Κλασική Πολιτική Οικονοµία, Μαρξιστική

Transcript

1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Κλασική Πολιτική Οικονοµία, Μαρξιστική Πολιτική Οικονοµία και Οικονοµικά 2.1. ÔÏÈÙÈÎ ÈÎÔÓÔÌ : appleúòùë ÂÎ Ô Ì ÙÔÙÂÏÔ ÂappleÈÛÙ ÌË ÙˆÓ ÔÈÎÔÓÔÌÈÎÒÓ Û ÛÂˆÓ Εως τώρα απαντήθηκε το πρώτο ερώτηµα που τέθηκε στο προηγο µενο κεφάλαιο γιατί και πώς προέκυψε, σχετικά αργά, η ανάγκη για µία αυτοτελή επιστήµη των οικονοµικών σχέσεων. Στο κεφάλαιο αυτ θα απαντηθο ν τα επ µενα δ ο θεµελιακά ερωτήµατα που τέθηκαν προηγουµένως. Για να απαντηθεί το δε τερο ερώτηµα που τίθεται το ζήτηµα γιατί η πρώτη εκδοχή αυτής της αυτοτελο ς επιστήµης των οικονοµικών σχέσεων πήρε τη µορφή της Πολιτικής Οικονοµίας, χρειάζεται να διευκρινισθεί περαιτέρω τι ακριβώς είναι η Πολιτική Οικονοµία. Τι είναι η Πολιτική Οικονοµία Το ερώτηµα «Τι είναι η Πολιτική Οικονοµία;» είναι πράγµατι αρκετά ε λογο. Ακ µη και µία επιπ λαιη επισκ πηση των συγ- 53

2 ΤΜΗΜΑ Ι Η ηµιουργία µίας Αυτοτελο ς Επιστήµης των Οικονοµικών Σχέσεων γραµµάτων που στον τίτλο τους φέρουν την ίδια ονοµασία θα δείξει τι διαφέρουν εξαιρετικά µεταξ τους σον αφορά στο περιεχ µενο και στη θεµατολογία του πεδίου που µελετο ν. Άλλα απ αυτά ουσιαστικά διαπραγµατε ονται τη σ γχρονη Μακροοικονοµική και Μικροοικονοµική θεωρία (συνήθως αποτελο ν µία εισαγωγή στη θεµατική τους και µια παρουσίαση της συσχέτισής τους, πριν απ τη διδασκαλία τους, ως ειδικών θεωρητικών τοµέων). Κάποια άλλα αναλ ουν ουσιαστικά την ιστορία συγκρ τησης της επιστήµης της Οικονοµίας, µελετώντας τις διάφορες σχολές της παλαι τερες και νε τερες στην ιστορική τους εξέλιξη. Τέλος, µία άλλη κατηγορία συγγραµµάτων διακρίνει σαφώς την Πολιτική Οικονοµία τ σο απ τις προβληµατικές περί οικονοµίας εν γένει (δηλαδή την παράθεση της ιστορίας τής οικονοµικής σκέψης) σο και απ τα σ γχρονα Οικονοµικά. Μία τέτοια διαφοροποίηση µπορεί να γίνει είτε βάσει µίας τυπικής διάκρισης περιεχοµένων (π.χ., η Πολιτική Οικονοµία συγκροτείται επάνω στο πρ βληµα της αξιακής θεωρίας, εν αντιθέσει µε τα Οικονοµικά), είτε βάσει µίας γενικ τερης κοινωνικής θεώρησης. Υποστηρίζουµε τι η τελευταία προσέγγιση είναι η πιο δ κι- µη και µάλιστα στην αρκετά ισχυρή εκδοχή της, δηλαδή τι η Πολιτική Οικονοµία διαφέρει τ σο απ τις προβληµατικές θεωρίες περί οικονοµίας εν γένει σο και απ τα Οικονοµικά, χι µ νο λ γω διαφορετικο θεµατικο περιεχοµένου αλλά επιπλέον γιατί οι διαφορές στο τελευταίο πηγάζουν απ διαφορετικές ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες και οπτικές. Εάν η θεωρία και η επιστήµη δεν είναι αποκοµµένες απ την κοινωνία, τ τε πράγµατι το π τε και µε ποιον τρ πο τίθεται ένα θεωρητικ πρ βληµα και κατά συνέπεια συγκροτείται ένας επιστηµονικ ς κλάδος εξαρτάται απ το π τε και µε ποιον τρ πο εκδηλώθηκε η αντίστοιχη πρακτική πλευρά αυτο του προβλήµατος µέσα στην κοινωνική ζωή. Συνήθως, η ανάδυση µέσα στην κοινωνική 54

3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Κλασική Πολιτική Οικονοµία, Μαρξιστική Πολιτική Οικονοµία και Οικονοµικά πραγµατικ τητα κάποιων είτε υπαρκτών στο παρελθ ν (αλλά µη επιτακτικών ή υπολανθαν ντων) είτε αν παρκτων προηγου- µένως προβληµάτων είναι ο εκ των ων ουκ άνευ ρος για τη συγκρ τηση µίας επιστήµης. ταν αυτ ς ο ρος είναι πλέον παρών, τ τε τ σο µε τη χρησιµοποίηση προβληµατικών απ άλλες παλαι τερες επιστηµονικές συγκροτήσεις και κλάδους, αλλά και πάνω απ λα µε τη δηµιουργία νέων πρωτ τυπων συνεισφορών αρχίζει σταδιακά να σχηµατίζεται ο νέος επιστηµονικ ς κλάδος. Έτσι, δηµιουργείται ένας νέος κλάδος, αλλά ταυτ χρονα αφαιρο νται ενδεχοµένως πεδία απ άλλους επιστηµονικο ς κλάδους. Η τελική συγκρ τηση της επιστήµης είναι το αποκορ φω- µα της διαδικασίας αυτής. πως ε στοχα επισήµανε ο J. S. Mill [παρατίθεται σε Ψυχοπαίδης - Αγγελίδης (1992), σ. 137], «ο ορισµ ς της επιστήµης πάντοτε σχεδ ν δεν προηγείται αλλά έπειται της δηµιουργίας της ίδιας τής επιστήµης». Έως τώρα δηλώθηκε τι δεν είναι η Πολιτική Οικονοµία. Τι είναι λοιπ ν η Πολιτική Οικονοµία; Ο ρος αυτ ς «πολιτογραφείται» στη Γαλλία και στην Αγγλία, ενώ στη Γερµανία χρησιµοποιήθηκε για αρκετ ν καιρ ένας διαφορετικ ς ρος µε παραπλήσιο µως περιεχ µενο. Τελικά είναι ο αγγλογαλλικ ς ρος που επικρατεί παγκ σµια. Ο προσδιορισµ ς «πολιτική» δεν απηχεί τ σο αυτ που σήµερα κατανο µε ως πολιτική (δηλαδή τα ζητήµατα του κράτους και του δικαιικο συστήµατος), σο αναφέρεται στην κοινωνία (που ήταν και το παλαι τερο ν ηµα του ρου «πολιτική»). ηλαδή, πρ κειται για την αυτοτελή ανάλυση των οικονοµικών σχέσεων σε συσχέτιση µε τις κοινωνικές σχέσεις και επίσης σε συσχέτιση και µε τις πολιτικές σχέσεις. Για πρώτη φορά ο ρος Πολιτική Οικονοµία εισάγεται απ τον Montcretien, το 1615, στο έργο του Πραγµατεία της Πολιτικής Οικονοµίας. µως, αν και υπήρξαν µία σειρά πρ δροµοί της (µε πιο επιφανή τον W. Petty), ο ουσιαστικ ς εγκαινιαστής 55

4 ΤΜΗΜΑ Ι Η ηµιουργία µίας Αυτοτελο ς Επιστήµης των Οικονοµικών Σχέσεων της υπήρξε ο A. Smith. Το ζωτικ της έδαφος, το κοινωνικ τοπίο µέσα απ το και χάρη στο οποίο γεννάται είναι η αστική κοινωνία, δηλαδή η κοινωνία του κεφαλαιοκρατικο τρ που παραγωγής. Πρ κειται εποµένως για µία νέα, για την εποχή της, επιστηµονική συγκρ τηση που γεννάται ανταποκριν µενη και εκφράζουσα νέες κοινωνικές αναγκαι τητες και τάσεις. Εκφράζει και υπηρετεί τις θεωρητικές και λειτουργικές ανάγκες της ανερχ µενης τ τε νέας κοινωνικής τάξης πραγµάτων της αστικής απέναντι στο προηγο µενο κοινωνικ σ στηµα. σον αφορά στο σκέλος της θεωρίας, θέτει στην οπτική της και στο πεδίο µελέτης της λα εκείνα τα ζητήµατα που απασχολο ν το νέο αυτ κοινωνικ σ στηµα και µάλιστα απ τη δική του οπτική γωνία (και χι απ άλλες αντίθετες κοινωνικές σκοπιές) Ενδεχοµένως κάποια απ αυτά τα ζητήµατα υπήρχαν και σε προηγο µενα κοινωνικά συστήµατα, τα οποία µως είχαν τεθεί υπ το ειδικ οπτικ πρίσµα αυτών των κοινωνιών. Επί παραδείγµατι, σε κάθε ανθρώπινη κοινωνία η εργασία αποτελεί το βασικ συντελεστή της παραγωγής και εποµένως µε κάποιον τρ πο πρέπει να µετρηθεί και να κατανεµηθεί. Επειδή σε κάθε τ πο κοινωνίας, που παρίσταται κοινωνικ ς καταµερισµ ς της εργασίας, υπάρχουν διάφορων τ πων και χαρακτηριστικών εργασίες, ανακ πτει το πρ βληµα της εξοµοίωσής τους, δηλαδή της αναγωγής λων αυτών των διαφορετικών εργασιών σε ένα καθολικ µέτρο. Το πρ βληµα αυτ αφορά σε λες τις κοινωνίες που υπάρχει κοινωνικ ς καταµερισµ ς εργασίας και η συνακ λουθη διαίρεση της κοινωνίας σε τάξεις µε αποτέλεσµα να παίρνει µία τέτοια µορφή που η παρξή του ουσιαστικά συσκοτίζεται και εκφράζεται µ νον έµµεσα και στρεβλά µέσω της εµπορευµατικής ανταλλαγής. Με αυτ τον τρ πο η εξοµοίωση των διάφορων ειδών εργασίας και η αναγωγή τους σε µία ταξική διαίρεση που ήταν σχετικά απλή και άµεσα ορατή στα προηγο µενα κοινωνικά συστήµατα (π.χ., οι δουλοπάροικοι έκαναν συνήθως κάποιες εργασίες που δεν τις έκαναν οι φεουδάρχες) τώρα γίνεται πολ πιο πολ πλοκη. Κατά συνέπεια, το πρ βληµα της θεωρητικής ερµηνείας της τίθεται επίσης πολ πιο επιτακτικά και η απάντηση σε αυτ, ενώ προηγουµένως ήταν σχεδ ν προφανής, τώρα γίνεται πολ λιγ τερο αυτον ητη. 56

5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Κλασική Πολιτική Οικονοµία, Μαρξιστική Πολιτική Οικονοµία και Οικονοµικά σον αφορά στο σκέλος της λειτουργικ τητας, η νέα αυτή θεωρία είναι αναγκαία για να µελετήσει, να πληροφορήσει αλλά και να οργανώσει το νέο αυτ κοινωνικ σ στηµα. Η Πολιτική Οικονοµία ξεκινά ως το γενικ γνωστικ πεδίο µελέτης της σφαίρας τής οικονοµίας. Ο λ γος που η κατεξοχήν επιστήµη της νέας τ τε κοινωνικής τάξης πραγµάτων έχει ως αντικείµενο την οικονοµία δεν είναι τυχαίος. Η σφαίρα αυτή αναδεικν εται, στον κεφαλαιοκρατικ τρ πο παραγωγής, ως η καθοριστική σφαίρα της κοινωνικής ζωής. Βέβαια, η οργάνωση της παραγωγής ήταν σε λες τις κοινωνίες η βάση για την επιβίωσή τους και κατά συνέπεια το καθοριστικ πεδίο των κοινωνικών σχέσεων. µως, στην αστική κοινωνία αποσυνδέεται απ οποιουσδήποτε εξωοικονοµικο ς καταναγκασµο ς και εγκαθίσταται περίτρανα σαν ο προφανής πυλώνας του κοινωνικο συστήµατος. Η κοινωνική κυριαρχία του κεφαλαιοκράτη δεν προκ πτει απ την πολιτική, στρατιωτική ή κοινωνική του ισχ, αλλά απ το γεγον ς τι κατέχει τα µέσα παραγωγής. Η οικονοµική αποτελεσµατικ τητα µέσα στο πλαίσιο του κεφαλαιοκρατικο τρ που παραγωγής είναι το κ ριο κριτήριο της κοινωνικής ιεραρχίας και χι, για παράδειγµα, τα ποια κληρονοµικά δικαιώµατα. Επιπλέον µως, η Πολιτική Οικονοµία µελετά τη σφαίρα των οικονοµικών σχέσεων χι αποµονώνοντάς την αλλά ακριβώς ερευνώντας τη διαπλοκή οικονοµίας, κοινωνίας, πολιτικής εξουσίας (κράτους). Γι αυτ ν ακριβώς το λ γο ονοµάστηκε και Πολιτική Οικονοµία. Οι λ γοι αυτής της διασ νδεσης είναι πολλαπλοί. Πρώτον, έτσι ή αλλιώς, το πεδίο των κοινωνικών σχέσεων είναι πάντα σε λα τα κοινωνικά συστήµατα στη βάση του ενιαίο. Βέβαια, στην αστική κοινωνία το ενιαίο αυτ πεδίο διασπάται σε φετιχοποιηµένες επιµέρους σφαίρες (πολιτική, οικονοµία 57

6 ΤΜΗΜΑ Ι Η ηµιουργία µίας Αυτοτελο ς Επιστήµης των Οικονοµικών Σχέσεων κ.λπ.). Ταυτ χρονα, µως, ο κατακερµατισµ ς αυτ ς δεν αναιρεί την εν τητα στη βάση. Αντίθετα, είναι αναγκαίος για τη λειτουργία του ενιαίου αυτο πεδίου. Η διάσπαση στο επίπεδο της µορφής αποτελεί αναγκαίο λειτουργικ ρο της εν τητας στο επίπεδο της ουσίας. Κατά συνέπεια, η βασική επιστήµη της αστικής τάξης πραγµάτων φειλε να λάβει υπ ψιν της, έστω και έµµεσα, αυτή την εν τητα και να την εντάξει στις µεθοδολογικές και λειτουργικές προαπαιτήσεις της. Συνεπώς, µολον τι µε τη συγκρ τησή της ως επιστήµη η Πολιτική Οικονοµία συµµετέχει στον γνωστικ κατακερµατισµ της εν τητας του συν λου των κοινωνικών σχέσεων (µελετά µ νον ένα τµήµα τους), ταυτ χρονα διατηρεί ακ µη τις διασυνδέσεις µε τα άλλα τµήµατα. Συνεπώς, ανασυνθέτει, κατά κάποιον τρ πο, τη γνωστική εν τητα και το ενιαίο των κοινωνικών σχέσεων. ε τερον, στη θεωρία του προηγο µενου κοινωνικο συστήµατος (του φεουδαλισµο ) πρυτάνευαν οι κανονιστικές ρυ θµίσεις της κοινωνικής και οικονοµικής ζωής µε βάση είτε θρησκευτικο ς ηθικο ς καν νες είτε κρατικο ς ν µους. Η έννοια της «δίκαιης τιµής», η οποία ορίζεται µε βάση την παράδοση και κάποιους ηθικο ς και αξιολογικο ς καν νες που φυσικά καθορίζονται απ την κυρίαρχη τάξη, αλλά και επιβάλλεται µε κρατικές ρυθµίσεις, ήταν το µοντέλο οργάνωσης των οικονοµικών σχέσεων. Αντιθέτως, στην κεφαλαιοκρατική κοινωνία οι οικονοµικές και κοινωνικές σχέσεις απεµπλέκονται απ το ασφυκτικ πλαίσιο των µεσαιωνικών κρατικών ρυθµίσεων και εναποτίθενται στην ελε θερη βο ληση των ανθρώπων 10.Η Πο- 10. Στο µεν πεδίο της οικονοµίας η παραγωγή και η ανταλλαγή δεν υπ κεινται πλέον σε αυστηρές ρυθµίσεις αλλά στην ελε θερη διαπραγµάτευση των συµβαλλοµένων άλλο βέβαια εάν οι σχέσεις των διάφορων συµβαλλ µενων ενδέχεται να µην είναι καθ λου ισ τιµες, εφ σον υπάρχουν διαφορετικές τά- 58

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Κλασική Πολιτική Οικονοµία, Μαρξιστική Πολιτική Οικονοµία και Οικονοµικά λιτική Οικονοµία αναδ εται µέσα απ τις προϋπάρχουσες θεωρητικές προβληµατικές που κυριαρχο σε η οπτική των κρατικών κανονιστικών ρυθµίσεων και αφεν ς οφείλει να εκκαθαρίσει τους λογαριασµο ς της µε αυτές τις προβληµατικές, αφετέρου να απαντήσει µε τον δικ της τρ πο στο πρ βληµα των σχέσεων των οικονοµικών φορέων µε την πολιτική εξουσία. Τρίτον, η Πολιτική Οικονοµία έχει επίγνωστη των αντιφάσεων του κοινωνικο συστήµατος που υποστηρίζει. Η επίλυση ή έστω και η διαχείριση των αντιφάσεων αυτών εναποτίθεται εν πολλοίς στη σφαίρα της πολιτικής [τ σο ως πολιτικής κοινωνίας (κράτος) σο και ως εθελο σιας ένωσης των πολιτών (κοινωνία των πολιτών)]. Αντιµετωπίζει το κοινωνικ ζήτηµα δηλαδή τη διαίρεση της κοινωνίας σε ξεχωριστές τάξεις ξεκάθαρα, αναγνωρίζοντας την παρξή τους αλλά ταυτ χρονα υποστηρίζοντας το θρίαµβο της αστικής τάξης πάνω στο προηγο µενο κοινωνικ σ στηµα και προτάσσοντας αυτ ν το θρίαµβο ως τη µ νη λ ση στις αντιφάσεις και στα αδιέξοδα του τελευταίου. Συνεπώς, καλεί λες τις κοινωνικές δυνάµεις να στρατευθο ν πίσω απ τα λάβαρα της αστικής τάξης, η οποία στο νέο σ στη- µα που εγκαθιδρ ει εγκολπώνει το γενικ καλ, το κοιν συµφέρον. Είχε εποµένως ένα ξεκάθαρα δηλωµένο κοινωνικ και ιστορικ περιεχ µενο. Ταυτ χρονα, µως, τείνει να εκλάβει αυ- ξεις (δηλαδή κοινωνικές συλλογικ τητες µε διαφορετική θέση µέσα στην παραγωγή και σε σχέση µε τα µέσα παραγωγής) και συνεπώς κάποιοι είναι πιο ισχυροί απ άλλους. µως, αυτή η ισχ ς εξασκείται «αυθ ρµητα», απ τη στοιχειακή κοινωνική πραγµατικ τητα και δεν επιβάλλεται µε κρατικο ς ν - µους και θεσµο ς. Αφετέρου, στο πεδίο της πολιτικής τα µέλη των διαφορετικών κοινωνικών τάξεων έχουν τυπικά ίσα δικαιώµατα και, επίσης τυπικά, η πολιτική εξουσία συγκροτείται ακριβώς στη βάση µίας, υποτίθεται, αγαστής κοινής συµφωνίας (κοινωνικ συµβ λαιο) για το καλ λων. 59

8 ΤΜΗΜΑ Ι Η ηµιουργία µίας Αυτοτελο ς Επιστήµης των Οικονοµικών Σχέσεων τ το κοινωνικ και ιστορικ περιεχ µενο ως φυσικ δεδοµένο, ως κάποιο «τέλος της Ιστορίας». Θεωρεί τι το κοινωνικ σ στηµα το οποίο µελετά και υποστηρίζει για το οποίο έχει πλήρη επίγνωση τι είναι κοινωνικ σ στηµα (συναπαρτιζ µενο απ τάξεις και κοινωνικές συλλογικ τητες) και χι απλώς τεχνική συνάρθρωση (ατοµιστικά δρώντων υποκειµένων) ως την κορ φωση της ανθρώπινης εξέλιξης.,τι προηγήθηκε είναι απλώς προϊστορία το πρωτ γονο και αγροίκο στάδιο κατά τον A. Smith. Με την έλευση του καπιταλισµο η ιστορική εξέλιξη ουσιαστικά σταµατά (ή είναι εσωτερική εξέλιξη µέσα στο πλαίσιο του συστήµατος αυτο ): η Ιστορία είναι πλέον κλειστή, δεδοµένη. Με βάση λα τα παραπάνω, η Πολιτική Οικονοµία προχωρά στη µελέτη των οικονοµικών σχέσεων αυτών καθαυτών. Συγκροτεί αυτήν τη µελέτη πάνω στο πρ βληµα της Αξίας και της ιανοµής 11, δηλαδή γ ρω απ το ερώτηµα του τι αποτελεί τον πλο το µίας κοινωνίας και πώς αυτ ς παράγεται, αναπαράγεται και διανέµεται. Ο ρος «αξία» µία έννοια η οποία έχει εκλείψει απ την ορολογία των Οικονοµικών είναι ε γλωττος: αξίζει,τι συµβάλλει, συµµετέχει στον κοινωνικ πλο το. Σε µια 11. Η θεωρία της Αξίας µελετά τι συνιστά τον κοινωνικ πλο το, ποιος είναι δηµιουργ ς του και πώς αυτ ς ο κοινωνικ ς πλο τος αναπαράγεται και µεγεθ νεται (αναπαράγεται σε διευρυν µενη κλίµακα). Επειδή στην παραγωγή και στη νοµή του κοινωνικο πλο του µετέχουν απ διαφορετικές θέσεις και µε διαφορετικο ς τρ πους διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, πρέπει ιδιαίτερα να δειχθεί πως αυτ το οποίο παράγεται διανέµεται µε τον καλ τερο τρ πο. ηλαδή, κάθε τάξη έχει καλ ψει τις φθορές της κατά τη διάρκεια της προηγο µενης φάσης παραγωγής και έχει συγχρ νως τα χέρια της λα σα χρειάζονται ώστε να είναι εφικτή η επανέναρξη της παραγωγικής δραστηρι τητας στην αµέσως επ µενη φάση. Εποµένως, το πρ βληµα της Αξίας συνδέεται αδιάσπαστα µε το πρ βληµα της ιανοµής. 60