ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ. Θέμα πτυχιακής εργασίας : Στατιστική μελέτη πωλήσεων καυσόξυλων στον Ν.

ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ Θέμα πτυχιακής εργασίας : Στατιστική μελέτη πωλήσεων καυσόξυλων στον Ν. Έβρου Statistical analysis of firewood sales at Evros region Υποβληθείσα στην Επίκ. Καθηγήτρια Γιαννούλα Φλώρου από την σπουδάστρια ΚΥΡΙΑΚΙΔΟΥ ΛΟΥΙΖΑ (Αρίστεινο, 68100 Αλεξ/πολη) Έναρξη: 21.11.2013 Παράδοση : 4.2014 Καβάλα 2014

ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ Θέμα πτυχιακής εργασίας : Στατιστική μελέτη πωλήσεων καυσόξυλων στον Ν. Έβρου Statistical analysis of firewood sales at Evros region Υποβληθείσα στην Επίκ. Καθηγήτρια Γιαννούλα Φλώρου από την σπουδάστρια ΚΥΡΙΑΚΙΔΟΥ ΛΟΥΙΖΑ (Αρίστεινο, 68100 Αλεξ/πολη) Έναρξη: 21.11.2013 Παράδοση : 4.2014 Καβάλα 2014 0

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος...4 Πίνακας Συντομεύσεων...5 Κατάλογος Γραφημάτων...5 Στατιστικοί Πίνακες...5 Εισαγωγή...6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1.1 Ο ρόλος της ξυλείας ως πηγή ενέργειας...8 1.2 Λιανική πώληση καυσόξυλων...8 1.2.1 Μονάδα μέτρησης...9 1.2.2 Φυσική ξήρανση των καυσόξυλων..10 1.2.3 Αποθήκευση καυσόξυλων 11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 2.1 Συνεταιρισμοί και υλοτομία 11 2.2 Συγκομιδή του ξύλου.12 2.3 Συστήματα εργασίας...15 2.3.1 Συστήματα μικρού μήκους.15 2.3.2 Συστήματα μήκους του δέντρου 15 2.4 Διαχείριση δασών 17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ 3.1 Καυσόξυλα, ποιότητα καύσης και απόδοση...18 1

3.2 Ιδιαιτερότητες καύσης κάθε είδους ξύλου..20 3.2.1 Πεύκο.20 3.2.2 Οξυά...21 3.2.3 Δρυς-Βελανιδιά..21 3.2.4 Ελιά 21 3.2.5 Πουρνάρι 22 3.3 Η καύση του ξύλου σε τρία βασικά στάδια....22 3.4 Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα από τη χρήση καυσόξυλων ως καύσιμων στις κατοικίες 25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ 4.1 Τι προβλέπει ο νόμος για τη διακίνηση και την εμπορεία καυσόξυλων. Οδηγίες προς τους καταναλωτές...27 4.2 Αύξηση των επιχειρήσεων εμπορίας καυσόξυλων.28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ 5.1 Θέρμανση κτιρίων με καυσόξυλα...30 5.1.1 Είδη σομπών...30 5.1.2 Είδη τζακιών...31 5.1.3 Ξυλολέβητες..33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ 6.1 Ελληνικό νοικοκυριό και σύγκριση ανά τύπου καυσίμων..33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ 7.1 Η αιθαλομίχλη στην Ελλάδα...37 2

7. 2 Η χρήση καυσόξυλων σε σόμπες και τζάκια μολύνουν το περιβάλλον...38 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ 8.1 Λαθροϋλοτομία...40 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ 9.1 Πέλλετ.42 9.2 Μονάδες πέλλετ στην Ελλάδα 47 9.3 Μπρικέτες 48 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ 10.1 Ξυλώδη βιομηχανικά υπολείμματα...50 10.2 Ξυλώδεις ενεργειακές καλλιέργειες..52 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ 11.1 Έρευνα..54 11.2 Παρουσίαση Ανάλυση του ερωτηματολογίου...54 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ 12.1 Συμπερασματικές παρατηρήσεις.70 Βιβλιογραφία 72 3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η πτυχιακή μου εργασία αποτελεί την κορύφωση των σπουδών μου στο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης στο τμήμα Λογιστικής & Χρηματοοικονομικής και αποτελεί εργασία έρευνας και καταγραφής που περιγράφει με στατιστική ανάλυση την πώληση καυσόξυλων στον Ν. Έβρου. Θέλω να ευχαριστήσω την επιβλέπουσα καθηγήτρια μου κυρία Φλώρου Γιαννούλα, η οποία με βοήθησε ώστε να ολοκληρωθεί αυτή η εργασία, όπως επίσης για τις συμβουλές της και την συμπαράσταση της. Τέλος ευχαριστώ την οικογένεια μου για την στήριξη τους σε όλη την διάρκεια των σπουδών μου και ιδιαίτερα την μητέρα μου για την βοήθεια που μου προσέφερε για την συλλογή στοιχείων αυτής της πτυχιακής. 4

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΝΤΟΜΕΥΣΕΩΝ Κ.ά Κ.λ.π Ν.Δ Π.χ Τ.μ Φ.Ε.Κ Φ.Π.Α Χ.κ.μ Και άλλα Και τα λοιπά Νομικό Δίκαιο Παραδείγματος Χάριν Τετραγωνικά Μέτρα Φύλλο Εφημερίδας Κυβερνήσεως Φόρος Προστιθέμενης Αξίας Χωρικά Κυβικά Μέτρα ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ 1. Πoσοστιαία κατανομή της συνολικής κατανάλωσης ενέργειας...35 2. Μέση ετήσια κατανάλωση θερμικής ενέργειας κατά τύπο καυσίμων...36 ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΟΙ ΠΙΝΑΚΕΣ 1. Σύγκριση συσκευών καύσης καυσόξυλου και πέλλετ...45 2. Μονάδες πέλλετ στην Ελλάδα...48 5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ H ανάγκη αντιμετώπισης των προβλημάτων που δημιούργησαν οι πετρελαϊκές και οικονομικές κρίσεις, ανέδειξαν την σημασία των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και συγκεκριμένα τη βιομάζα. Πολύ σημαντική πηγή ενέργειας της βιομάζας είναι το ξύλο. Μέχρι τα μέσα του 18 ου αιώνα το ξύλο ήταν ο μεγαλύτερος προμηθευτής ενέργειας στην Ελλάδα. Σήμερα, το καυσόξυλο καλύπτει μόνο ένα μέρος από τις ανάγκες της χώρας μας για την ενέργεια και ειδικότερα των κατοίκων των αγροτικών περιοχών. Τα τελευταία χρόνια η κατανάλωση καυσόξυλου στις αστικές περιοχές παρουσιάζει αυξητική τάση λόγω της ύπαρξης των τζακιών σε κατοικίες Η κατανάλωση καυσόξυλου στην Ελλάδα και συγκεκριμένα στον Ν. Έβρου παραμένει μεγάλη από την περίοδο 2011-2012-2013 καθώς υπήρξαν διακυμάνσεις στην κατανάλωση ενέργειας από καυσόξυλο σχετιζόμενες κατά ένα μεγάλο μέρος με τις αλλαγές στην καταναλωτική συμπεριφορά των νοικοκυριών. Αυτές οι διακυμάνσεις φαίνονται να οφείλονται τόσο στην συμπεριφορά των καταναλωτών με δεδομένο τα οικονομικά προβλήματα όπως μείωση μισθών όσο και στις διακυμάνσεις στις τιμές των φυσικών πηγών ενέργειας. Μία εναλλακτική πηγή ενέργειας εκτός από τα καυσόξυλα είναι και τα πέλλετ. Τα συσσωματώματα βιομάζας είναι ανταγωνιστικά έναντι του πετρελαίου, του φυσικού αερίου και του ηλεκτρισμού, όχι μόνο ως προς το κόστος αλλά και σε σχέση με την ευκολία χρήσης και την αξιοπιστία της τεχνολογίας. Με την αλματώδη αύξηση των τιμών του πετρελαίου και των ορυκτών καυσίμων διεθνώς, το 2005, η ζήτηση των καταναλωτών για χρήση των πέλλετ έχει αυξηθεί σημαντικά και μια αξιόλογη βιομηχανία παραγωγής και διάθεσης αναπτύσσεται δυναμικά γύρω απ αυτά. 6

Όσο υπάρχει ζήτηση για τα καυσόξυλα θα υπάρχει και το φαινόμενο της παράνομης υλοτόμησης. Η παράνομη υλοτομία έχει εξελιχθεί σε μείζον περιβαλλοντικό και κοινωνικό πρόβλημα παγκοσμίως καθώς έχουν πληγεί τεράστιες δασικές εκτάσεις. Το 80% των παραβάσεων του 2013 αφορά τη διακίνηση καυσόξυλων για λόγους εμπορίας και μόλις το 20% αφορά την υλοποίηση ξύλων για την κάλυψη προσωπικών αναγκών. Ως αποτέλεσμα της μαζικής στροφής του πληθυσμού στην καύση ξύλων είναι η επανεμφάνιση της αιθαλομίχλης, με αποτέλεσμα την αύξηση της νοσηρότητας και θνησιμότητας από αναπνευστικές και καρδιαγγειακές παθήσεις. Η ερευνητική μέθοδος που ακολουθήθηκε είναι η συλλογή και επεξεργασία στοιχείων και δεδομένων μέσω ερωτηματολογίου, το οποίο δόθηκε σε 100 καταναλωτές που κάνουν χρήση ξύλου ως καύσιμου υλικού για την θέρμανση της οικίας τους. Τα ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν αποκλειστικά από κάτοικους του Ν. Έβρου. Σκοπός της έρευνας αυτής είναι η εμπειρική διερεύνηση των πωλήσεων καυσόξυλων. Ποιο είδος ξύλου και ποιο είδος θέρμανσης είναι το πιο κατάλληλο για τους καταναλωτές. Τα οφέλη και τα μειονεκτήματα της χρήσης καυσόξυλου. Το φαινόμενο της λαθροϋλοτομίας και τρόποι αντιμετώπισης της όπως και οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις από τα τζάκια και τις σόμπες και πως μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την ρύπανση. 7

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1.1 Ο ρόλος της ξυλείας ως πηγή ενέργειας Το ξύλο, σαν καύσιμο υλικό, αποτέλεσε, από πολύ παλιά, το βασικό μέσο θέρμανσης της κατοικίας του ανθρώπου, γεγονός που ισχύει σε ορισμένο βαθμό και σήμερα, τόσο στις υπανάπτυκτες χώρες, όσο και στις ανεπτυγμένες οικονομικά και πλούσιες σε δάση χώρες. Η κατανάλωση των καυσόξυλων, η οποία ήταν πολύ σημαντική σε όλη την Ευρώπη μέχρι τα μέσα του 19 ου αιώνα, υποχώρησε με την εμφάνιση των γαιανθράκων, των πετρελαιοειδών και του ηλεκτρισμού. Στη χώρα μας, μέχρι τη δεκαετία του 1950, το 15% της ενέργειας προερχόταν από το δάσος, υπό μορφή καυσόξυλων και ξυλανθράκων. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 όμως, τα ελληνικά νοικοκυριά στράφηκαν σε άλλες πηγές ενέργειας και έτσι η κατανάλωση δασικής βιομάζας, για ενεργειακούς σκοπούς, συνεχώς μειώνεται. Ακόμη και μετά την ενεργειακή κρίση του 1970, συνεχίσθηκε η πτωτική τάση της κατανάλωσης καυσίμων δασικής βιομάζας, αντίθετα από ότι συμβαίνει στις προηγμένες χώρες, στις οποίες αυξήθηκε η κατανάλωση, τόσο με την καύση των ξύλων στις εστίες των πολυτελών διαμερισμάτων, όσο και για βιομηχανική ενέργεια. 1.2 Λιανική πώληση καυσόξυλων Έως το 2012 η λιανική πώληση των καυσόξυλων γινόταν κατά βάρος, δηλαδή σε κιλά. Αυτός ο τρόπος πώλησης δεν θεωρείται ο πλέον αξιόπιστος και αντικειμενικός, δεδομένου του ότι το ξύλο βρίσκεται συνήθως σε ξηρή κατάσταση, αλλά περιέχει υγρασία που κυμαίνεται από 60% έως 15% ανάλογα με τη διάρκεια ξήρανσης του στον αέρα και τις συνθήκες αποθήκευσης του. 8

Με την Αγορανομική Διάταξη 4/2012 ( Φ.Ε.Κ 3313/Β/12.12.12) από το 2013 περάσαμε σε μία νέα, για τη χώρα μας εμπορική πρακτική, που ωστόσο είναι καθιερωμένη εδώ και πολλά χρόνια σε χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής. Η λιανική πώληση καυσόξυλων γίνεται πλέον κατ όγκο, έτσι ώστε ο καταναλωτής να πληρώνει για μία συγκεκριμένη ποσότητα καυσόξυλων, ανεξάρτητα από την περιεχομένη υγρασία. Τα καυσόξυλα εμπίπτουν στο καθεστώς μειωμένου Φ.Π.Α (13%) και διατίθενται στη λιανική αγορά στις παρακάτω εμπορικές μορφές : χύδην στοιβαγμένα σε παλέτες με ή χωρίς πλαίσια χύδην σε παλέτες με πλαίσια σε μεγάλους σάκους (big-bag) σε μικρούς σάκους σε χαρτοκιβώτια σε πακέτα 1.2.1 Μονάδα μέτρησης Η μονάδα μέτρησης που χρησιμοποιείται για την διακίνηση των καυσόξυλων είναι το χωρικό κυβικό μέτρο (χ.κ.μ). Στο χωρικό κυβικό μέτρο, το οποίο αναφέρεται στον όγκο που καταλαμβάνεται από το ξύλο καθώς και από τον αέρα, τo κενό διάστημα θεωρείται ως γεμάτος χώρος. Το χωρικό κυβικό μέτρο στοιβαχτού είναι η μονάδα μέτρησης που χρησιμοποιείται για τα τακτικά στοιβαγμένα καυσόξυλα. Το χωρικό κυβικό μέτρο χύδην είναι η μονάδα μέτρησης που χρησιμοποιείται για τα καυσόξυλα που δεν είναι στοιβαγμένα. Ο όγκος των στοιβαγμένων ή μη καυσόξυλων, ποικίλλει ανάλογα με το σχήμα, το μέγεθος και τη διάταξη των μεμονωμένων κομματιών του ξύλου. Η χωρητικότητα των 9

περιεκτών ορθογωνίου σχήματος, που συνήθως χρησιμοποιούνται για τη διακίνηση των καυσόξυλων υπολογίζεται πολλαπλασιάζοντας τις τρεις διαστάσεις τους, ως εξής : ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ = ΜΗΚΟΣ * ΠΛΑΤΟΣ * ΥΨΟΣ 1.2.2 Φυσική ξήρανση των καυσόξυλων Το ξύλο δεν βρίσκεται συνήθως σε ξηρή κατάσταση, αλλά περιέχει υγρασία που μπορεί να κυμαίνεται σε επίπεδα από 60% έως 15% ανάλογα με τις συνθήκες και το χρόνο της φυσικής του ξήρανσης. Ως πορώδες και υγροσκοπικό υλικό, η υγρασία του μπορεί να αυξομειώνεται, ανάλογα με τις ατμοσφαιρικές συνθήκες που επικρατούν (θερμοκρασία, υγρασία, αέρα κ.ά. ). Τα καυσόξυλα αρχίζουν να χάνουν υγρασία από το χειμώνα, αλλά το Μάρτιο παρατηρείται η μεγαλύτερη απώλεια νερού ( περίπου 10% ). Τα θερμά καλοκαίρια, το ξύλο που τεμαχίζεται ή σχίζεται τον Δεκέμβριο και στην συνέχεια αποθηκεύεται σε στεγασμένο χώρο, ήδη από τον Ιούνιο μπορεί να φτάσει σε επίπεδα υγρασίας 20% (Μ20) και συνεπώς να είναι κατάλληλο για να διακινηθεί στο εμπόριο ως ''έτοιμο ξηρό ξύλο''. Ωστόσο, στην περίπτωση των υγρών καλοκαιριών, οι παρατηρούμενες διαφορές είναι ελάχιστες και το επίπεδο Μ20% θα επιτευχθεί περίπου ένα μήνα αργότερα. Γενικά, τα διάφορα είδη των καυσόξυλων χρειάζονται σχεδόν το ίδιο χρονικό διάστημα για να φτάσουν το επιθυμητό επίπεδο υγρασίας και να είναι κατάλληλα προς πώληση. Επομένως η υγρασία του ξύλου μειώνει την θερμαντική του αξία του. Μέρος της ενέργειας που απελευθερώνεται κατά τη διάρκεια της καύσης του, δαπανάται στην εξάτμιση του νερού και συνεπώς δεν είναι διαθέσιμη για οποιαδήποτε επιθυμητή θερμική εκμετάλλευση. Έχει γίνει γενικά αποδεκτό ότι η υγρασία για την ενεργειακή αξιοποίηση του ξύλου, σε ενεργειακές εφαρμογές, δεν θα πρέπει να είναι μεγαλύτερη από το επίπεδο του 20%. 10

1.2.3 Αποθήκευση καυσόξυλων Οι επιχειρήσεις εμπορίας καυσόξυλων, οφείλουν κατά τη διάρκεια του τεμαχισμού, του σχισίματος του ξύλου και της προετοιμασίας στοίβαξης των καυσόξυλων να αποφεύγουν την επικάθηση άλλων υλικών όπως χώματα και πέτρες πάνω σε αυτά. Για το λόγο αυτό είναι επιθυμητό ο χώρος της επεξεργασίας να έχει συμπαγές δάπεδο (τσιμέντο) και να διατηρείται στεγνό. Αν είναι δυνατόν, πρέπει να ευνοείται η κίνηση του αέρα ανυψώνοντας τη στοίβα των καυσόξυλων από το έδαφος με ξύλινα στηρίγματα (δοκούς, μακριά ξυλοτεμάχια). Είναι προτιμότερο να αποθηκεύεται το καυσόξυλο σε θέσεις που είναι ανοικτές στον αέρα και τον ήλιο. Τέλος πρέπει να υπάρχει απόσταση τουλάχιστον 10 εκατοστών ανάμεσα στις στοίβες και μεταξύ στοίβας και τοίχου της κατασκευής αποθήκευσης. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 2.1 Συνεταιρισμοί και υλοτομία Τo πρώτο βήμα για τους συνεταιρισμούς είναι να περιγράφεται συγκεκριμένα η ξυλεία που επιτρέπεται να συλλεχθεί στο εκάστοτε Δασαρχείο της περιοχής. Κατά προτεραιότητα επιτρέπεται η συλλογή καυσόξυλων από δέντρα κατακείμενα, στρεβλά, κλπ. σε ξερή ή χλωρή κατάσταση και δευτερευόντως (εφόσον υπάρχει η δυνατότητα) η υλοτομία ιστάμενων και χλωρών δέντρων ακατάλληλων για την παραγωγή τεχνικής ξυλείας. Θα πρέπει να αποτραπεί η καταστροφή ή η υλοτομία δένδρων τα οποία κρίνεται ότι είναι σημαντικά για την διατήρηση της βιοποικιλότητας και την διατήρηση και ανάπτυξη της άγριας πανίδας. Να ορίζονται οι δικαιούχοι και τα δικαιολογητικά που 11

πρέπει να προσκομίζουν (για παράδειγμα κάτοικοι συγκεκριμένων κοινοτήτων με βεβαίωση μόνιμης κατοικίας από τον οικείο δήμο). Να καθορίζονται οι μέγιστες επιτρεπόμενες ποσότητες ανά δικαιούχο, ώστε να αποφεύγονται τυχόν αδικίες και να δοθεί η δυνατότητα εξυπηρέτησης όσο το δυνατόν περισσότερων δικαιούχων. Θα πρέπει να υποδεικνύονται συγκεκριμένες θέσεις από τις οποίες οι δικαιούχοι μπορούν να συλλέξουν καυσόξυλα, ώστε να αποφεύγονται καταστροφές στο δάσος. Οι χρονικοί προσδιορισμοί θα πρέπει να καθορίζονται σε συγκεκριμένες ημέρες, ώρες και μήνες που επιτρέπεται η συλλογή (αν είναι δυνατόν και το δρομολόγιο), ώστε να είναι δυνατός ο έλεγχος από τις δασικές υπηρεσίες. Να ορίζεται ο τρόπος και χρόνος μεταφοράς των καυσόξυλων ώστε να διευκολύνεται ο έλεγχος από τις δασικές υπηρεσίες. Να προβλέπονται κυρώσεις για τις περιπτώσεις που αθετούνται οι όροι της Διάταξης. Για καμένες εκτάσεις, συντάσσεται και εγκρίνεται πίνακας υλοτομίας έκτακτης κάρπωσης, στον οποίο καθορίζονται οι συστάδες (διαχειριζόμενα δάση) ή οι περιοχές (μη διαχειριζόμενα δάση) των οποίων το λήμμα θα χορηγηθεί για κάλυψη ατομικών αναγκών καθώς και οι συστάδες ή οι περιοχές των οποίων το λήμμα θα διατεθεί στο εμπόριο κατά τις ισχύουσες διατάξεις της δασικής νομοθεσίας. Σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει να εξετάζεται αν έχει αναπτυχθεί αναγέννηση και να παίρνονται όλα τα απαραίτητα μέτρα για την προστασία της καμένης έκτασης, ακόμη και αν αυτό απαιτεί αποκλεισμό της από την έκτακτη κάρπωση. 2.2 Συγκομιδή του ξύλου Η συγκομιδή και απομάκρυνση της ξυλώδους δασικής βιομάζας από τα φυσικά δάση της χώρας μας είναι μία βασική και κρίσιμη διαχειριστική, οικονομική και οικολογική δράση, αυστηρά βασισμένη στις αρχές της αειφορίας και της βιώσιμης ανάπτυξης. Στόχοι αυτής της δράσης είναι η προστασία, η καλλιέργεια, η αναγέννηση και η ανόρθωση των δασικών οικοσυστημάτων, η αειφορική παραγωγή ξύλου και άλλων 12

δασικών προϊόντων, η αύξηση της απασχόλησης και η τοπική και περιφερειακή βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη. Το κύριο σύστημα συγκομιδής της ξυλώδους δασικής βιομάζας στη χώρα μας είναι αυτό των επιλογικών υλοτομιών όπου τα επιλεγμένα δένδρα είναι τυχαία διασπαρμένα στην επιφάνεια της συστάδας. Το σύστημα αυτό συγκομιδής συμβάλλει σημαντικά στην αειφορικότητα της παραγωγής, στη βελτίωση της βιοποικιλότητας και πληροί όλους τους όρους που θέτει το Πανευρωπαϊκό Δασικό Σύστημα Πιστοποίησης για την οικολογική πιστοποίηση των δασικών προϊόντων. Η συγκομιδή και απομάκρυνση-μετατόπιση της ξυλώδους δασικής βιομάζας από το δάσος στο δασικό δρόμο περιλαμβάνει επιμέρους δραστηριότητες όπως προετοιμασία του δένδρου, ρίψη, αποκλάδωση, τεμαχισμό, προσωρινή αποθήκευση των κορμοτεμαχίων στο δάσος, μετατόπιση στο δασικό δρόμο, στοίβαξη των κορμοτεμαχίων και αποθήκευση στο δασικό δρόμο. Ένα σύγχρονο σύστημα συγκομιδής θα πρέπει να έχει τη δυνατότητα να: απομακρύνει τα κορμοτεμάχια από το δάσος, να ελαχιστοποιεί τις ζημιές στα εναπομένοντα δένδρα και στο έδαφος, να έχει υψηλή παραγωγικότητα και χαμηλό κόστος, να προλαμβάνει προβλήματα υγείας των δασεργατών που σχετίζονται με την εργασία. Τα σοβαρότερα προβλήματα για την εφαρμογή ολοκληρωμένου συστήματος συγκομιδής στη χώρα μας αφορούν τη χαμηλή παραγωγικότητα, το ανώμαλο και επικλινές έδαφος, το μικρό βαθμό μηχανοποίησης, τις συχνά πυκνές συστάδες και το χαμηλό ετήσιο λήμμα. Η ρίψη, η αποκλάδωση και ο τεμαχισμός των δένδρων γίνεται με αλυσοπρίονο. Η μετατόπιση των κορμοτεμαχίων μικρών διαστάσεων από το δάσος στο δασικό δρόμο γίνεται με ζώα και των κορμοτεμαχίων μεγάλων διαστάσεων με αγροτικούς ελκυστήρες ή 13

με τα ειδικά οχήματα Unimog. Τα γενικά χαρακτηριστικά των εργασιών συγκομιδής στη χώρα μας είναι: άριστες δυνατότητες επιλογής δένδρων προς υλοτομία, ευελιξία και δυνατότητα εκτέλεσης διαφορετικών φάσεων της εργασίας σε διαφορετικούς χρόνους, χαμηλή εργασιακή παραγωγικότητα, επειδή απαιτείται σημαντική χειρωνακτική εργασία, έντονες σωματικές καταπονήσεις, δεδομένης της έλλειψης εκπαίδευσης των εργαζομένων, ανεπαρκές σύστημα οργάνωσης, δυσκολίες στη συντήρηση ζώων, χαμηλός ετήσιος συγκομιζόμενος όγκος, όρια στη μηχανοποίηση, μικρό ποσοστό ζημιών στη συστάδα και στο έδαφος. Για να βελτιωθεί το σύστημα συγκομιδής στη χώρα μας, οι προσπάθειες θα πρέπει να επικεντρωθούν στην οργάνωση και το σχεδίασμά των εργασιών με χρήση σύγχρονων συστημάτων και υπολογιστών, στην εκπαίδευση των εργαζομένων, στην εισαγωγή νέων μηχανημάτων (π.χ. μικροί μετατοπιστές) και στη σύνδεση της συγκομιδής με τις απαιτήσεις της αγοράς (τεμαχισμός κορμών, πιστοποίηση). Το σημαντικότερο όμως είναι η κατανόηση από όλους ότι η συγκομιδή είναι, μια σημαντική και αναγκαία δραστηριότητα για τη βιώσιμη ανάπτυξη, την αειφορική διαχείριση, την παραγωγή ενός ανανεώσιμου φιλικού στο περιβάλλον και αειφορικά παραγόμενου υλικού που είναι το ξύλο και τη βελτίωση και προστασία των δασικών οικοσυστημάτων της χώρας μας. 14

2.3 Συστήματα εργασίας Πολλά διαφορετικά συστήματα εργασίας μπορούν να διακριθούν ανάλογα με τις τοπικές συνήθειες, τον τύπο και το βαθμό μηχανοποίησης, τις απαιτήσεις της αγοράς και τις συνθήκες εργασίας (εποχή, έδαφος, είδος δάσους και ηλικία, κτλ). Αν θέλουμε να μαζέψουμε τις κατηγορίες, η κύρια διαφορά έγκειται στο μεγέθους του υλικού που απομακρύνεται από τη δασική συστάδα: 2.3.1 Συστήματα μικρού μήκος Τα δέντρα κόβονται και επεξεργάζονται (απομάκρυνση κλαδιών και οριζόντια κοπή) στο χωράφι. Το υλικό που απομακρύνεται είναι ήδη στο τελικό του μήκος, συνήθως κορμοί 2-4 μέτρων. Το σύστημα αυτό είναι πολύ συνηθισμένο στις Βόρειες χώρες και συνήθως πραγματοποιείται με θεριστές και προωθητές (αν και μπορεί να χρησιμοποιηθεί μια ποικιλία εξοπλισμού, με ακραία περίπτωση την εκτέλεση όλης της εργασίας με αλυσοπρίονο). Τα υπολείμματα απομακρύνονται από τον κορμό σε ένα αρχικό στάδιο και συνήθως αμέσως μετά την κοπή του δέντρου, έτσι ώστε η βιομάζα θα είναι διάσπαρτη σε όλο το δάσος ή συγκεντρωμένη σε μικρούς σωρούς. Η συλλογή και η απομάκρυνση των υπολειμμάτων είναι ξεχωριστή από την απομάκρυνση των κορμών έτσι συνεπάγεται ένα πρόσθετο κόστος και μπορεί να γίνει με διαφορετικό εξοπλισμό και σε μεταγενέστερο χρόνο (π.χ. για λόγους οργάνωσης εργασίας ή για να πραγματοποιηθεί φυσική ξήρανση). 2.3.2 Συστήματα μήκους του δέντρου Μετά την κοπή ολόκληρο το δέντρο απομακρύνεται από το δάσος. Η επεξεργασία πραγματοποιείται σε δεύτερη φάση, συνήθως σε ένα άνοιγμα ή στην άκρη του δρόμου. Με αυτή τη μέθοδο εργασίας τα υπολείμματα και τα πολύτιμα υλικά απομακρύνονται σε ένα μοναδικό βήμα, χωρίς πρόσθετο κόστος για τη βιομάζα. Η επεξεργασία δίνει τόσο ξυλεία 15

(κορμοί, ξυλοπολτός, κτλ) και υπολείμματα (κορυφές, κλαδιά, μέρη ελαττωματικών κορμών) που μαζεύονται σε μεγάλους και εύκολα προσβάσιμους σωρούς. Το σύστημα αυτό είναι συχνό στις Άλπεις (όπου γίνει χρήση συστημάτων καλωδίων για απομάκρυνση των δέντρων) αλλά χρησιμοποιείται και σε άλλες περιοχές της Ευρώπης (Γαλλία, Γερμανία) όπου η απομάκρυνση των δέντρων γίνεται με κατάλληλα βαριά μηχανήματα (skidders) σε περιοχές με μέτρια κλίση εδάφους. Εξαιτίας της μικρότερης ευελιξίας φορτίων ολόκληρων δέντρων, το σύστημα αυτό εφαρμόζεται πιο εύκολα στις αποψιλώσεις (όπου έχει μεγαλύτερη παραγωγικότητα σε σχέση με τα συστήματα μικρού μήκους), ενώ στην επιλεκτική κοπή ή την αραίωση τα συρόμενα δέντρα μπορεί να τραυματίσουν τα εναπομένοντα δέντρα. Η επιλογή ενός από τους εναλλακτικούς αυτούς τρόπους εργασίας εξαρτάται, μεταξύ άλλων παραγόντων, από τη διαθεσιμότητα μηχανημάτων, τις απαιτήσεις της αγοράς και τον τοπική νομοθεσία ως προς τις δασικές εργασίες. Γενικά, αν ο στόχος είναι η μεγιστοποίηση της παραγωγής υπολειμματικής βιομάζας πρέπει να προτιμάται η απομάκρυνση ολόκληρου του δέντρου, καθώς μειώνει το συνολικό κόστος. Σε κάθε περίπτωση, ο κίνδυνος της απώλειας θρεπτικών συστατικών από το έδαφος λόγω υπερβολικής απομάκρυνσης βιομάζας πρέπει να εξεταστεί προσεκτικά. Κάθε δασική συστάδα έχει μια συγκεκριμένη ικανότητα να προσφέρει προϊόντα, συμπεριλαμβανομένης της βιομάζας, χωρίς να επηρεάζεται η γονιμότητα του εδάφους: σε μερικές περιπτώσεις, η απομάκρυνση βιομάζας πρέπει να αποφεύγεται ώστε τα πλούσια σε θρεπτικά υπολείμματα να αφήνονται να αποσυντεθούν στο σημείο κοπής. 16

2.4 Διαχείριση δασών Πολλά μοντέλα δασικής διαχείρισης μπορεί να συνυπάρχουν στην ίδια περιοχή. Γενικά μιλώντας, η προμήθεια βιομάζας διαφέρει δραστικά ανάλογα με την ένταση της συλλογής. Πολλά μοντέλα δασοπονίας μπορούν να υιοθετηθούν εδώ εξετάζονται μόνο οι δυο ακραίες περιπτώσεις: Αποψίλωση : ο όρος αυτός σημαίνει ότι είναι δυνατή η συλλογή όλων των δέντρων που υπάρχουν σε μια περιοχή μεταβλητού μεγέθους. Ανάλογα με την τοπική νομοθεσία, η περιοχή αυτή μπορεί να ανέρχεται από μερικά έως εκατοντάδες στρέμματα. Η αποψίλωση γενικά εφαρμόζεται σε ώριμα δάση (στο τέλος του κύκλου παραγωγής) και είναι συχνή στη βιομηχανική δασοπονία, όπως τα δάση κωνοφόρων στις Βόρειες χώρες ή στα δασύλλια πλατύφυλλων στις Μεσογειακές χώρες. Ένας γενικός κανόνας είναι ότι η αποψίλωση μειώνει το συνολικό κόστος και το κόστους της υπολειμματικής βιομάζας, η οποία είναι διαθέσιμη σε μεγάλες ποσότητες. Η διαθεσιμότητα βιομάζας αυξάνει ακόμα περισσότερο σε ορισμένες χώρες, όπως η Φινλανδία, όπου απομακρύνονται και τα πρέμνα ώστε να διευκολύνονται οι ακολουθούμενες εργασίες αναγέννησης του δάσους. Επιλεκτική κοπή : ο όρος αυτός σημαίνει ότι ένα μεμονωμένο δέντρο ή ομάδες δέντρων κόβονται και απομακρύνονται από το δάσος. Αυτός ο τύπος διαχείρισης είναι συνήθης στη φυσική δασοπονία για την τελική κοπή ώριμων δέντρων (π.χ. σε πολλές Αλπικές χώρες). Καθώς στο δάσος παραμένουν όρθια δέντρα, η εργασία σε αυτές τις συνθήκες είναι ακριβότερη (λιγότερο παραγωγική) και η συχνά η απομάκρυνση υπολειμματικής βιομάζας περιορίζεται για περιβαλλοντικούς ή τεχνικούς λόγους. Εκτός της απομάκρυνσης των ώριμων δέντρων, οι δασοπονικές εργασίες περιλαμβάνουν και άλλες δράσεις συλλογής, οι περισσότερες εκ των οποίων είναι αραιώσεις. Με την πρακτική αυτή, η πυκνότητα των νεαρών δέντρων μειώνεται ώστε να ενισχυθεί η ανάπτυξη 17

των εναπομενόντων δέντρων και η ποιότητα (αγοραία αξία) των τελικών προϊόντων ξυλείας. Οι αραιώσεις έχουν μια προσέγγιση αντίστοιχη των επιλεκτικών κοπών (και σε δάση που θα αποψιλωθούν όταν ωριμάσουν), υπό την έννοια ότι μέρος των δέντρων απομακρύνονται από την περιοχή, ενώ τα υπόλοιπα αφήνονται για να εξελιχθούν σε μελλοντικά πολύτιμα δέντρα. Οι αραιώσεις είναι ακριβές εργασίες εξαιτίας των δύσκολων συνθηκών (τα εναπομένοντα δέντρα δεν πρέπει να υποστούν ζημιά) και της χαμηλής αξίας των απομακρυσμένων δέντρων (συνήθως μικρών διαμέτρων). Η καύσιμη βιομάζα είναι συχνά το κύριο ή το μόνο εμπορεύσιμο προϊόν που παράγεται από εργασίες αραίωσης. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ 3.1 Καυσόξυλα, ποιότητα καύσης και απόδοση. Το είδος και η κατάσταση των καυσόξυλων παίζουν καθοριστικό ρόλο στην ποιότητα της καύσης. Κατά συνέπεια, ο καταναλωτής χρήστης τζακιού ή ξυλόσομπας πρέπει να έχει υπόψη του εκείνους τους παράγοντες που επηρεάζουν την απόδοση Πριν πούμε οτιδήποτε για καυσόξυλα πρέπει να θυμίσουμε ότι καύση είναι η ένωση κάποιου υλικού (στην προκειμένη περίπτωση του ξύλου που περιέχει σε διάφορες μορφές άνθρακα και υδρογόνο) με το οξυγόνου και η μετατροπή τους σε διοξείδιο του άνθρακα, νερό και θερμική ενέργεια (θερμότητα). Στη χημεία μιλάμε για «εξώθερμη» αντίδραση που πραγματοποιείται με έκλυση θερμότητας αποδίδοντας περίπου 4,5 5,5 kwh ανά ένα κιλό ξηρού καυσόξυλου. Μεταξύ των διαφορετικών δασικών ειδών συναντάμε διαφορετική χημική σύνθεση, πυκνότητα και δομή, γεγονός που έχει άμεσο αντίκτυπο στο τελικό προϊόν, δηλαδή στα καυσόξυλα και κατά συνέπεια στην καύση. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι η πυκνότητας της 18

ελάτης είναι περίπου 400 kg/m 3, του πεύκου 500-550 kg/m 3, της οξιάς 700-750 kg/m 3, και της δρυός 750-800 kg/m 3. Αυτό σημαίνει ότι για να πάρουμε την ίδια ποσότητα ενέργειας, με τη μορφή θερμότητας κατά την καύση των ξύλων, θα χρειαστούμε διπλάσια σε όγκο ποσότητα ελάτης απ ότι δρυός. Γενικά καλό είναι να χρησιμοποιούμε ξύλα με πυκνότητα πάνω από 550 kg/m 3, χωρίς αυτό να αποκλείει τη χρήση της ελάτης, εφόσον αυτή είναι διαθέσιμη σε μια περιοχή (κάτι τέτοιο συμβαίνει στο Περτούλι, όπου υπάρχει δάσος ελάτης). Γενικώς τα κωνοφόρα (κυρίως τα πεύκα) περιέχουν ρητίνες, ιδιαίτερα στο φλοιό τους και αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να παράγεται πολύς καπνός κατά την καύση τους, ενώ οξιά και δρυς χαρακτηρίζονται από καθαρότερη καύση. Πιο εύκολα καίγονται τα ξύλα με μεγάλους πόρους (που επιτρέπουν την είσοδο του οξυγόνου) και αυτό έχει να κάνει αποκλειστικά με το είδος του δέντρου και όχι με την προέλευσή του. Η δρυς θεωρείται ιδιαίτερα κατάλληλη για καύση. Στην Ελλάδα έχουμε 10 είδη δρυός από τα οποία τα 8 καίγονται καλά, ενώ τα άλλα δύο όχι. Αυτά όμως δεν μπορεί να τα ξεχωρίσει κανείς με γυμνό μάτι (ούτε οι καταναλωτές ούτε οι έμποροι), απαιτούνται ειδικές γνώσεις και εξέταση στο μικροσκόπιο. Οι υλοτόμοι όμως οφείλουν εμπειρικά να γνωρίζουν τις ποικιλίες, ανάλογα με την περιοχή στην οποία δραστηριοποιούνται. Παράδειγμα ξύλου που καίγεται σωστά αποτελεί η λευκή δρυς του Χολομώντα. Από την άλλη μεριά η ακακία, παρόλο που έχει μεγάλη πυκνότητα και θεωρείται «βαρύ» ξύλο δεν καίγεται εύκολα γιατί έχει μικρούς πόρους. Σε γενικές γραμμές το είδος του ξύλου που θα χρησιμοποιήσουμε εξαρτάται και από τη διαθεσιμότητα. Στα νησιά και σε περιοχές που υπάρχουν ελαιώνες χρησιμοποιείται ευρύτατα η ελιά, που «κρατάει» αρκετά καθώς δεν έχει μεγάλη φλόγα και καίγεται πιο αργά από άλλα ξύλα. Πέρα όμως από την ποιότητα και το είδος των καυσόξυλων, ένας παράγοντας που επηρεάζει καθοριστικά την καύση είναι η υγρασία. Όταν κόβεται ένα δέντρο, η υγρασία των καυσόξυλων που προκύπτουν κυμαίνεται από 50% έως 100% (!), ανάλογα με την εποχή που πραγματοποιείται η υλοτόμηση. Για να καεί 19

σωστά το ξύλο πρέπει η υγρασία του να κατέβει τουλάχιστον στο 20%, ενώ ιδανική θεωρείται η υγρασία όταν είναι 12% έως 15%.Αν λοιπόν τα ξύλα κοπούν την άνοιξη ή έστω τον Ιούνιο και τα αφήσουμε να στεγνώσουν κάτω από ένα υπόστεγο, σε καλά αεριζόμενο χώρο, είναι μια χαρά για να τα κάψουμε το χειμώνα. Ωστόσο αυτό φαίνεται ότι δεν συμβαίνει και οι ξυλέμποροι πολύ συχνά πωλούν «φρέσκα» ξύλα, που δεν ανάβουν εύκολα, ενώ και όταν ανάβουν καταναλώνουν ένα μεγάλο μέρος της ενέργειας που αποδίδουν για να αποβάλλουν την υγρασία που περιέχουν. Οπότε τα καυσόξυλα πρέπει να αγοράζονται τουλάχιστον ένα εξάμηνο πριν τη χρήση τους και όχι τελευταία στιγμή. Η άποψη ότι τα δέντρα που βρίσκονται σε ανήλιαγες πλαγιές καίγονται πιο δύσκολα είναι απλώς δοξασία δεν έχει επιστημονική τεκμηρίωση. Ούτε η χώρα προέλευσης παίζει ρόλο. Η ίδια ποικιλία δρυός, όταν έχει την ίδια υγρασία θα καεί με τον ίδιο τρόπο είτε από Ελλάδα προέρχεται, είτε από Βουλγαρία είτε από Ρουμανία. 3.2 Ιδιαιτερότητες καύσης κάθε είδους καυσόξυλου Το είδος των καυσόξυλων που θα χρησιμοποιήσουμε στο τζάκι, στη σόμπα ή στον ξυλολέβητα έχει μεγάλη σημασία για τη δύναμη και τη διάρκεια της φλόγας. Υπάρχουν ξύλα από διάφορα είδη δέντρων όπως η ελιά, το πουρνάρι, η καστανιά, η οξιά, η βελανιδιά κ.α. Για τη σωστή επιλογή των ξύλων χρειάζονται γνώσεις και, κυρίως, πείρα. Πρέπει να γνωρίζουμε ποιο είδος ξύλου είναι κατάλληλο, αν η φωτιά του διατηρείται αρκετή ώρα, αν καπνίζει κλπ. Πρέπει επίσης να γνωρίζουμε πώς να αγοράζουμε τα καυσόξυλα. 3.2.1 Πεύκο Ανάβει εύκολα αλλά και καίγεται γρήγορα. Το πεύκο είναι ένα ξύλο που ανάβει εύκολα λόγω της μεγάλης περιεκτικότητάς του σε ρετσίνι. Στα αρνητικά συγκαταλέγεται 20

το γεγονός ότι καίγεται γρηγορότερα από τα υπόλοιπα ξύλα με αποτέλεσμα η χρήση του να Δεν πετάει σπίθες, παράγει ήρεμη φλόγα. Είναι το ξύλο που προτιμάται περισσότερο από όσους χρησιμοποιούν τζάκι στη χώρα μας. Καίγεται πιο αργά από όλα τα άλλα ξύλα καθίσταται οικονομικά ασύμφορη, ενώ συνήθως πωλείται στην ίδια τιμή με τη δρυ, την οξιά και την ελιά. Επίσης, «σκάει» περισσότερο από τα υπόλοιπα είδη και ως εκ τούτου απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή για τον κίνδυνο πυρκαγιάς. 3.2.2 Οξιά Σκληρό ξύλο με μεγάλη διάρκεια καύσης. Η καύση της διαρκεί περισσότερο από του πεύκου γιατί πρόκειται για σκληρό ξύλο με πυκνότητα και βάρος. Παρ όλα αυτά, ο χρόνος καύσης της δεν μπορεί να προσεγγίσει τον αντίστοιχο της δρυός ή της ελιάς. Έχει την ιδιότητα να μη «σκάει» τόσο πολύ και ανάβει χωρίς δυσκολία. Χρησιμοποιείται στην κυρίως καύση και όχι για προσάναμμα για το οποίο θεωρείται ιδανικό το πεύκο. Η οξιά κόβεται και σε μικρά κομμάτια τα οποία χρησιμοποιούνται για τις ξυλόσομπες. 3.2.3 Δρυς-Βελανιδιά Σημαντικό πλεονέκτημά του είναι το γεγονός ότι δεν πετάει σπίθες. Για την ακρίβεια, κατά την καύση του παράγεται μακριά και ήρεμη φλόγα ενώ η εικόνα που παρουσιάζουν τα φλεγόμενα κομμάτια δρυός μοιάζει με αυτή του πυρωμένου σιδήρου. Η δρυς ανάβει δύσκολα και συνήθως απαιτείται η συνδρομή βοηθήματος. 3.2.4 Ελιά Το καλύτερο ξύλο για καύση στο τζάκι. Κάνει μικρή και ήρεμη φλόγα, ενώ ανάβει σχετικά εύκολα. Οι περισσότεροι μαντράδες ξυλείας συστήνουν στους καταναλωτές την ελιά ως το καλύτερο ξύλο που μπορούν να προμηθευτούν για το τζάκι τους. Καίγεται αργά, 21

κάτι που σημαίνει ότι μπορεί να παρατείνει τη διάρκεια της φωτιάς προσφέροντας οικονομική θέρμανση στον χώρο. Κατά την αγορά ζητήστε να μην έχει ρίζες, γιατί συνήθως αυτές συγκρατούν χώμα 3.2.5 Πουρνάρι Με μεγάλη θερμική απόδοση. Θεωρείται υψηλής ποιότητας καυσόξυλο, που, όμως, δεν συναντάται σε μεγάλες ποσότητες. Ανήκει στην κατηγορία των σκληρών ξύλων και χαρακτηρίζεται από μεγάλη θερμική απόδοση σε σχέση με τα υπόλοιπα ξύλα. Καίγεται αργά, χαρακτηριστικό που το καθιστά ιδανικό για το τζάκι. 3.3 Η καύση του ξύλου σε τρία βασικά στάδια Ατμοποίηση υγρασίας Η φάση αυτή ξεκινά όταν τοποθετήσουμε το ξύλο στην ήδη θερμή εστία καύσης. Η ενέργεια από την καύση, καταναλώνεται σε πολύ μεγάλο ποσοστό για την ατμοποίηση της υγρασίας και την απομάκρυνση της από το καύσιμο (ξύλο). Πυρόλυση 'Όταν η υγρασία του ξύλου αυξηθεί πάνω από τους 300oC, το στερεό καύσιμο (ξύλο) αρχίζει να εξαερώνεται και να μετατρέπεται σε αέριο καύσιμο, το οποίο αποτελείται κυρίως από μεθάνιο (CH₄), ίχνη βαρύτερων υδρογονανθράκων (C₂H₄, C₂H₆, κλπ), μονοξείδιο (CO) και διοξείδιο του άνθρακα (CO₂), υδρογόνο (Η₂), υδρατμούς (Η₂Ο) και άζωτο (Ν₂), καθώς και επιμολυντές, (σωματίδια, ενώσεις πίσσας, τέφρα, αμμωνία, οξέα 22