ΙΑΝΝΗΣ ΞΕΝΑΚΗΣ (1922-2001) ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ Ο Ιάννης Ξενάκης ήταν ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες δημιουργούς του 20ού αιώνα ταυτόχρονα μουσικός, αρχιτέκτονας, πολιτικός μηχανικός, στοχαστής και φιλόσοφος. Γεννήθηκε στις 29 Μαίου το 1922 στη Βράιλα της Ρουμανίας. Ήταν ο πρωτότοκος γιος του Κλέαρχου Ξενάκη με καταγωγή από την Εύβοια, και της Φωτεινής Παύλου η οποία καταγόταν από τη Λήμνο. Η μητέρα του πέθανε όταν ο Ξενάκης ήταν μόλις πέντε χρονών αλλά πρόλαβε να του εμφυσήσει την αγάπη της για τη μουσική (η ίδια έπαιζε ερασιτεχνικά πιάνο). Σε ηλικία δώδεκα χρονών πηγαίνει μαζί με τα αδέλφια του στις Σπέτσες και φοιτά σε ιδιωτική σχολή όπου παίρνει και τα πρώτα μαθήματα μουσικής (αρμονίας και πιάνου). Παράλληλα δείχνει το ενδιαφέρον του για την αστρονομία, τον Όμηρο και άλλους λυρικούς συγγραφείς. Το 1938 μετακομίζει στην Αθήνα και δύο χρόνια αργότερα καταφέρνει να μπει στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, στο τμήμα πολιτικών μηχανικών παρόλο που όπως δήλωσε και ο ίδιος δεν ήθελε να γίνει πολιτικός μηχανικός ή αρχιτέκτονας. Κατάφερε όμως με την επιλογή του αυτή να συνδυάσει σε κάποιο βαθμό τα δικά του ενδιαφέροντα (τη μουσική, τα μαθηματικά και τη φυσική) με την επιθυμία του πατέρα του να τον σπουδάσει ναυπηγική στην Αγγλία. Την ίδια περίοδο αρχίζει να παίρνει μαθήματα αρμονίας, αντίστιξης και κάνει τις πρώτες του συνθετικές απόπειρες. Εμπλέκεται ενεργά στους αντιστασιακούς αγώνες (ενάντια στη γερμανική κατοχή και το φασισμό), έχοντας συνδυάσει μέσα του τον Πλάτωνα με τον Μαρξισμό. Πληγώνεται σοβαρά από βλήμα αγγλικού όλμου στα Δεκεμβριανά του 1944, με αποτέλεσμα να χάσει το αριστερό του μάτι και να παραμορφωθεί η αριστερή πλευρά του προσώπου του. Έρχεται ο εμφύλιος, και απογοητευμένος και πικραμένος από τα γεγονότα καταλήγει στο Παρίσι όπου και εργάζεται ως πολιτικός μηχανικός. 1
Το 1952 ο Γάλλος συνθέτης Ολιβιέ Μεσσιάν τον ενθάρρυνε για τη μουσική του και του πρότεινε να παρακολουθήσει μαζί του μαθήματα μουσικής αισθητικής και ανάλυσης, στο κονσερβατόριο του Παρισιού. Ένα χρόνο αργότερα ο Ξενάκης παντρεύεται την γνωστή σήμερα μυθιστοριογράφο Φρανσουάζ Ξενάκη με την οποία απέκτησε μια κόρη, τη Μάχη. Το 1955 αν και ουσιαστικά αυτοδίδακτος, μπαίνει δυναμικά στα μουσικά δρώμενα προκαλώντας αίσθηση και σηματοδοτώντας την αρχή της «στοχαστικής μουσικής» με το έργο του «Μεταστάσεις». Οι εμπειρίες του παρελθόντος σημάδεψαν ανεξίτιλα την ψυχή του και με το ψυχικό του σθένος κατάφερε να εδραιώσει την πίστη του στη μουσική και να ασχοληθεί σοβαρά με αυτή («χωρίς τη μουσική δε θα ήμουν τίποτα», λέει αργότερα ο ίδιος). Η μουσική του Ιάννη Ξενάκη αντικατοπτρίζει το ενδιαφέρον του για τις διαστάσεις στο χώρο, τον όγκο του ήχου και τη σχέση του με το χώρο και το χρόνο. Η στατιστική και οι μαθηματικοί νόμοι συχνά παίζουν σημαντικό ρόλο στις συνθέσεις του Ξενάκη που τα συνδυάζει συχνά με τη σύγχρονη τεχνολογία, ασχολούμενος τόσο με την ηλεκτροακουστική μουσική όσο και με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Στα έργα του συνδυάζει λογικές λειτουργίες μαζί με ελεύθερες επιλογές που έχουν να κάνουν περισσότερο με τη διαίσθησή του. Βασικό στοιχείο στη μουσική αντίληψη του Ξενάκη είναι η έννοια των «μουσικών μαζών» (που πρώτος αυτός ανακάλυψε και εφάρμοσε) μια αντανάκλαση και αφαίρεση από την εμπειρία των φυσικών φαινομένων όπως τη βροχή, το χαλάζι, ομάδες πουλιών, τον ήχο των τζιτζικιών κτλ, όπως επίσης και της άμεσης εμπειρίας του από τις μαζικές διαδηλώσεις στην κατοχή. Το πρώτο έργο που σηματοδοτεί αυτή την πρωτοποριακή κατεύθυνση, που θα ονομάσει αργότερα «στοχαστική μουσική», είναι οι μεταστάσεις για 61 όργανα και που είναι βασισμένο στη γραφική παράσταση παραβολοειδούς υπερβολής. (βλέπε πιο κάτω σχήμα) Το σχήμα μιας παραβολοειδούς υπερβολής Ο Ξενάκης πέθανε στις 4 Φεβρουαρίου το 2001 σε ηλικία 78 χρονών μετά από μακρόχρονες περιπέτειες με την υγεία του. Η σορός του αποτεφρώθηκε στην υπόγεια κρύπτη του κοιμητηρίου Περ Λασσέζ στο Παρίσι χωρίς θρησκευτική τελετή, σύμφωνα με την τελευταία του επιθυμία. Ο Ξενάκης απέκτησε φανατικούς θαυμαστές αλλά και επικριτές, με επιχειρήματα τον φορμαλισμό και την στασιμότητα της μουσικής του μετά το 1970 αλλά και την υπερβολίκη δεξιοτεχνία που απαιτούσε από τους εκτελεστές. 2
ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗ ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ: Διπλή Ζυγιά (Dhipli Zyia), για βιολί και βιολοντσέλο, 1952 Μεταστάσεις, (Métastasis) για ορχήστρα 61 εκτελεστών, 1953-54 Πιθοπρακτά (Pithoprakta), για ορχήστρα 50 εκτελεστών, 1955-56 Αχορρίψεις (Achorripsis), για 21 εκτελεστές, 1956-57 Concret PH, για μαγνητοταινία, 1958 Analogique A, για 9 έγχορδα, 1958 Συρμός (Syrmos), για 18 ή 36 έγχορδα, 1959 Duel, Παιχνίδι για 56 μουσικούς, χωρισμένους σε δύο ορχήστρες με δύο μαέστρους, 1959 Έρμα (Herma), για πιάνο, 1960-61 ST/4, για κουαρτέτο εγχόρδων, 1956-62 Bohor, για μαγνητοταινία, 1962 Πολλά τα δεινά (Polla ta Dhina), για παιδική χορωδία 20 φωνών και ορχήστρα 48 εκτελεστών, 1962 ST/48, για 48 εκτελεστές, 1962 ST/10, για 10 εκτελεστές, 1962 Morsima-Amorsima για πιάνο, βιολί, βιολοντσέλο και κοντραμπάσο, 1962 Στρατηγική (Stratégie), Παιχνίδι για 82 μουσικούς, χωρισμένους σε δύο ορχήστρες με δύο μαέστρους, 1962 Εόντα (Eonta), για πιάνo και πέντε χάλκινα πνευστά, 1963 Terretektorh, για 88 εκτελεστές, 1965-66 Ορέστεια (Oresteia), Σουίτα για παιδική χορωδία, μικτή χορωδία (18 γυναικείες και 18 αντρικές φωνές) και 12 εκτελεστές, 1965-1966 Νόμος Άλφα, (Nomos Alpha), για βιολοντσέλο, 1966 Nuits, για δώδεκα σόλο φωνές, 1967 Πολύτοπο του Μοντρεάλ, 1967 Kraanerg, σκηνική μουσική για ορχήστρα και μαγνητοταινία, 1968-69 Περσέφασσα (Persephassa), για 6 κρουστά, 1969 3
Ανακτορία (Anaktoria), για Οκτέτο, 1969 Hibiki Hana Ma, για μαγνητοταινία, 1969-70 Περσέπολις (Persepolis), για μαγνητοταινία, 1971 Αντίχθων (Antikhthon), σκηνική μουσική για 86 ή 60 εκτελεστές, 1971 Πολύτοπο του Cluny (Polytope de Cluny), 1972 Ευρυάλη (Evryali), για πιάνο, 1973 Gmeeoorh, για εκκλησιαστικό όργανο, 1974 Ερίχθων (Erikhthon), για πιάνο και 88 μουσικούς, 1974 Ψάφπα (Psappha), για σολίστα κρουστών, 1975 Χοαί (Khoai), για τσέμπαλο, 1976 Άκανθος (Akanthos), για σοπράνο ή μέτζο-σοπράνο και 8 μουσικούς 1977 Πλειάδες (Pleiades), για 6 εκτελεστές κρουστών, 1978 Μυκήνες Άλφα (Mycènes Alpha), Πολύτοπο, 1978 Ιχώρ (Ikhoor), για τρίο εγχόρδων, 1978 Ανεμόεσσα (Anemoessa), για μικτή χορωδία (42-82 φωνών) και ορχήστρα (90 εκτελεστών), 1979 Khal Perr, για χάλκινα και κρουστά, 1983 Τετράς (Tetras), για κουαρτέτο εγχόρδων, 1983 Naama, για τσέμπαλο, 1984 Idmen A, για μικτή χορωδία (64 φωνών) και 4 κρουστά, 1985 Idmen B, για 6 κρουστά και χορωδία adlibitum, 1985 Χορός (Horos), για 89 μουσικούς, 1986 À r. (Hommage à Ravel), για πιάνο, 1987 Waarg, για 13 μουσικούς, 1988 Échange, για μπάσο κλαρινέτο και 13 μουσικούς, 1989 Επίκυκλος (Epicycle), για βιολοντσέλο και 12 μουσικούς, 1989 Tuorakemsu, για 90 μουσικούς, 1990 Troorkh, για τρομπόνι και 89 μουσικούς, 1991 Gendy 3, για μαγνητοταινία, 1991 Ροαί (Roai), για 90 μουσικούς, 1991 Pu wijnuej we fyp, για παιδική χορωδία, 1992 Η θεά Αθηνά (La Déesse Athéna), Σκηνή από την Ορέστεια για βαρύτονο και12 εκτελεστές, 1992 Ευριπίδου Βάκχαι (Les Bacchantesd' Euripide), για βαρύτονο, γυναικεία χορωδία και 9 εκτελεστές, 1993 Sea Nymphs, για μικτή χορωδία (24 φωνών), 1994 4
Ιωλκός (Ioolkos), για 89 μουσικούς, 1995 Kai, για 9 εκτελεστές, 1995 Kuilenn, για 9 πνευστά, 1995 Hunem-Iduhey, για βιολί και βιολοντσέλο, 1996 O-Mega, για σολίστα κρουστών και 13 εκτελεστές, 1997 A Helène, για 2 γυναικείες φωνές ή για χορό γυναικών, 1977 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Βικιπαίδεια, ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια στο διαδίκτυο, http://el.wikipedia.org/wiki/κύρια_σελίδα, ΙάννηςΞενάκης,2008 Χατζηγεωργίου Άντρη, Σεμινάριο Μουσική και Τεχνολογία - δεύτερη συνάντηση, 17 Ιανουαρίου 2002. Δρ. Καβαλλάρης Φαίδρος, Ιάννης Ξενάκης: Πνεύμα-Μουσική-Ελευθερία, Περιοδικό «Εξ Αρχής» τεύχος 1 ο, Απρίλιος 1999. 5
Ο ΙΑΝΝΗΣ ΞΕΝΑΚΗΣ ΜΙΛΑ... 6
7