους ἦταν μία «ἐπινόηση» (fiction). 2. Ὅμως, ἡ ἐκδοχὴ αὐτή, ὅτι δηλαδὴ οἱ Ποιμαντικὲς Ἐπιστολὲς δὲν εἶναι παρὰ μιὰ litterarische Fiktion, δὲν εὐσταθεῖ. Καὶ δὲν εὐσταθεῖ γιὰ ἕνα πολὺ ἁπλὸ λόγο. Ἐπειδή, ὅλα ὅσα περιγράφονται στὶς ἐπιστολὲς αὐτές, τεκμηριώνονται σὰν ἀδιαμφισβήτητα γεγονότα ἱστορικά. Δὲν θὰ ἀσχοληθῶ μὲ τὶς ἀπόψεις αὐτές. Ὅποιος ἔχει ὄρεξη νὰ τὶς ἰδεῖ σὲ λεπτομέρειες, τὶς ἴδιες καὶ τὴν ἀντίκρουσή τους, δὲν ἔχει παρὰ νὰ μελετήσει, στὰ Ἑλληνικὰ τὸ ὑπόμνημα τοῦ διαπρεποῦς καθηγητοῦ Γεωργίου Γαλίτη («Ἡ πρὸς Τίτον ἐπιστολὴ τοῦ Ἀπ. Παύλου»). Στὸ βιβλίο αὐτὸ ὁ κ. Γαλίτης, ὄχι μόνο τὶς παραθέτει τὶς ἀπόψεις αὐτές, ἀλλὰ καὶ τὶς ἀνασκευάζει καταλεπτῶς. Καὶ καταλήγει στὴν παρατήρηση, ὅτι ὅλες ἐξηγοῦνται πλήρως ἀπὸ τὴν ἱστορικὰ ἀδιαφιλονίκητη «θεωρία τοῦ γραφέως». Ἡ θεωρία τοῦ γραφέως, δὲν εἶναι μιὰ ἁπλῆ «θεωρία» ἦταν τότε, γιὰ τοὺς χρόνους ἐκείνους, μία καθημερινὴ πράξη γιὰ ὅλους. Σύμφωνα λοιπὸν μὲ αὐτὴν τήν «θεωρία» πράξη, ἐπειδὴ τότε καὶ οἱ διορθώσεις σὲ κείμενο ἦταν κάτι τὸ πολὺ δύσκολο, ( ἂν μὴ καὶ ἀδύνατο), καὶ τὸ χαρτὶ εἶδος πολυτελείας, -ὅλοι οἱ ἐπιστολογράφοι ἀνέθεταν σὲ λογίους καλλιγράφους νὰ γράφουν τὶς ἐπιστολές τους, ἀφοῦ βέβαια τοὺς ἔδιναν τὶς πρέπουσες γενικὲς ὁδηγίες. Αὐτοὶ οἱ γραφεῖς συνέτασσαν ἐλεύθερα τὴν ἐπιστολή μὲ τὸν δικό τους τρόπο. Ὁ ἀποστολέας τὴν ἄκουε καί, ὅταν δὲν παρουσίαζε ἀπόψεις ἀντίθετες στὶς δικές του, τὴν ἐπεκύρωνε, ἀποδεχόμενος καὶ ἀντιπαρερχόμενος τὶς ὅποιες διαφορὲς τοῦ προσωπικοῦ ὕφους τοῦ γραφέα. Κάπως ἔτσι ἔχει πιὰ ἀποδειχθῆ καὶ ἔχει γίνει ἀπὸ ὅλους ἀποδεκτό- ἐγράφη καὶ ἡ ἐπιστολὴ τοῦ Παύλου πρὸς Ἑβραίους. 3. Ἔτσι μένει ἑδραία ἡ γνησιότητα τῶν Ποιμαντικῶν Ἐπιστολῶν τοῦ μακαρίου ἀποστόλου Παύλου, ἀνάμεσα στὶς ὁποῖες εἶναι καὶ ἡ πρὸς Τίτον ἐπιστολή, γιὰ τὴν ὁποία ὑποστηρίζεται μετὰ λόγου, ὅτι «ἐγράφη» ἀπὸ τὸν ἀπόστολο Λουκᾶ, αὐτάδελφο τοῦ Τίτου. Ἡ συγγραφή τους, δηλαδὴ καὶ τῶν τριῶν Ποιμαντικῶν Ἐπιστολῶν, τοποθετεῖται στὰ ἔτη 65-66 μ.χ. Ἔτσι ὅλες οἱ μαρτυρίες ποὺ μᾶς δίνουν, σχετικὰ μὲ τὸ

πρόγραμμα μετακινήσεων καὶ μὲ τὶς ἴδιες τὶς μετακινήσεις τοῦ πανευφήμου ἀποστόλου Παύλου, προσλαμβάνουν μία κατὰ κυριολεξία ρεαλιστικὴ δραματικότητα τέτοια, ποὺ σὰν ἐπινόηση σὲ ψευδεπίγραφα (fiction) ἦταν ἄγνωστη τὴν ἐποχὴ ἐκείνη. 4. Γιὰ ἐπίρρωση τῶν ἀνωτέρω παραθέτομε τὴν τοποθέτηση τοῦ κατὰ γενικὴ ὁμολογία μέγιστου καινοδιαθηκικοῦ θεολόγου (scholar), W. M. Ramsay (1851-1939) ποὺ θεωρεῖται ἀδιαμφισβήτητη αὐθεντία σὲ θέματα ἱστορίας καὶ γεωγραφίας, καὶ βαθὺς μελετητὴς ὅλων τῶν συναφῶν μὲ τὴν Καινὴ Διαθήκη θεμάτων. Γράφει ὁ W. M. Ramsay: «Ἀπὸ τὶς μαρτυρίες, ποὺ εὑρίσκομε στὶς Ποιμαντικὲς Ἐπιστολές του, καταλήγομε στὸ συμπέρασμα, ὅτι τὸ πιὸ πιθανὸ εἶναι: ὅτι ὁ Παῦλος ἐπῆγε στὴν Νικόπολη καὶ ὅτι ἐκεῖ, στὴν Νικόπολη, συνελήφθη, ἐνῶ κυνηγοῦσε τὴν δουλειά του καὶ ἀπὸ ἐκεῖ σὰν Ρωμαῖος πολίτης ἐστάλη, προκειμένου νὰ δικασθῆ, στὴν Ρώμη. Ἡ ἀναφορὰ στὴν Νικόπολη καὶ στὴν ἐκεῖ μετάβαση τοῦ ἀποστόλου Παύλου εἶναι θέματα πολὺ στενὰ συνδεδεμένα μὲ τὴν διαμάχη γύρω ἀπὸ τὴν γνησιότητα καὶ ἀξιοπιστία τῶν Ποιμαντικῶν Ἐπιστολῶν. Ἐκεῖνοι λοιπόν, ποὺ λένε ὅτι λογικὰ δὲν εἶναι δυνατὸ νὰ ἀποδεχθοῦν, ὅτι οἱ ἐπιστολὲς αὐτὲς παρέχουν μαρτυρίες τέτοιες ποὺ νὰ μπορεῖ νὰ στηριχθῆ σ αὐτὲς ἡ σύνταξη μιᾶς σωστῆς ἱστορίας παρουσίασης τοῦ βίου τοῦ ἀποστόλου Παύλου, ἀσφαλῶς δὲν δίνουν σημασία στὶς μαρτυρίες (τ ῶν Ποιμαντικῶν Ἐπιστολῶν) σχετικὰ μὲ τὴν Νικόπολη. Ἀντίθετα, ἐκεῖνοι ποὺ δέχονται, ὅτι οἱ Ἐπιστολὲς αὐτὲς μᾶς προσφέρουν ἀληθινὲς ἱστορικὲς πληροφορίες, τὶς ἐπιστολὲς αὐτές, κατὰ λογικὴ συνέπεια τὶς τοποθετοῦν στὰ πρῶτα χρόνια μετὰ τὴν πρώτη «κράτησή» του (σ ὰν ὑποδίκου) στὴν Ρώμη καὶ πολὺ εὔλογα συμπεραίνουν, ὅτι στὴν πρώτη του δίκη, ὁ ἀπόστολος Παῦλος ἀπηλλάγη ἀπὸ κάθε κατηγορία καὶ ἀφέθη ἐλεύθερος. Ἀλλὰ καὶ ἀπὸ ἐκείνους ποὺ ἀρνοῦνται τὴν γνησιότητα τῶν Ποιμαντικῶν Ἐπιστολῶν, μερικοί ( ἕνας ἀπὸ αὐτοὺς καὶ ὁ Harnack) δέχονται, ὅτι παρὰ ταῦτα, ὅλα ὅσα λένε οἱ Ποιμαντικὲς Ἐπιστολές, εἶναι στοιχεῖα ἱστορικὰ ἀξιόπιστα. Μὲ βάση λοιπὸν αὐτὰ τὰ στοιχεῖα, ὁ Παῦλος συνελήφθη στὴν Νικόπολη καὶ παρεπέμφθη σὲ δίκη στὴν Ρώμη μὲ τὴν κατηγορία, ὅτι διέδιδε τὴν ἀπαγορευμένη χριστιανικὴ πίστη. Ἡ σύλληψή του δὲν μπορεῖ νὰ τοποθετηθῆ παρὰ μόνο μετὰ τὴν κήρυξη τοῦ διωγμοῦ τοῦ Νέρωνος. Καὶ συνεπῶς, ὁ χειμώνας, ποὺ ὁ ἀπόστολος Παῦλος τὸ εἶχε προγαμματίσει νὰ περάσει στὴν Νικόπολη πρέπει νὰ εἶναι ὁ χειμώνας ἀνάμεσα στὰ χρόνια ἢ 64-65, ἢ 65-66, ἢ 66-67 μ.χ.» 5. Σημειώνομε ἐδῶ, ὅτι ὁ διωγμὸς τοῦ Νέρωνος ἄρχισε ἀμέσως μετὰ τὴν πυρπόληση τῆς Ρώμης (Καλοκαίρι τοῦ 64 μ.χ.). Ὅπως εἶναι γνωστὸ καὶ σαφὲς ἀπὸ τὶς Ποιμαντικές του Ἐπιστολές, ὁ Παῦλος εἶχε ἀφεθῆ ἐλεύθερος, καὶ εἶχε ἀναχωρήσει ἀπὸ

τὴν Ρώμη, μόλις ἄρχιζε ἡ ἄνοιξη τοῦ 64 μ.χ. Ὀρθὰ παρατηρεῖ ὁ J. Lebreton, ὅτι, ἂν ἐξακολουθοῦσε νὰ εὑρίσκεται στὴν Ρώμη, μὲ τὴν ἔναρξη τοῦ διωγμοῦ, ἀσφαλῶς θὰ ἦταν τὸ πρῶτο του θῦμα. Καὶ βγαίνει ὁλοκάθαρο τὸ συμπέρασμα ὅτι οἱ παρατηρήσεις τοῦ Harnack καὶ τοῦ Ramsay εἶναι ἀπόλυτα σωστές. Ὅλες οἱ μαρτυρίες τῶν Ποιμαντικῶν Ἐπιστολῶν τεκμηριώνονται περίτρανα. Γ Σὲ ποιά Νικόπολη ἐπῆγε ὁ ἀπ. Παῦλος; 1. Μὲ τὸ φῶς ὅλων τῶν ὡς ἄνω, ξαναγυρίζομε στὴν παραγγελία τοῦ Παύλου πρὸς τὸν μαθητή του Τίτο: «Ὅταν πέμψω Ἀρτεμᾶν πρός σε ἢ Τυχικόν, σπούδασον ἐλθεῖν πρός με εἰς Νικόπολιν ἐκεῖ γάρ κέκρικα παραχειμάσαι». Τό «ἐκεῖ» καθιστᾶ βέβαιον, ὅτι ὁ Παῦλος, ὅταν ἔγραφε τὴν πρὸς Τίτον ἐπιστολή του, δὲν ἦταν ἀκόμη στὴν Νικόπολη. Μένει νὰ δεχθοῦμε, ὅτι τὴν ἔγραψε, πρὶν πάει «ἐκεῖ» καὶ ὅτι ἡ σὲ σημείωση σὲ κώδικα μνεία, ὅτι ἡ ἐπιστολὴ αὐτὴ ἐγγράφη ἀπὸ τήν «Νικόπολη», δὲν πρέπει νὰ εἶναι ἀκριβής. Ἄρα, πρέπει νὰ θεωρηθῆ βέβαιο, ὅτι καὶ λόγῳ τοῦ βαριά «δυσχειμέρου» κλίματος, καὶ τῆς Μακεδονίας καὶ γενικὰ τῆς ἐσωτερικῆς βορείου Ἑλλάδος, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὸν μαρτυρημένο πόθο του νὰ τρέξει νὰ κηρύξει τὸ εὐαγγέλιο, ἐκεῖ ποὺ δὲν εἶχε ἀκόμη «ὀνομασθῆ» ὁ Χριστός, ὁ ἀπόστολος προγραμμάτισε νὰ περάσει τὸν χειμώνα του στὴν Νικόπολη, ποὺ ἦταν (καὶ εἶναι) τὸ καλύτερο χειμαδιὸ τῆς Δυτικῆς Ἑλλάδος, καὶ ἡ μόνη τότε ἀλλὰ ὀνομαστή, Νικόπολη στὴν Βαλκανική. Πρόκειται ὅμως, γι αὐτὴν τὴν Νικόπολη; Μήπως πρόκειται γιὰ κάποια ἄλλη; 2. Τὸ ἐρώτημα φαίνεται παράξενο. Ἀλλὰ δὲν εἶναι. Ἀφοῦ, ὡς γνωστό, στὴν Ρωμαϊκὴ Οἰκουμένη (orbis terrarum) ὑπῆρχαν συνολικὰ ἑπτὰ Νικοπόλεις. Καὶ πολλοί, καὶ ἀρχαῖοι καὶ νεώτεροι συγγραφεῖς (ἀνάμεσα στοὺς ὁποίους καὶ ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος), ὑποστηρίζουν ὅτι ἡ Νικόπολη, στὴν ὁποία ἐπῆγε ὁ Παῦλος δὲν ἦταν ἡ Νικόπολη τῆς Ἠπείρου, ἀλλὰ κάποια ἄλλη. Ποιά ὅμως; Ἂς ἰδοῦμε μὲ ὑπομονή, ποῖες εἶναι οἱ Ρωμαϊκὲς Νικοπόλεις, γιὰ νὰ μπορέσωμε νὰ εἰποῦμε «μετὰ λόγου», γιὰ ποιὰ μᾶς μιλάει τὸ Τίτ. 3:12. Ποῖες εἶναι οἱ ἑπτὰ Νικοπόλεις τῆς Ρωμαϊκῆς Οἰκουμένης; α. Μία εἶναι ἡ Νικόπολις ἡ περὶ Νέστον, (=τ ὸ σημερινὸ Ἄνω Νευροκόπι τῆς Βουλγαρίας) β. Ἄλλη εἶναι ἡ Νικόπολις ἡ πρὸς Ἴστρῳ, ἢ ἐν Θράκῃ, ἢ τῆς Μυσίας, δηλ. τῆς σημερινῆς ἀνατολικῆς Βουλγαρίας. Ὅμως οἱ δύο αὐτὲς Νικοπόλεις ἀποκλείονται, ἀφοῦ ἱστορικὰ εἶναι βέβαιο, ὅτι καὶ οἱ δύο ἱδρύθηκαν, ἢ μετονομάσθηκαν σὲ

Νικοπόλεις, ἐπὶ τοῦ αὐτοκράτορος Τραϊανοῦ (98-117 μ.χ.), σὲ ἀνάμνηση νικῶν του κατὰ τῶν Δακῶν. γ. Μιὰ ἄλλη Νικόπολη εἶναι ἡ Νικόπολις ἡ ἐν Παλαιστίνῃ (ἡ βιβλικὴ πόλη Ἐμμαούς). Ἀλλὰ τίθεται καὶ αὐτὴ ἐκτὸς συζήτησης, ἀφοῦ τὸ ὄνομα αὐτὸ (Νικόπολη) τῆς ἐδόθη στὶς ἀρχὲς τοῦ 3ου αἰῶνα. δ. Ἄλλη εἶναι ἡ Νικόπολις τῆς Συρίας (στὰ σύνορα μὲ τὴν Κιλικία), ποὺ ἱδρύθη ἀπὸ τὸν Μέγα Ἀλέξανδρο σὲ ἀνάμνηση τῆς νίκης του στὴν Ἰσσό (333 π.χ.). ε. Πέμπτη εἶναι ἡ Νικόπολις τῆς Ἀρμενίας (κοντὰ στὴν Κερασοῦντα), ποὺ ἱδρύθη ἀπὸ τὸν Ρωμαῖο στρατηγὸ Πομπήιο σὲ ἀνάμνηση τῆς νίκης του κατὰ τοῦ βασιλιᾶ τῆς Ἀρµενίας Μιθριδάτη ΣΤ (63 π.χ.). στ. Ἕκτη εἶναι ἡ Νικόπολις ἡ ἐν Αἰγύπτῳ δηλαδὴ ἕνα προάστειο τῆς Μεγάλης Ἀλεξάνδρειας τοῦ ἐδόθη τὸ ὄνομα αὐτὸ σὲ ἀνάμνηση τῆς ἐκεῖ νίκης τοῦ Ὀκταβίου Αὐγούστου ἐναντίον τοῦ Ἀντωνίου καὶ τῆς Κλεοπάτρας (30 π.χ.). Ἀλλὰ καὶ οἱ τρεῖς αὐτές (δ -στ ) Νικοπόλεις πρέπει νὰ τεθοῦν ἔξω ἀπὸ κάθε σχετικὴ ἀναζήτηση γιὰ τοὺς ἑξῆς λόγους: Πρῶτα, γιατὶ εἶναι λογικὰ ἀπαράδεκτο νὰ κινεῖται ὁ ἀπόστολός μας μεταξὺ Κορίνθου καὶ Μακεδονίας καὶ νὰ κάνει λόγο γιὰ μετάβασή του μὲ τὴν ἔναρξη τοῦ χειμώνα στὴν Ἀρμενία, ἢ Συρία ἢ Αἴγυπτο. Ἔπειτα, γιατὶ εἶναι ἀκόμη πιὸ ἀπίθανο καὶ ἀπαράδεκτο, νὰ ἀναφέρεται σὲ κάποια ἀπὸ τὶς μικρὲς καὶ ἀσήμαντες καὶ τόσο μακρινὲς αὐτὲς πόλεις, χωρὶς κάποιο πρόσθετο προσδιορισμό, ποὺ θὰ ἔδινε στὸν παραλήπτη τῆς ἐπιστολῆς Τίτο, νὰ καταλάβει, γιὰ ποιὰ ἐπρόκειτο. Καὶ τέλος, γιατὶ εἶναι πολύ «δύσκολο» νὰ ἀπευθύνει κανεὶς ἐπιστολὴ ἀπὸ τόπο, ποὺ γιὰ τοὺς ἐκεῖ διαβιοῦντες μία εἶναι ἡ γνωστὴ καὶ κοντινὴ Νικόπολη, καὶ νὰ ὑπονοεῖ κάποια ἄλλη, καὶ μάλιστα χωρὶς μιὰ κάποια εἰδικὴ ἐπισήμανση. ζ. Ἀπομένει λοιπὸν μόνο ἡ Νικόπολη τῆς Ἠπείρου, ἤ (ὅπως ἀποκαλεῖται στὶς λατινικὲς πηγές) ἡ Ἀκτία Νικόπολη. Ἡ Νικόπολη αὐτὴ ἱδρύθηκε τὸ 31 π.χ. ἀπὸ τὸν Ὀκτάβιο Αὔγουστο σὲ ἀνάμνηση τῆς νίκης του στὸ Ἄκτιο κατὰ τοῦ Ἀντωνίου καὶ τῆς Κλεοπάτρας. Πρόκειται ὅμως γι αὐτήν; Ἀναφέρεται ὁπωσδήποτε ὁ συγγραφέας τῆς πρὸς Τίτον ἐπιστολῆς πανεύφημος ἀπόστολος Παῦλος σ αὐτήν, καὶ ὄχι σὲ κάποια ἄλλη; 3. Ἂς ἰδοῦμε, ποῖες μαρτυρίες μᾶς συνωθοῦν καὶ μᾶς ἀναγκάζουν νὰ δεχθοῦμε, ὅτι ἡ πόλη, γιὰ τὴν ὁποία μᾶς μιλάει τὸ Τίτ. 3,12, δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι ἄλλη ἀπὸ τὴν Ἀκτία Νικόπολη, δηλαδὴ ἀπὸ τὴν Νικόπολη τῆς Ἠπείρου. α. Ἡ Νικόπολη τῆς Ἠπείρου εἶχε πρόσφατα ἀνακηρυχθῆ ἀπὸ τὸν καίσαρα αὔγουστο Νέρωνα (54-68 μ.χ.) πρωτεύουσα μιᾶς μεγάλης Διοίκησης, ποὺ ἄρχιζε ἀπὸ τὰ βόρεια παράλια τοῦ Κορινθιακοῦ κόλπου, περιλάμβανε Αἰτωλία, Ἀκαρνανία,

Ἤπειρο, Δαλματία καί, πρὸς ἀνατολάς, ἐκτεινόταν μέχρι τὴν Λυχνιδό, τὰ σημερινὰ Σκόπια. Ἦταν ἕνα μεγάλο διοικητικὸ κέντρο ὅπως ἡ Ἔφεσος ὅπως ἡ Θεσσαλονίκη ὅπως ἡ Καισάρεια τῆς Παλαιστίνης. Ἦταν λιμάνι-κόμβος ἀνάμεσα σὲ Ἰταλία καὶ Βαλκανική. Καὶ ταυτόχρονα ἦταν κέντρο πολιτισμοῦ. Σὲ σύγκριση μὲ τὴν Νικόπολη τῆς Ἠπείρου ὅλες οἱ ἄλλες Νικοπόλεις ἦσαν ἀσήμαντα πολιχνίδια. Ἦταν λοιπὸν φυσικό, νὰ μὴ θέλει ὁ μεγάλος ἀπόστολος νὰ τὴν ἀφήσει ἐκτὸς τοῦ ἐνδιαφέροντός του. Παράλληλα ἡ Νικόπολη ἦταν καὶ τὸ καλύτερο χειμαδιὸ τῆς Δυτικῆς Ἑλλάδος καὶ συνεπῶς δικαίως ἐπελέγη σὰν τόπος παραχειμάσεως (Τίτ. 3,12). β. Γιὰ ὅλους αὐτοὺς τοὺς λόγους ὁ Lorenz Oberlinner στὸ περισπούδαστο ἔργο του Kommentar zu Titusbrief ἀξιολογώντας θετικὰ μαρτυρίες τῶν: F. J. Schierse A.T. Hanson καί M. Dibelius H. Conzelmann, δέχεται, ὅτι οἱ μαρτυρίες αὐτὲς πρέπει νὰ γίνουν δεκτὲς σὰν ἐπιβεβαίωση τῆς σχετικῆς παράδοσης. Μὲ αὐτὲς ἀποδεικνύεται, λέγει, ὅτι ἡ παράδοση αὐτὴ εἶναι ἐπαρκῶς τεκμηριωμένη σὰν γνήσια ἱστορικὴ παράδοση (a piece of genuine historical tradition). γ. Οἱ ἐπιστολὲς Α πρὸς Τιμόθεον καὶ πρὸς Τίτον ἐγράφησαν σχεδὸν ταυτόχρονα. Τόσο, ὥστε πολλοὶ ἑρμηνευτὲς δυσκολεύονται νὰ εἰποῦν, ποία ἀπὸ τὶς δύο προηγεῖται χρονικά. Γιὰ τὴν ἔρευνά μας σημασία ἔχει μόνο, ὅτι καὶ οἱ δύο ἐγράφησαν τὴν ἄνοιξη ἢ τὸ καλοκαίρι τοῦ 65 μ.χ. ἀπὸ τὴν Μακεδονία. Ἡ ἐκδοχή, ὅτι ἡ πρὸς Τίτον ἐπιστολὴ ἐγράφη ἀπὸ τὴν Νικόπολη, δὲν εὐσταθεῖ. Γιατὶ τότε δὲν θὰ ἔλεγε ὁ Παῦλος «ἐκεῖ γὰρ κέκρικα παραχειμάσαι». Τό «ἐκεῖ» ἀναφέρεται σὲ τόπο ἄλλον ἀπὸ ἐκεῖνον, στὸν ὁποῖο εὑρίσκεται ὁ ὁμιλῶν. δ. Ὑπάρχει σαφής παράδοση, ὅτι ὁ Παῦλος ἐπῆγε στὴν Νικόπολη. 4. Ὅμως γεννᾶται τὸ ἐρώτημα: Ἔλαβε τελικὰ χώραν ἡ συνάντηση Τίτου καὶ Ἀποστόλου στὴν Νικόπολη; Ἐπῆγε τελικὰ ὁ Παῦλος στὴν Νικόπολη; Καί «ἔσπευσε» ἐκεῖ πρὸς συνάντησή του ὁ Τίτος πρὶν τὸν χειμώνα τοῦ 65 μ.χ.; Ποία ἡ ἀπάντηση; Στὴν Β πρὸς Τιμόθεον ἐπιστολή του, ποὺ ἐγράφη γύρω στοὺς ἕξι μῆνες μετὰ τὴν πρὸς Τίτον, δηλ. στὰ μέσα τοῦ 66 μ.χ., ὁ ἀπόστολος Παῦλος μᾶς πληροφορεῖ, ὅτι: ὁ Τίτος τότε εὑρίσκετο καί «ἔδρα» στὴ Δαλματία. Αὐτὸ ὅμως μαρτυρεῖ, ὅτι ἡ συνάντηση στὴν Νικόπολη ἐπραγματοποιήθη. Καὶ ὅτι «ὄντως ὁ Τίτος ὀλίγον βραδύτερον εὑρίσκετο πλησίον τοῦ Παύλου καὶ ὅτι ἐν συνεχείᾳ ἀπεστάλη ὑπ αὐτοῦ εἰς Δαλματίαν» (Γ. Γαλίτης).

5. Μετὰ ἀπὸ αὐτά, μὲ βάση τὰ στοιχεῖα ποὺ ἔχομε ὑπ ὄψη μας, συμπεραίνομε ὅτι: Μετὰ τὴν ἀπελευθέρωσή του (64 μ.χ.) ὁ Παῦλος ἐπῆγε στὴν Ἱσπανία. Ἀπὸ τὴν Ἱσπανία ἐπῆγε στὴν Κρήτη. Ἀπὸ τὴν Κρήτη ἐπῆγε στὴν Ἔφεσο. Ἀπὸ τὴν γειτονικὴ πόλη Λαοδίκεια τῆς Φρυγίας ἔγραψε τὴν πρὸς Τιµόθεον Α ἐπιστολή (65 μ.χ.). Ἀπὸ ἐκεῖ μετὰ σύντομη διέλευση ἀπὸ τὴν Μίλητο, ἐπῆγε στὴν Κόρινθο. Καὶ ἀπὸ τὴν Κόρινθο στὴν Μακεδονία. Καὶ ἀπὸ τὴν Μακεδονία ἔγραψε τὴν πρὸς Τίτον ἐπιστολή του (65 μ.χ). Καὶ συνεπῶς μόνο ἀπὸ Μακεδονία, εἶναι καὶ ἱστορικὰ δεκτὸ νὰ λέμε ὅτι, ἐπῆγε στὴν Νικόπολη. β. Σὲ ἀνάλογα συμπεράσματα κατέληξαν καὶ ἄλλοι μεγάλοι ἑρμηνευτές- ἐρευνητὲς τῶν Γραφῶν, σὲ μελέτες τους γύρω ἀπὸ τὶς Ποιμαντικὲς Ἐπιστολές: Οἱ H. Conzelmann- M. Dibelius μᾶς τὸ ξεκαθαρίζουν. Μία εἶναι ἡ Νικόπολις, γιὰ τὴν ὁποία μιλάει τὸ Τίτ. 3,12: ἡ Νικόπολη τῆς Ἠπείρου. Καὶ τὸ τονίζουν: εἶναι ἡ μόνη πιθανὴ ἐκδοχή ἡ μόνη ποὺ στέκει. Ὁ J. N. D. Kelly θεωρεῖ τὴν ἐκδοχὴ αὐτὴ ὡς μόνην probable (=μόνη δυνατή, μόνη ἄξια ἀποδοχῆς). Ὁ P. Dornier τὴν βλέπει ὄχι ἁπλᾶ πιθανή, ἀλλὰ σὰν σίγουρη (sure). Ἡ διέλευση τοῦ ἁγίου ἀποστόλου Παύλου ἀπὸ τὴν Νικόπολη, λέει ὁ A. T. Hanson, εἶναι ὄχι ἁπλᾶ μία ἱστορικὴ παράδοση, ἀλλὰ μία ἐλεγμένη καὶ ἀξιόπιστη παράδοση (wohl glaublich). γ. Ἔτσι ἐλέγχεται ἀβάσιμη ἡ ἄποψη τοῦ Warnecke, ὅτι ὁ Παῦλος κατὰ τὴν μεταφορά του ἀπὸ τὴν Καισάρεια τῆς Παλαιστίνης στὴν Ρώμη (φθινόπωρο-χειμώνας 59-60 μ.χ.) προσάραξε καὶ στὴ Νικόπολη. Καὶ δὲν ἀπομένει σὲ μᾶς, παρὰ νὰ προσυπογράψωμε τὴν ἐπισήμανση τοῦ L. Oberlinner, ὅτι «μόνο μία μετὰ τὸ κεφ. 28 τῶν Πράξεων ἀποστολικὴ δραστηριότητα τοῦ Παύλου ἐξηγεῖ τὶς Ποιμαντικὲς Ἐπιστολές». Τὴν ἐκδοχὴ αὐτὴ ὑποστηρίζει καὶ ὁ E. E. Ellis. δ. Mετὰ τὴν ἐπίσκεψή του στὴν Νικόπολη εὑρίσκεται πάλι στὴν Ρώμη δέσμιος. Ἀπὸ τὴν Ρώμη γράφει τὴν Β πρὸς Τιμόθεον ἐπιστολή του (66 μ.χ.), ποὺ εἶναι γεμάτη πληροφορίες γιὰ τὴν μεταξὺ τῶν δύο ἐπισκέψεών του στὴν Ρώμη περίοδο δράσης του (64-66 μ.χ.). * * * Συμπέρασμα Ὅλα αὐτά (πο ὺ εἴπαμε πιὸ πάνω) μαρτυροῦν, ὅτι ὁ ἀπόστολος Παῦλος ἐπῆγε στὴν Νικόπολη καὶ ἐπέρασε ἐκεῖ τὸν χειμώνα 65-66 μ.χ.

Παρ ὅλα αὐτὰ μερικοὶ ἐπιμένουν στὸ ἐρώτημα: Ἄραγε ὑλοποιήθηκε τὸ πρόγραμμα; Ἢ μήπως καί«ἐνέκοψεν αὐτὸν ὁ σατανᾶς», ὅπως εἶχε συμβῆ ἄλλοτε, τότε ποὺ ἐσκόπευε νὰ πάει στὴν Θεσσαλονίκη (Α Θεσσαλ. 2:18); Τὴν ὅποια ἔλλειψη τῶν ὅποιων ὁ καθένας μπορεῖ νὰ ἐπιθυμεῖ μαρτυριῶν συμπληρώνει ἡ τοπικὴ παράδοση, ποὺ ἔμεινε στὴν συνείδηση τοῦ λαοῦ τῆς Ἠπείρου 2000 χρόνια ἀπαραχάρακτη. Καί, ἀντίθετα στὶς κατὰ καιροὺς ἀπόψεις τῶν ἐπιστημόνων ἑρμηνευτῶν, τονίζει ὅτι τὸ πρῶτο κήρυγμα τοῦ ἀποστόλου Παύλου στὸν δρόμο του γιὰ τὴν Νικόπολη ἔγινε στό «λιθάρι» (15 χιλιόμετρα ἀνατολικὰ τῆς Νικόπολης) σὲ τόπο ποὺ δὲν εἶναι δυνατὴ οὔτε καὶ ἀκούσια προσάραξη πλοίου σὲ τόπο, ποὺ ἦταν καὶ εἶναι ἀγροτικός γῆ ἀκαλλιέργητη καί, σὲ μεγάλη ἀπόσταση ἑλώδης. Τὸ Λιθάρι δὲν εἶναι ἕνα κάποιο μέρος μὲ μία ἐκκλησία πρὸς τιμὴν τοῦ ἀπ. Παύλου καὶ μὲ ἕνα κάποιο λαϊκὸ προσκύνημα! Αὐτὰ εἶναι δυνατὸ νὰ συμβοῦν παντοῦ. Γιὰ τὸ Λιθάρι εἶναι ἀπόλυτα σαφὴς ἡ τοπικὴ λαϊκὴ παράδοση, ὅτι ἐκεῖ, ἐρχόμενος ἀπὸ τὴν Μακεδονία καὶ πρὶν φθάσει στὴν Νικόπολη, ἔγινε τὸ πρῶτο κήρυγμα τοῦ ἀποστόλου γιὰ τὸν Χριστό καὶ ἐκεῖ ἐδημιουργήθηκε ἡ «ἀπαρχή» τῆς Ἠπείρου. Κάποιοι ἀπὸ τοὺς ἐκεῖ ἀκροατές του (πόσοι νὰ ἦσαν ἄραγε ὅλοι-ὅλοι; τρεῖς; πέντε;) ἐπίστευσαν στὸν Κύριο τῆς Δόξης. Τελικὸ συμπέρασμα: Ἀπ ὅλα ὅσα εἴπαμε, γιὰ μιὰ ἀκόμη φορὰ τεκμηριώνεται, ὅτι οἱ παλαιὲς λαϊκὲς παραδόσεις ἔχουν πολὺ ἰσχυρὸ πυρήνα ἱστορικῆς ἀλήθειας. Γιὰ ἀνάλογη περίπτωση ὁ G. G. Findlay παρατηρεῖ: here tradition should be at its strongest. Τὰ τάχα πορίσματα μερικῶν περὶ διὰ θαλάσσης κατὰ τὴν πορεία πρὸς Ρώμη, σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν προσάραξη στὴν Μελίτη, διέλευση, ἢ καὶ μή, τοῦ ἀποστόλου Παύλου καὶ ἀπὸ τὴν Νικόπολη, εἶναι συσχετισμοὶ ἀστήρικτοι. Ἔτσι, σὰν ἡ μόνη σωστὴ καὶ ἡ μόνη δυνατὴ περίπτωση μᾶς ἀπομένει, ὅτι ὁ ἀπόστολος ἐπῆγε στὴν Νικόπολη ἀπὸ τὴν Θεσσαλονίκη διὰ ξηρᾶς, ἀκολουθώντας ἕνα ἀπὸ τοὺς δρόμους ποὺ ὁδηγοῦν καὶ σήμερα ἀπὸ τὴν Θεσσαλονίκη στὰ Ἰωάννινα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ στὴν Νικόπολη. Σημειώνομε ἐδῶ ὡς ἐκ περισσοῦ, ὅτι κατὰ ἐκδοχὴ ὑποστηρίζει καὶ ὁ πολὺς W. M. Ramsay ὁ Παῦλος συνελήφθη στὴν Νικόπολη, ἐκεῖ ἐκήρυττε τὴν ἀπαγορευμένη θρησκεία τοῦ Ἰησοῦ καὶ ἐστάλη στὴν Ρώμη, ὅπου καὶ ἔλαβε τὸ 67 μ.χ. τὸν στέφανο τοῦ μαρτυρίου. (Εἰσήγηση στὸ Β Διεθνὲς Συμπόσιο γιὰ τὴν Νικόπολη τοῦ Ἱδρύματος «Ἀκτία Νικόπολις», 11/9/2002)