T DICCIONARIO GRIEGO-ESPAÑOL: ƒ À À ELVIRA GANGUTIA ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ M Ú ÙË T ο Diccionario Griego-Español (DGE) γίνεται, σιγά σιγά, γνωστ στους φιλολογικο ς κ κλους. Xαιρ µαστε ιδιαίτερα που έχει γίνει γνωστ και στους Έλληνες µελετητές, κυρίως αφ του του απενεµήθη το βραβείο «Aριστοτέλης», του Iδρ µατος Ωνάση. Γι αυτ τον λ γο είµαστε ιδιαίτερα ευτυχείς που µας δίνεται η ευκαιρία να παρουσιάσουµε στη Θεσσαλονίκη τα σχέδιά µας, τα προβλήµατα που αντιµετωπίζουµε και τα αποτελέσµατα της δουλειάς µας, καθώς και να αναφερθο µε στην εµπειρία µας απ την ανάµειξή µας στον κ σµο της πληροφορικής. πως ίσως γνωρίζετε, το Diccionario Griego-Español είναι ένα εκτενές αρχαιοελληνικ -ισπανικ λεξικ. Aν και είναι δίγλωσσο, προορίζεται για τη διεθνή κοιν τητα των κλασικών φιλολ γων. Oρισµένοι υποστήριξαν τι θα ήταν καλ τερο για ένα τέτοιο λεξικ να είναι δίγλωσσο, λ γου χάρη στα αρχαία ελληνικά και στα αγγλικά. Ωστ σο, ταν ξεκινήσαµε, στ χος µας ήταν να καλ ψουµε τις ανάγκες που είχαν δηµιουργηθεί απ την άνθηση της κλασικής φιλολογίας στην Iσπανία τα τελευταία τριάντα χρ νια. Στην πορεία, η δυναµική που απέκτησε το έργο το κατέστησε ένα πραγµατικ instrumentum studiorum παγκ σµιας εµβέλειας. Θα ήταν δ σκολο σήµερα να αντικατασταθο ν τα ισπανικά ερ- µηνε µατα των αρχαίων ελληνικών λέξεων απ αντίστοιχα αγγλικά, καθώς οι σηµασιολογικές διαφορές µεταξ των δ ο γλωσσών θα απαιτο σαν µια εντελώς διαφορετική εσωτερική οργάνωση των ληµµάτων. Άλλωστε, θεωρο µε τι η ισπανική γλώσσα δεν είναι εντελώς ακαταν ητη για έναν κλασικ φιλ λογο ή οποιονδήποτε µορφωµένο άνθρωπο, ανεξάρτητα απ τη µητρική του γλώσσα. Mέχρι σήµερα έχουν εκδοθεί πέντε τ µοι του DGE, ενώ ετοιµάζεται ένας έκτος 1, µε τον οποίο ολοκληρώνεται το στοιχείο και καλ πτεται πάνω απ το µισ του στοιχείου «E». Mολον τι φαίνεται παράξενο, ταν ολοκληρωθεί το γράµµα «E», θα έχουµε φτάσει σχεδ ν στα µισά του συνολικο έργου. Γνωρίζοντας τι αποτελο µε µ νον έναν κρίκο στη µακρά λεξικογραφική παράδοση, που άρχισε στην αρχαι τητα και µέχρι σήµερα έχει δώσει λαµπρο ς 1. ηµοσιε τηκε το 2002 (διωξικέλευθος - κπελεκάω).
66 ELVIRA GANGUTIA µελετητές, σκεφτήκαµε τι κάποια στιγµή αυτή η παράδοση χρειαζ ταν ανανέωση. Kαταρχάς, η ανανέωση απαιτο νταν, δι τι υπάρχει τώρα ένα τεράστιο πλήθος λέξεων και τεκµηρίωση που προέρχεται απ καινο ριες εκδ σεις, επιγραφές, παπ ρους, στοιχεία τα οποία µ λις τα τελευταία χρ νια έγιναν γνωστά στους ερευνητές. Φυσικά, υπάρχουν τα Συµπληρώµατα σε µεγάλα λεξικά, πως των Liddell-Scott-Jones (λ.χ. το πρ σφατο του P. Glare), και είναι επίσης δυνατ να βρει κανείς προσθήκες και επίµετρα σε περιοδικά και αλλο. Ωστ σο, τα Συµπληρώµατα είναι µερικώς µ νον επαρκή και συχνά δ σχρηστα. Aυτ που έπρεπε να γίνει ήταν η συγχώνευση ήδη γνωστών και καινο ριων στοιχείων σε ένα νέο έργο, µε βάση σ γχρονα κριτήρια. O αρχικ ς µας Καν νας συγγραφέων και έργων αποτελεί ένα τέτοιο δείγ- µα δουλειάς. Xρειάστηκε µεγάλη προσπάθεια, για να καταρτιστο ν οι αρχικοί κατάλογοι για το DGE I δηµοσιε τηκαν το 1981 οι οποίοι περιελάµβαναν και τους Έλληνες πατερικο ς και βυζαντινο ς συγγραφείς µέχρι τον 6ο αι. µ.x. και φιλολογικο ς ρους µεταγενέστερων περι δων. Aυτοί οι κατάλογοι περιέχουν 2.488 Έλληνες συγγραφείς καθώς και 250 παπυρολογικές και 161 επιγραφικές συλλογές. ταν, ωστ σο, επρ κειτο να εκδώσουµε τον 3ο τ µο, αποφασίσαµε να καταβάλουµε µια ακ µη προσπάθεια και να εκδώσουµε έναν αναθεωρηµένο Καν να. Παράλληλα µε τις διαρκείς προσωπικές µας έρευνες στις καινο ριες εκδ σεις σε λους τους τοµείς, δηµοσιε τηκαν νέοι καν νες, λ.χ. ο Καν νας του TLG, το ερευνητικ προσωπικ του οποίου έσπευσε να έρθει σε επαφή µαζί µας επίσης, δυο απ τους συνεργάτες µας είχαν δηµοσιε σει ένα Repertorium Litterarum Graecarum είχαν κυκλοφορήσει τα έργα Clavis Patrum και Check List των Παπ ρων κ.ά. Aυτ ς ο αρχικ ς Καν νας του 3ου τ µου και η δε τερη έκδοσή του στον 3ο τ µο του DGE αποτελο ν ένα πραγµατικ εργαλείο για τους φιλολ γους, γενικά, και για τους παπυρολ γους και τους επιγραφολ γους ειδικ τερα. Aλλά ήδη για τον 4ο και 5ο τ µο κατέστη απαραίτητο να δώσουµε συµπληρωµατικο ς καταλ γους. O 4ος τ µος περιέχει έναν συµπληρωµατικ Kατάλογο I (συγγραφέων και έργων), που περιλαµβάνει 209 καταχωρήσεις, απ τις οποίες 37 αφορο ν εντελώς νέους συγγραφείς και έργα. O συµπληρω- µατικ ς Kατάλογος II (παπ ρων) περιλαµβάνει 45 καταχωρήσεις, απ τις οποίες οι 24 είναι καινο ριες. O Kατάλογος III (επιγραφών) περιλαµβάνει 53 καταχωρήσεις (42 καινο ριες). Mελλοντικά, σκεφτ µαστε να εκδώσουµε µια τρίτη πλήρη έκδοση αυτών των αρχικών καταλ γων. Oι κατάλογοι αυτοί έχουν µεγάλη σηµασία, καθώς η αναφορά σε συγγραφέα ή σε έργο γίνεται µε βάση την έκδοση που έχουµε συµπεριλάβει στους καταλ γους µας (σε σπάνιες περιπτώσεις προσθέτουµε την ένδειξη variae lectiones ή απ τους κώδικες ). Oπως φαίνεται απ τα παραπάνω, το Λεξικ προσπαθεί να είναι σο το δυνατ ν πιο ενηµερωµένο παρά την πληθώρα των πληροφοριών του. Kάθε ερ-
T DICCIONARIO GRIEGO-ESPAÑOL: ƒ À À 67 µήνευµα συνοδε εται απ παραθέµατα, τα οποία χρονολογο νται απ τη µυκηναϊκή ελληνική και τον µηρο µέχρι τον 6ο αι. µ.x. καλ πτουν, µε άλλα λ για, είκοσι αιώνες της ιστορίας µιας γλώσσας, στην οποία βρίσκουµε τα σπέρ- µατα του λεξιλογίου της διαν ησης τ σο του δυτικο σο και του ανατολικο κ σµου. σον αφορά τη µυκηναϊκή ελληνική, αξίζει να αναφερθεί το γεγον ς τι το 1994 δηµοσιε τηκε ο δε τερος και τελευταίος τ µος του Diccionario Micenico της Aura Jorro, που αποτελεί το µ νο πλήρες λεξικ της µυκηναϊκής ελληνικής, που υπάρχει σήµερα. Έχει σχεδιαστεί µε τη µορφή παραρτήµατος στο DGE και συνδέεται µαζί του µέσω εν ς συστήµατος πολλαπλών παραπο- µπών µεταξ των ληµµάτων. Aντιµέτωποι µε αυτ ν τον γκο τεκµηριωτικο υλικο, έπρεπε να φανο µε επιλεκτικοί: ήταν αδ νατο να συντάξουµε έναν «θησαυρ» λων των γνωστών µαρτυρηµένων τ πων κάθε λέξης. Το το εξακολουθεί να παραµένει αδ νατο, ακ µη και τώρα που διαθέτουµε τον Thesaurus Linguae Graecae µε έδρα το Πανεπιστήµιο της Καλιφ ρνιας, στο Irvine, ο οποίος βέβαια είναι τράπεζα δεδοµένων και χι λεξικ. Yπάρχει ακ µη χώρος για ένα λεξικ του µεγέθους του DGE, εν ς λεξικο το οποίο επιχειρεί να καταγράψει µε σο το δυνατ ν πιο εξαντλητικ τρ πο λες τις σηµασίες αλλά χι λες τις εµφανίσεις κάποιας λέξης. Yπολογίζεται τι ένα τέτοιο λεξικ θα είναι τρεις φορές µεγαλ τερο απ το LSJ. H δηµιουργία εν ς λεξικο δεν περιλαµβάνει µ νον τη συλλογή εν ς σηµαντικο αριθµο πηγών αλλά και τη µετάφραση και την επεξεργασία τους. Γι αυτ τον λ γο κάναµε µια προσπάθεια να δοµήσουµε αυτ το υλικ στο εσωτερικ κάθε λήµµατος µε διαφορετικά ερµηνε µατα, ακολουθώντας µια σ γχρονη µεθοδολογία, που στηρίζεται στη δοµική θεωρία, λαµβάνοντας υπ ψη πάντα τα µορφολογικά δεδοµένα και την κατανοµή κάθε σηµασίας στο εσωτερικ του λήµµατος. Aυτ είναι που αποκαλ πτει εκείνα τα σηµασιολογικά στοιχεία που επιτρέπουν τη µετάφραση, εν προκειµένω στα ισπανικά. Εργαστήκαµε µε τον τρ πο αυτ ν αρκετά χρ νια στις πρώτες φάσεις του Diccionario, απ το 1962, και δηµοσιε σαµε δ ο τ µους, το 1980 και το 1986. Αυτή η διαδικασία, µολον τι φυσικά έβαινε αργά, συνέβαλε στη δηµιουργία εν ς επιτελείου εξειδικευµένου σε αρκετές ψεις της λεξικογραφίας και προετοίµασε το σηµαντικ τερο έργο που θα αναλαµβάναµε, τη σ νταξη του Λεξικο µε άλλα λ για την επεξεργασία λου του πρωτογενο ς υλικο που είχαµε συλλέξει απ παντοδαπές πηγές. Tο 1989, κατά τη συγγραφή του 3ου τ µου, αποφασίσαµε να επιχειρήσουµε τη συνολική διαχείριση του Λεξικο µε τη βοήθεια ηλεκτρονικών υπολογιστών. Eίχαµε ήδη προσεγγίσει παλαι τερα κάποιους ειδικο ς σε θέµατα πληροφορικής σχετικά µε τη δουλειά µας στο Λεξικ, αλλά εκείνη η πρωτοποριακή δραστηρι τητά µας επηρέασε µ νον τους περιφερειακο ς, ας πο µε, τοµείς της δουλειάς µας, κυρίως τη συλλογή νέου υλικο. Mολον τι ήµασταν σε επαφή µε τον Thesaurus Linguae Graecae στην Kαλιφ ρνια απ την αρχή του προγράµµατος,
68 ELVIRA GANGUTIA δεν κυκλοφορο σε στην αγορά κάποιο εξειδικευµένο λογισµικ για την πλήρη διαχείριση του έργου. Στο παρελθ ν, ταν οι συντάκτες του DGE κάθονταν να γράψουν ένα λήµ- µα, είχαν µπροστά τους ένα φ λλο χαρτιο µε επικολληµένα το λήµµα και πολλά παραθέµατα κοµµένα απ άλλα λεξικά (λ.χ. απ το LSJ) µαζί µε συµπληρωµατικές µαρτυρίες αυτής της λέξης (καρπ του µ χθου πολλών µελών του προσωπικο µας, οι οποίοι είχαν διαβάσει παλαιές και νέες εκδ σεις κειµένων και γλωσσικές µελέτες). Kαταλήξαµε στο συµπέρασµα τι, για πολλο ς λ γους, θα ήταν απώλεια χρ νου να περάσουµε στον υπολογιστή λες αυτές τις πληροφορίες που είχαν συγκεντρωθεί τα προηγο µενα χρ νια. Έτσι, κρατο µε αυτά τα στοιχεία στα αρχεία µας, ενώ το καινο ριο υλικ απ πηγές εισάγεται σε βάση δεδοµένων. Σήµερα, ο συντάκτης µας που θα θελήσει να γράψει ένα λήµµα του Λεξικο δεν έχει στη διάθεσή του µ νον τα παλαιά στοιχεία που βρίσκονται στα αρχεία µας, αλλά µπορεί επιπλέον, µέσω του υπολογιστή του, να βρει έναν τεράστιο αριθµ πληροφοριών. H πρώτη του ενέργεια είναι να αποφασίσει τι χρειάζεται και τι δεν χρειάζεται, για να συνταχθεί το λήµµα. Kαταρχάς, έχει στη διάθεσή του, πως προαναφέρθηκε, µια βοηθητική βάση δεδοµένων µε λο το καινο ριο υλικ που έχουν διαβάσει οι συνεργάτες µας, σον αφορά καινο ριες εκδ σεις συγγραφέων, επιγραφών, παπ ρων, διαφ ρων λεξικών κτλ. Πολλές απ αυτές, κυρίως σες αφορο ν παπ ρους και επιγραφές, δεν έχουν συµπεριληφθεί µέχρι σήµερα σε καµιά ηλεκτρονική βάση δεδοµένων. λα αυτά τα στοιχεία έχουν εισαχθεί στη βάση δεδοµένων µε την ένδειξη MATERIAL, η οποία περιλαµβάνει σήµερα σχεδ ν 100.000 λήµµατα και εµπλουτίζεται διαρκώς. Eπίσης, περιλαµβάνει λεξικολογικά έργα που αφορο ν τη µελέτη συγκεκριµένων λέξεων. Σχετικά µε αυτ το τελευταίο, µπορο µε να επωφεληθο µε και απ ένα άλλο έργο, το οποίο επίσης θα δηµοσιευτεί ως παράρτηµα του DGE: πρ κειται για το Repertorio bibliográfico de la lexicografía griega, της Pilar Boned. Απ τη µια αυτ το έργο περιλαµβάνει το σ νολο των επιµέρους λεξικών και ευρετηρίων των Eλλήνων κλασικών: τα 600 λήµµατά του το καθιστο ν επαρκές συµπλήρωµα του Repertorium lexicographicum graecum του Riesenfeld. Aπ την άλλη περιλαµβάνει πάνω απ 3.000 καταχωρήσεις βιβλίων και άρθρων και 60.000 βιβλιογραφικές αναφορές σε µελέτες για µεµονωµένες λέξεις της ελληνικής. H εργασία αυτή υποβλήθηκε ως διδακτορική διατριβή το 1992, αλλά πρ σφατα εισήχθη σε βάση δεδοµένων και αναπροσαρµ στηκε µε τη βοήθεια χι µ νον της συγγραφέως αλλά και άλλων µελών της οµάδας µας, ιδιαίτερα του J.R. Somolinos. Συµπληρωµατικά, το ενδιαφέρον µας για τη λεξικογραφία µάς οδήγησε και στον δ σκολο χώρο της τεχνικής ορολογίας, πως δείχνει η ανακοίνωση των F.R. Adrados και D. Lara µε τίτλο El vocabulario tecnico en el DGE στο
T DICCIONARIO GRIEGO-ESPAÑOL: ƒ À À 69 Seminario sui lessici tecnici, που διεξήχθη στη Messina της Iταλίας τον εκέµβριο του 1995, και άλλα άρθρα. Eπίσης, οι συνεργάτες µας µπορο ν να τεκµηριώνουν τις λέξεις που επεξεργάζονται µε παραθέµατα αντληµένα απ το CD ROM, τα οποία περιλαµβάνουν το µεγαλ τερο µέρος του Thesaurus Linguae Graecae και άλλων συναφών έργων. Φυσικά, ο συντάκτης µπορεί να αναζητήσει τη λέξη απευθείας στο CD ROM, αλλά, καθώς στα µεσαίου και µεγάλου µεγέθους λήµµατα ο αριθµ ς των παραθεµάτων είναι γιγαντιαίος, επινοήσαµε σειρά απ ευρετήρια επιλεγµένων συγγραφέων και τοµέων. Προσπαθο µε επίσης να βρο µε καλ τερη τεκµηρίωση για λέξεις µε χαµηλή συχν τητα εµφάνισης. σον αφορά τα ευρετήρια επιλεγµένων συγγραφέων και τοµέων, εκπονήσαµε αυτ που ονοµάσαµε ISCAPLIG, δηλ. Indice selectivo de los cien autores principales de la literatura griega (Eυρετήριο των εκατ σηµαντικ τερων συγγραφέων της ελληνικής λογοτεχνίας). Στο ευρετήριο αυτ επιλέγονται απ το τέταρτο µέρος του CD ROM του TLG συγγραφείς που πρέπει οπωσδήποτε να εµφανίζονται σε κάθε µεγάλο λεξικ της αρχαίας ελληνικής, πως ο µηρος, συγγραφείς της αρχαϊκής ποίησης, του δράµατος, της ιστοριογραφίας, της φιλοσοφίας, της ρητορικής και συγγραφείς ιατρικών κειµένων, πως ο Iπποκράτης κ.α. Σχετικά µε την τεκµηρίωση των λέξεων µε χαµηλή συχν τητα εµφάνισης, ο συντάκτης έχει µπροστά του µια τυπωµένη σελίδα µε το µη-ληµµατοποιηµένο Ευρετήριο του CD ROM του TLG, που µπορεί ε κολα να αναζητήσει τη συχν τητα εµφάνισης των λέξεων και να ανακαλ ψει, λ γου χάρη, τι ενδέχεται, για κάποιες λέξεις που θεωρο νταν άπαξ λεγ µενα, ή για τις οποίες υπήρχαν πολ λίγα παραθέµατα, να υπάρχουν περισσ τερες µαρτυρίες. Έτσι, αν πάρουµε για παράδειγµα τις πρώτες πέντε σελίδες του 5ου τ µου του DGE, θα διαπιστώσουµε τι σχεδ ν 20 άπαξ λεγ µενα στο LSJ εµφανίζονται τώρα µε δ ο, τρία ή περισσ τερα παραθέµατα (πρέπει, βέβαια, να παραδεχτο µε τι ορισµένα απ αυτά εµφανίζονται και στο Revised Supplement του LSJ). πως αναφέραµε και αλλο, συµβάλλουµε στην εξαφάνιση του φαινοµένου των άπαξ λεγοµένων. Περισσ τερες λεπτοµέρειες γι αυτ δίνονται στο υπ δηµοσίευση στο Museum Criticum άρθρο El volumen V de DGE των F.R. Adrados και J.R. Somolinos. Έπειτα απ αυτή την πρώτη επιλογή κάνουµε µια δε τερη, προσπαθώντας να βρο µε στοιχεία για συγγραφείς και περι δους. Στη συνέχεια, εφαρµ ζουµε τις σηµασιολογικές µεθ δους, τα αποτελέσµατα των οποίων καθιστο ν το λήµ- µα πραγµατικά πλο σιο σηµασιολογικά. Kαταρχάς, πρέπει να επιβεβαιώσουµε τα συµφραζ µενα και να τα ταξινοµήσουµε τυπολογικά, πράγµα που αποτελεί ένα απ τα κλειδιά της µετάφρασης και της κατανοµής σε διαφορετικά τµήµατα του λήµµατος. Ωστ σο, αυτή η παραδοσιακή προεργασία της µορφολογικής ταξιν µησης πρέπει να γίνει πάλι δια χειρ ς, ας πο µε, ενώ σε αυτή τη φάση η χρήση των υπολογιστών είναι µ νον επικουρική.
70 ELVIRA GANGUTIA Για παράδειγµα, για µια σ ντοµη αλλά πολ πλοκη λέξη πως το θελο σιος, ο συντάκτης βρίσκει τι το λήµµα στο LSJ περιέχει εννέα παραθέµατα. Bρίσκει, επίσης, άλλα οκτώ στη βάση δεδοµένων MATERIAL, βασισµένα στην έρευνα των συνεργατών µας, και ακ µη 19 απ τον TLG µέσω του ISCAPLIG και του Eυρετηρίου. Tο παράδειγµα αφορά µια απλή και χι πολ περίπλοκη λέξη, αλλά φανταστείτε την πολυπλοκ τητα της διαδικασίας, ταν αφορά σε λέξεις που εµφανίζονται στον 5ο τ µο του DGE, πως είναι η πρ θεση διά και η µακρά σειρά των ρηµάτων, ουσιαστικών και επιθέτων µε αυτήν την πρ θεση ως πρώτο συνθετικ, λέξεων που σε κάποιο βαθµ έχουν περάσει και στις σ γχρονες γλώσσες. Θα θέλαµε εδώ να επισηµάνουµε το υψηλ ποσοστ τεχνικών ρων που εµφανίζονται σε αυτή τη σειρά, λ γου χάρη ρων της βοτανικής και της ιατρικής (διαβήτης, διαλ ω), της γεωµετρίας (διάµετρος), της αρχιτεκτονικής και της µηχανικής, πως ταν πρ κειται για πολεµικές µηχανές ή υδραυλικές κατασκευές (διωρυγή) της γραµµατικής και της ρητορικής (διαίρεση, διαλέγω) ρων νοµικών, θεσµικών και οικονοµικών (διαγραφή), καθώς και ρων της χριστιανικής και πατερικής θεολογίας, οι οποίοι απέκτησαν ν ηµα διαφορετικ απ αυτ που είχαν αρχικά (διάκονος). Eπίσης, µπορεί κανείς να φέρει ως παραδείγµατα πολ πλοκων λέξεων τα αριθµητικά µε βάση το δεκα- ή το δευτερ- ρήµατα πως τα δείκνυµι, δέχοµαι, δέω (και µε τις δυο σηµασίες του), δίδωµι, διώκω, επίθετα πως το δειν ς και δ λος ουσιαστικά µε µια ιδιαίτερα περίπλοκη σηµασία πως τα δ µος και δίκη, καθώς και τα «δ σκολα» µ ρια δέ και δή. O πολ µεγάλος αριθµ ς παραθεµάτων απ διάφορες πηγές, λογοτεχνικά είδη και επίπεδα φους της ελληνικής γλώσσας, παράλληλα µε την έρευνα της σηµασίας, καθιστά ορισµένα απ τα λήµµατα σηµαντικές συνεισφορές στη γνώση της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικο πολιτισµο. Tο Λεξικ περιλαµβάνει, επίσης, κ ρια ον µατα: στον 5ο τ µο πέρα απ θεων µια, πως ηµήτηρ και ι νυσος, στα λήµµατα των οποίων περιέχονται 134 και 250 παραθέµατα, αντίστοιχα, δίνουµε τα παράγωγά τους ανθρωπων µια ηµήτριος και ιον σιος, τα οποία καλ πτουν 77 και 111 µυθικά και ιστορικά πρ σωπα, αντίστοιχα. O συντάκτης, πέρα απ το να λάβει υπ ψη τα γραµµατικά συµφραζ µενα, πρέπει να µελετήσει τα συµφραζ µενα σε σχέση µε οµάδες και υπο-οµάδες λέξεων (λ.χ. ον µατα προσώπων, πραγµάτων και αφηρηµένων εννοιών κοκ.). Για παράδειγµα, η λέξη θελο σιος έχει άλλη σηµασία ταν αφορά άνθρωπο ή άλλη οντ τητα, πως θε ή π λη, και άλλη ταν χρησιµοποιείται για άψυχο αντικείµενο, λ.χ. κίνδυνο. Στην πρώτη περίπτωση µεταφράζεται ως voluntario ( εθελοντικ ς ), ενώ στη δε τερη ως opcional, libremente elegido ( προαιρετικ ς, που έχει γίνει ιδία βουλήσει ). Άλλες κατηγοριοποιήσεις των λέξεων που συνδυάζονται µε τα λήµµατα είναι: έµψυχο-άψυχο, περιεκτικ (ουσιαστικ )-µη πε-
T DICCIONARIO GRIEGO-ESPAÑOL: ƒ À À 71 ριεκτικ, χρονικ ή τοπικ, λέξεις που ανήκουν σε εξειδικευµένο ή τεχνικ λεξιλ γιο ή που χρησιµοποιο νται ως ροι της πολιτικής ή της διοίκησης. Πέρα απ αυτ, σηµειώνουµε τα συνώνυµα και τα αντώνυµα της λέξης. Eπιπλέον, θεωρο µε πολ σηµαντική για τη δ µηση του νοητικο µας σ µπαντος τη διάκριση µεταξ του συγκεκριµένου, του υλικο και του απτο απ τη µια και των πιο πνευµατικών κ σµων, που αφορο ν τη ζωή και τον θάνατο, απ την άλλη. Ένα τµήµα αυτής της µεθοδολογίας µας δηµοσιε τηκε πριν απ χρ νια στο έργο µας Introducción a la lexicografía griega (Mαδρίτη 1977), καθώς και σε πολλά άρθρα. Πρ σφατα, η Dr. Dolores Lara δηµοσίευσε το Iniciación a la lexicografía griega στη συλλογή Instrumenta studiorum (Mαδρίτη 1997), µε µεθοδολογικ και πρακτικ προσανατολισµ. Kατά συνέπεια, λαµβάνουµε πάντα υπ ψη µας τα συµφραζ µενα απ συντακτική και λεξικολογική σκοπιά, προκειµένου να δηµιουργήσουµε ένα είδος ιεραρχικής δοµής, οργανωµένης µε βάση τη γλώσσα-στ χο, δηλαδή τα ισπανικά. Aς πάρουµε για παράδειγµα τη λέξη δίκη. Tο λήµµα είναι οργανωµένο ως εξής: Kαταρχήν δίνουµε τη γενική, την ευρ τερη σηµασία. Aυτή τη σηµειώνουµε µε ένα κεφαλαίο A. Mέσα στο µπλοκ το σηµειωµένο ως A δίνουµε µία παράγραφο προσηµασµένη µε ρωµαϊκ Ι, στην οποία υπάρχει ένας δείκτης που δηλώνει τι η λέξη συνήθως εµφανίζεται σε ονοµατικές φράσεις. Mέσα στην παράγραφο αυτή υπάρχουν τρία µπλοκ προσηµασµένα µε τα αραβικά ψηφία 1, 2 και 3, που περιέχουν τις ακ λουθες σηµασίες: 1 manera, modo de ser natural o propio, regla, ley, τρ πος, φυσικ ς ή κ ριος τρ πος παρξης, καν νας, ν µος (το τελευταίο έχει µια προ-νοµική σηµασία υπ την έννοια του γενικο ν µου) 2 curso general de las cosas, γενική πορεία των γεγον των : πρ κειται για µια έννοια της φ σης, εννοο µενης ως ένα σ στηµα (νοµ.) επανορθώσεων και (δίκαιης) ανταπ δοσης 3 manera de óbrar, comportamiento, ένα είδος γενικής ενέργειας, συ- µπεριφοράς. Έπειτα, υπάρχει µια άλλη παράγραφος, προσηµασµένη ως ΙΙ, στην οποία, πάλι, υπάρχει ένας εσωτερικ ς δείκτης που δείχνει τι η λέξη λειτουργεί ως επίρρηµα ή πρ θεση συντασσ µενη µε γενική και σηµαίνει a la manera de. Mετά το γενικ Α φτάνουµε σε ένα πιο περιορισµένο µπλοκ, που δηλώνεται µε κεφαλαίο Β: η λέξη εδώ εµφανίζεται σηµασιολογικά περιορισµένη, δι τι χρησι- µοποιείται µ νο στο πλαίσιο της κοινωνικής πραγµατικ τητας, πάλι µε ένα προνοµικ περιεχ µενο. Mέσα στο µπλοκ Β υπάρχει µία παράγραφος Ι, που περιέχει διακρίσεις ανάλογες µε αυτές στο εσωτερικ του ΑΙ: εδώ η σηµασία της λέξης είναι ανταπ δοση ή επαν ρθωση και εµφανίζεται στο 1 µε θετική έννοια: lo debido, la justa compensación, χρέος, αποζηµίωση κτλ. και στο 2 µε αρνητική: lo merecido como castigo, µια δίκαιη τιµωρία. Aκολουθεί ένα άλλο µπλοκ, χαρακτηρισµένο ως ΙΙ, που εµφανίζεται η λέξη στη σηµασία δικαιοσ νη, στην αφηρηµένη της έννοια. Tέλος, υπάρχει ένα τρίτο µπλοκ, το C, το οποίο περιλαµβάνει τις θεσµικές και πρακτικές σηµασίες που εµφανίζονται στα προηγο -
72 ELVIRA GANGUTIA µενα µπλοκ: το Ι justicia, derecho, legalidad, δικαιοσ νη, δικαίωµα, νοµιµ τητα εµφανίζεται στο ΙΙ ως veredict, dictamen, sentencia, ετυµηγορία, διάταγµα, δικαστική ποινή και στο ΙΙΙ στις ποικίλες µορφές της δικαστικής διαδικασίας. ταν ο συντάκτης έχει συλλέξει λα τα δεδοµένα και έχει κάνει έναν πρώτο σχεδιασµ, αρχίζει να γράφει το λήµµα. εν χρειάζεται πια να εκπονεί διάφορα προσχέδια το ένα µετά το άλλο, αφο χρησιµοποιεί πλέον έναν καλ επεξεργαστή κειµένου. Παλαι τερα, η µετεγγραφή των λέξεων στον υπολογιστή και στις βάσεις δεδοµένων µας µε αρχαίους ελληνικο ς χαρακτήρες απαιτο σε πολ χρ νο. Σήµερα το πρ βληµα αυτ έχει λυθεί. Σχεδιάσαµε ειδική γραµµατοσειρά, που µπορεί να χρησιµοποιηθεί χι µ νο για ελληνικά κείµενα αλλά και για τη φωνητική µετεγγραφή ετυµολογιών ποικίλης προέλευσης (λ.χ. αποκατεστηµένων ινδοευρωπαϊκών τ πων). Στη συνέχεια, ολ κληρο το Λεξικ εισάγεται σε µια τεράστια βάση δεδοµένων, που λέγεται LABRIS. Aυτή η διαδικασία γίνεται µε βάση δ ο αρχές. Πρώτον, ακολουθώντας την εφαρµογή της σηµασιολογικής θεωρίας στη λεξικογραφία, η οποία παρουσιάστηκε παραπάνω, το λήµµα οργανώνεται ιεραρχικά σε τέσσερις τοµείς ή περιοχές (γενική περιοχή, ειδική περιοχή, περιοχή µετάφρασης και περιοχή σηµασιολογικής απ χρωσης), απ τις οποίες οι τρεις πρώτες αντιστοιχο ν περίπου στα τµήµατα του λήµµατος που σηµειώνονται µε κεφαλαία γράµµατα, µε λατινικο ς αριθµο ς και αραβικά ψηφία, αντίστοιχα (βλ. παράδειγµα του λήµµατος δίκη). ε τερον, σον αφορά τη µεταγλωσσική πλευρά της διαδικασίας, το πρ γραµµα δέχεται τη µία µετά την άλλη λες τις συντοµογραφίες, καθώς και τα πλήρη ον µατα αρχαίων Eλλήνων συγγραφέων και έργων, και είναι σε θέση να τα αναγνωρίσει, εφ σον η συντοµογραφία που δίνεται είναι η σωστή. ταν ολ κληρος ο τ µος θα έχει εισαχθεί στη βάση δεδοµένων, οι δυνατ τητες επεξεργασίας του κειµένου θα είναι τεράστιες. Για παράδειγµα, θα έχουµε τη δυνατ τητα να συντάξουµε έναν κατάλογο (µερικ για την ώρα) των σηµασιολογικών δεικτών της δοµής του Λεξικο σε συσχετισµ µε τα ισπανικά. Aς περάσουµε σε µια παρουσίαση αριθµητικών δεδοµένων: ο 5ος τ µος του DGE περιλαµβάνει 6.773 λήµµατα. Aπ αυτά 1.105 είναι κ ρια ον µατα και 388 είναι παραποµπές. O αριθµ ς των παραθεµάτων είναι 53.370 και αντιστοιχεί σε 1.396 συγγραφείς και 2.111 έργα. Ωστ σο, πρέπει να πο µε τι έχουµε συµπεριλάβει και συλλογικά έργα, τα οποία ο υπολογιστής «αντιλαµβάνεται» ως συγγραφείς. Πράγµατι, για τον υπολογιστή τα Eπιγραφή και Πάπυρος είναι κατά σ µβαση συγγραφείς µε αρκετά έργα, πως Inscriptiones Graecae, Supplementum Epigraphicum Graecum, Oxyrrhynchus Papyri, Papiri della Società Italiana κτλ. Kατά συνέπεια, ο κατά σ µβαση συγγραφέας Eπιγραφή έχει τις περισσ τερες εµφανίσεις (2.900), ακολουθο µενος απ τον Πάπυρο (2.700). Tο ίδιο σ στηµα έχει ισχ σει και για τα: Eβδοµήκοντα (950 εµφανίσεις), Kαινή ιαθήκη, περιοδικά ή αρχαία λεξικά. O µεµονωµένος συγγραφέας µε τις
T DICCIONARIO GRIEGO-ESPAÑOL: ƒ À À 73 περισσ τερες εµφανίσεις (2.230) στον 5ο τ µο του DGE είναι ο Πλο ταρχος, ακολουθο µενος απ τον Πλάτωνα (1.950), τον Aριστοτέλη (1.650) και τον µηρο (1.550). Στον 4ο τ µο ο µηρος βρισκ ταν στην πρώτη θέση, ενώ, κατά παράδοξο τρ πο, στη δε τερη θέση βρισκ ταν ο Iπποκράτης, που στον 5ο τ µο καταλαµβάνει την έβδοµη θέση. O κατάλογος των συγγραφέων που µνηµονε ονται συχν τερα στον 5ο τ µο είναι ενδεικτικ ς του είδους του λεξιλογίου που περιέχεται σε αυτ ν: για παράδειγ- µα, πολλές απ τις σ νθετες µε το διά λέξεις ανήκουν σε ένα µεταγενέστερο στάδιο της εξέλιξης της ελληνικής. Eπίσης, στο The Diccionario Griego-Español and Byzantine Lexicography, των F.R. Adrados και J.R. Somolinos, µπορεί κανείς να βρει µια ν ξη για τη σηµασία που έχουν νέες βυζαντινές λέξεις που περιλαµβάνονται στο DGE. Aναµφίβολα, αυτ είναι εξαιρετικής σηµασίας για τους ελληνιστές. Άλλοι τοµείς στη βάση δεδοµένων LABRIS δίνουν πληροφορίες σχετικά µε το αν η συγκεκριµένη λέξη µαρτυρείται στη µυκηναϊκή ελληνική, αν έχει γνωστή ετυµολογία κτλ. H βάση δεδοµένων θέτει τα λήµµατα σε αλφαβητική σειρά, προσθέτει αυτ µατα τα σηµεία στίξης, τους αριθµο ς και τα γράµµατα µέσα στο λήµµα, καθώς και τις διαφορετικές γραµµατοσειρές και τις τυπογραφικές τους ποικιλίες. Mέχρι τώρα έπρεπε να ξαναγράφουµε το κείµενο στη βάση δεδοµένων. Σήµερα διαθέτουµε έναν αυτ µατο µηχανισµ που επιτρέπει την εισαγωγή ολ κληρων ληµµάτων του DGE στη βάση δεδοµένων LABRIS. H εφαρ- µογή του θα αρχίσει πειραµατικά το φθιν πωρο του 1998. Eίναι προφανές τι ένα απ τα σηµαντικ τερα πλεονεκτήµατα αυτής της βάσης δεδοµένων είναι τι µας επιτρέπει να συντάξουµε καταλ γους µε λες τις εµφανίσεις συγγραφέων και έργων στο Λεξικ, και στη συνέχεια να τις επιβεβαιώσουµε και να δηµιουργήσουµε ένα ευρετήριο µε βάση τη σειρά εµφάνισής τους στο πρωτ τυπο. Λ γου χάρη, µπορο µε να παραθέτουµε τους στίχους κάθε τραγωδίας του Aισχ λου, απ τον πρώτο έως τον τελευταίο. Πρ κειται για πολ µεγάλη βοήθεια στο έργο της δι ρθωσης και της ενοποίησης, που αποτελο ν απαραίτητες εργασίες, εάν θέλουµε να διατηρήσουµε το υψηλ επίπεδο του Λεξικο. Σε αυτ το σηµείο πρέπει να σκεφτο µε εάν το ποσοτικ και το ποιοτικ άλ- µα που επέφερε στη λεξικογραφία η εισαγωγή των ηλεκτρονικών υπολογιστών επηρέασε τη δουλειά µας µ νο µε θετικ τρ πο ή είχε και κάποιες αρνητικές συνέπειες. H έκδοση του 4ου τ µου βασίστηκε µ νο µερικώς στους υπολογιστές. Aντίθετα, ο 5ος τ µος στηρίχτηκε αποκλειστικά στη χρήση προγραµµάτων και τεκµηρίωσης περασµένης στον υπολογιστή. Σ µφωνα µε τη βάση δεδοµένων µας, ο 4ος τ µος είχε 35.000 παραθέµατα, ενώ ο 5ος έχει πάνω απ 55.000. λα αυτά έπρεπε να επανελεγχθο ν, κάτι για το οποίο απαιτήθηκε τεράστια προσπάθεια απ πολλο ς ανθρώπους, για περισσ τερο απ έναν χρ νο. Aπαιτο σε, επίσης, την παρξη µιας πολ καλής βιβλιοθήκης στη διάθεσή µας, που κατορθώσαµε να την αποκτήσουµε µε πολ κ πο. H χρήση ηλεκτρονικών υπολο-
74 ELVIRA GANGUTIA γιστών σίγουρα εξοικονοµεί χρ νο, αλλά απ την άλλη οδηγεί στην παραγωγή εν ς υλικο τ σο ογκώδους, που δυσχεραίνει το έργο των συντακτών. Aυτ το πρ βληµα µπορεί να αντιµετωπιστεί µ νον αν υιοθετήσουµε µια πιο κριτική µατιά, πως υποστήριξε ο καθηγητής L. Koenen στο συνέδριο της FIEC στην Πίζα. Aυτ σηµαίνει τι, αν και γενικά υπάρχει µικρ τερη ανάγκη για προσωπικ, ταν χρησιµοποιο νται υπολογιστές, σε ένα πρ γραµµα πως το δικ µας, η ανάγκη για εξειδικευµένο προσωπικ είναι µεγαλ τερη απ ποτέ. λη αυτή η διαδικασία µαζί µε την προετοιµασία του κειµένου για εκτ πωση µάς έπαιρνε στο παρελθ ν σχεδ ν σο χρ νο έπαιρνε και η συγγραφή του τ µου. Πρέπει να θυµηθο µε τι η εργασία για την έκδοση του 1ου τ µου διήρκεσε εννέα χρ νια. Mε την πάροδο του χρ νου κατορθώσαµε να µειώσου- µε τον χρ νο που απαιτείται γι αυτή τη διαδικασία. σον αφορά τον 5ο τ µο, επινοήσαµε ένα σ στηµα αυτ µατης τυπογραφικής δι ρθωσης. Παράλληλα, σχεδιάσαµε γραµµατοσειρές για το ελληνικ αλφάβητο και για τη φωνητική µετεγγραφή, στοχε οντας στην ίδια υψηλή ποι τητα που χαρακτήριζε τους πρώτους τ µους, και η οποία έχει επισηµανθεί µε πολ θετικά σχ λια στις κριτικές. Aπαιτήθηκε µεγάλη προσπάθεια, κυρίως απ τους συνεργάτες µας J.R. Somolinos και C. Gil, αλλά πλέον διαθέτουµε εργαλεία που µπορο µε να χρησιµοποιο µε στους επ µενους τ µους. Aπ εδώ και στο εξής, η δι ρθωση του κειµένου δεν θα αποτελεί τ σο επίπονο και χρονοβ ρο έργο, που να απαιτεί σχεδ ν τον ίδιο χρ νο µε τη σ νταξη των ληµµάτων. Eπιπλέον, η εργασία που χρειάζεται για τη δι ρθωση των δοκι- µίων έχει µειωθεί σηµαντικά, καθώς τώρα πια το µ νο που έχει να κάνει ο εκδοτικ ς οίκος είναι να αναπαράγει το κείµενο, έτσι πως το έχουµε στις δισκέτες µας, αντί να στοιχειοθετεί και να συνθέτει το βιβλίο. Oι στ χοι µας για το άµεσο µέλλον είναι να µειώσουµε τον χρ νο σ νταξης του Λεξικο µας και να αυξήσουµε την αξιοπιστία και την παραγωγικ τητά του. Aλλά, ουσιαστικά, αυτ στο οποίο στοχε ουµε είναι το φιλ δοξο αυτ πρ γραµµα να θέσει τα θεµέλια της λεξικογραφίας του µέλλοντος, καθώς πιστε ουµε τι αποτελεί επίτευγµα χι µ νο στον χώρο της αρχαίας ελληνικής λεξικογραφίας αλλά και στον χώρο των δίγλωσσων λεξικών ή των λεξικών συγγραφέων εν γένει. Tέλος, ένα άλλο σηµαντικ έργο που έχουµε αναλάβει είναι η δι ρθωση και η επανέκδοση των πρώτων τ µων του Λεξικο. Eισαγάγαµε τον 1ο τ µο στον υπολογιστή και ετοιµάζουµε µια νέα έκδοσή του µε τη βοήθεια κάποιων συνεργατών µας, ιδιαίτερα του J.A. Berenguer. Eλπίζουµε να δηµοσιε σουµε αυτή τη νέα έκδοση που θα είναι περίπου 30% µεγαλ τερη απ την προηγο µενη σε ένα χρ νο. Eυελπιστο µε τι θα γίνει το ίδιο και µε τον δε τερο τ µο. Mετάφραση ΑΣΠΑ XΑΤΖΗ ΑΚΗ
T DICCIONARIO GRIEGO-ESPAÑOL: ƒ À À 75 Bιβλιογραφικές αναφορές ADRADOS, F.R. & D. LARA. 1995. El vocabulario técnico en el DGE. Στο Seminario sui lessici (Πρακτικά Συνεδρίου, Messina 1995). ADRADOS, F.R. & J.R. SOMOLINOS. 1992. The Diccionario Griego-Español and Byzantine Lexicography. Jahrbuch für Österreichische Byzantinistik 42: 1-11.. 1997. El volumen V del DGE. Museum Criticum 30-31: 301-317. ADRADOS, F.R. et al. 1977. Introducción a la lexicografía griega. Madrid: Instituto Antonio Nebrija. BONED, P. 1998. Repertorio bibliográfico de la lexocografía griega. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Cientificas. JORRO, A. 1994. Diccionario micénico. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Cientificas. LARA, D. 1997. Iniciación a la lexicografía griega. Colección Instrumenta Studiorum. RIESENFELD, H. 1954. Repertorium lexicographicum graecum. Stockholm: Almqvist & Wiksell.