Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ Γράφει ο ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΒΑΣΙΑΔΗΣ Μέλος ΔΣ του ΠΙΣ Από το Υπουργείο Υγείας κοινοποιήθηκε προς διαβούλευση προσχέδιο νόμου με τίτλο «ΔΩΡΕΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΗ ΟΡΓΑΝΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ». Με την νομοθετική καταρχή πρωτοβουλία επιχειρείται να απαντηθεί η γενικότερη αγωνία για την περιωρισμένη διάθεση μοσχευμάτων σε σχέση με την συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση. Το προσχέδιο αυτό ωστόσο κινδυνεύει εν τοις πράγμασι να ακυρωθεί, λόγω της προχειρότητος με την οποία εισαγάγονται έννοιες και διαδικασίες που θέτουν σε αμφισβήτηση την ελεύθερη βούληση των πολιτών και ενέχουν πλείστους όσους κινδύνους. Πρόκειται για την εικαζόμενη συναίνεση, την πρόβλεψη δικαστικών αποφάσεων που θα επικυρώνουν τις συναισθηματικές σχέσεις δότη-λήπτη και την ανιδιοτέλεια της προσφοράς, καθώς και την πρόβλεψη προτίμησης μεταξύ ισοβάθμων υποψηφίων ληπτών οργάνου προς μεταμόσχευση, εκείνου που δεν έχει δηλώσει οτι δεν επιθυμεί να είναι εν δυνάμει δότης. Το συγκεκριμένο Προσχέδιο Νόμου που κοινοποιείται, αποτελεί ενσωμάτωση στην ελληνική νομοθεσία της οδηγίας 2010/45/ΕΕ του Ευρωπαικού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 7ης Ιουλίου 2010, η οποία τροποποιεί τον νόμο 2737/99 που διέπει τις μεταμοσχεύσεις. Μία καταρχήν επισήμανση γίνεται για την ίδια τη διατύπωση του προσχεδίου νόμου, η οποία σε πολλά σημεία της αποτελεί τεχνική μετάφραση εκ του πρωτοτύπου κειμένου, χωρίς οι χρησιμοποιούμενοι όροι να ανταποκρίνεται επακριβώς στην τρέχουσα επιστημονική ελληνική ορολογία. Αυτό εμπεριέχει μία αναντιστοιχία στην όλη νομοθετική διατύπωση, που ενδέχεται να έχει σοβαρές επιπτώσεις στο θεσμικό πλαίσιο που επιχειρείται να διαμορφωθεί. Επιπλέον πολλοί εκ των ορισμών βασίζονται σε επιστημονικά στοιχεία μη επικαιροποιημένα από τις τρέχουσες εξελίξεις που επίσης ενέχουν τον κίνδυνο της αποεπικαιροποίησης του ίδιου του προς διαμόρφωση θεσμικού πλαισίου. Σημαντικό και ενδεχόμενα άμεσα εφαρμόσιμο κεφάλαιο του όλου νομοθετήματος είναι η θεσμοθέτηση του Εθνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων και του καθορισμού του διοικητικού του μηχανισμού εις τον οποίο προφανώς εναποτίθενται όλες οι ευθύνες για την υλοποίηση του νομοθετικού εγχειρήματος. Τέλος προεισαγωγικά εκτιμάται η επισφαλής ποινική πρόβλεψη των στοιχείων που ενέχονται στην ηθική και νομοθετική διαφύλαξη των προβλεπομένων δράσεων και ενεχομένων προσώπων. ΑΡΧΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ Η γενικότερη νομοθετική πρωτοβουλία προσεγγίζεται θετικά. Άλλωστε η διαμόρφωση ενός σαφέστατου νομικού πλαισίου το οποίο θα διαμορφώνει υγιείς, ηθικά αποδεκτές και νομικά κατοχυρωμένες προϋποθέσεις για τις διαδικασίες δωρεάς και μεταμόσχευσης οργάνων, απετέλεσε μία πάγια διεκδίκηση του ιατρικού κόσμου και μία επιτακτική κοινωνική απαίτηση, ειδικότερα στην εποχή μας που η εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης και τεχνολογίας διασφαλίζουν την διάσωση πολύ περισσότερων συνανθρώπων μας από ότι παλαιότερα, δια των μεταμοσχεύσεων οργάνων. Πρέπει ωστόσο να επισημανθεί ότι σε βασικά σημεία αιχμής του όλου μηχανισμού λήψης και μεταμόσχευσης οργάνων, επιβάλλεται υψηλού επιπέδου υποδομή την οποίαν το γενικότερα
υφιστάμενο σήμερα δίκτυο δημοσίων και ιδιωτικών νοσηλευτικών μονάδων δεν διασφαλίζει. Ειδικότερα ο δραματικός περιορισμός των πόρων που προβλέπονται για την Υγεία, συνεπεία της ακολουθούμενης μνημονιακής πολιτικής λειτουργεί απαγορευτικά ως προς την αναγκαιότητα περαιτέρω ανάπτυξης των υφιστάμενων υποδομών. Οι επισημάνσεις αυτές γίνονται υπό το πρίσμα οτι το σύστημα μεταμοσχεύσεων πρέπει να έχει αποκλειστικά δημόσιο χαρακτήρα και οι παρεμβάσεις που πρέπει να γίνουν στην οργάνωση (λήψη, συντήρηση, μεταφορά άμεση μεταμόσχευση και υψηλής ποιότητας φροντίδα δότη και λήπτη) και τη στελέχωση του συστήματος οφείλουν να αποκλείουν την εμπλοκή των ιδιωτικών συμφερόντων. Παρά ταύτα εκτιμάται ότι η νομοθετική προσπάθεια πρέπει να συνεχιστεί και να ολοκληρωθεί μέσα από μία γενικότερη επιστημονική και κοινωνική εναρμόνιση, η οποία θα λαμβάνει υπόψη της την παιδεία καθώς και τις φιλοσοφικές και θεολογικές ιδιαιτερότητες που διαμορφώνουν το πνευματικό επίπεδο του ελληνικού λαού. ΕΠΙ ΜΕΡΟΥΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ Όλο το κείμενο του προσχεδίου διατρέχει ο όρος "αφαίρεση οργάνων" ο οποίος κρίνεται αδόκιμος. Εις την ιατρική πρακτική και φιλολογική διατύπωση ο όρος αφαίρεση από οργανισμό χρησιμοποιείται για επιβλαβείς οντότητες π.χ. αφαίρεση ξένου σώματος, αφαίρεση λίθου, αφαίρεση όγκου, αφαίρεση σκωληκοειδούς απόφυσης κ.λπ. Τα προς αφαίρεση από έναν οργανισμό στοιχεία αδρανοποιούνται και δεν χρησιμοποιούνται. Εις την όλη διεργασία περί μεταμοσχεύσεων ο όρος αφαίρεση μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο εις ότι αφορά μεταμοσχευθέν όργανο το οποίο έχει εμπέσει στη βιολογική διεργασία της απόρριψης από τον οργανισμό του λήπτη και περαιτέρω είναι επιβλαβές. Εις ότι αφορά την χρησιμοποίηση οργάνου προς μεταμόσχευση ο πλέον δόκιμος επιστημονικά και ηθικά όρος που πρέπει να αντικαταστήσει την λέξη αφαίρεση οργάνου είναι η "λήψη οργάνου". Οι εξαιρέσεις των διατάξεων του παρόντος προσχεδίου σε ότι αφορά τους ανθρωπίνους ιστούς και κύτταρα στο αίμα και στις μεθόδους ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής προφανώς υπαγορεύονται από το γεγονός ότι υφίστανται διατάξεις από ίδια νομοθεσία. Επισημαίνεται ωστόσο η έλλειψη επαρκούς και σαφούς νομοθετικού πλαισίου σε ότι αφορά τη λήψη συντήρηση και γενικότερη διαχείριση των βλαστοκυττάρων, που αποτελεί μία επίκαιρη αναγκαιότητα. Στο προσχέδιο νόμου συμπεριλαμβάνονται ορισμοί οι οποίοι πρέπει συνολικά να αναδιατυπωθούν μετά από επεξεργασία των αρμοδίων επιστημονικών φορέων. Ειδικότερα: Ο ορισμός της τελικής κατάληξης του οργάνου που δεν χρησιμοποιείται για μεταμόσχευση δεν πρέπει να ορίζεται ως "αποβολή", αλλά ως "αχρήστευση" δεδομένου ότι ο όρος αποβολή οργάνου προσλαμβάνει στη γενικότερη αντίληψη την ίδια έννοια με τον όρο απόρριψη οργάνου. Η προϋπόθεση του σημαντικού επιπέδου λειτουργικής αυτονομίας σε ότι αφορά το προς μεταμόσχευση όργανο είναι ανεπαρκής, ατεκμηρίωτη και παραπέμπει σε υποκειμενικές εκτιμήσεις που δεν διασφαλίζουν την αναμενόμενη καλή εξέλιξη της μεταμόσχευσης. Επαναλαμβάνεται η αναγκαιότητα αντικατάστασης του όρου αφαίρεση από τον όρο λήψη. Οι όροι "σοβαρό ανεπιθύμητο συμβάν" και "σοβαρή ανεπιθύμητη αντίδραση" ενέχουν στοιχεία
πλεονασμού, είναι ανεπαρκείς σε ότι αφορά την διατύπωση και παραπέμπουν σε αποκλειστικά υποκειμενικά κρίσεις εις ότι αφορά τη διαβάθμιση της σοβαρότητος. Εν προκειμένω και με την προσδοκία ότι θα υπάρξουν περισσότερο επιστημονικά τεκμηριωμένες διατυπώσεις οι ορισμοί πρέπει να διαμορφωθούν ως "ανεπιθύμητο συμβάν" και "ανεπιθύμητη αντίδραση". Η διάταξη περί "απαγόρευσης οικονομικού οφέλους" ή "συγκριτικού πλεονεκτήματος" είναι γενικόλογη και επαφίεται σε προσωπικές ερμηνείες που εν δυνάμει μπορούν να ακυρώσουν το περιεχόμενο της ίδιας της διατύπωσης.εν προκειμένω επιβάλλεται να υπάρξει λεπτομερέστερη ανάλυση. Εις ότι αφορά την "κάλυψη των δαπανών",το προσχέδιο παραπέμπει στην κατά περίπτωση βούληση των Υπουργών Εργασίας και Κοιν.Ασφαλίσεων και Υγείας και Κοιν.Αλληλεγγύης για την δυνατότητα εξαίρεσης από τις περιοριστικές διατάξεις της νομοθεσίας που διέπει τους ασφαλιστικούς οργανισμούς για δαπάνες που αφορούν την υγειονομική περίθαλψη δότη και λήπτη. Το ζήτημα δεν μπορεί να είναι πολιτικό κατά περίπτωση. Η εξαίρεση επιβάλλεται να είναι γενική και να ορίζεται εκ του νόμου. Η υποχρέωση "ενημέρωσης των πολιτών" αποτελεί βασικό καθήκον το οποίο προβλέπεται από το προσχέδιο νόμου. Πέραν ωστόσο από τους καθ ύλην αρμόδιους επιστήμονες, ο νομοθέτης αναθέτει το χρέος της ενημέρωσης και σε ειδικά καταρτισμένους υπαλλήλους του Εθνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων. Εις τις διατάξεις περί Ε.Ο.Μ. δεν προβλέπεται ειδική εκπαίδευση κατάρτισης, ενώ δεν ορίζεται το περιεχόμενο της κατάρτισης. Ειδική αναφορά επιβάλλεται να γίνει στη διάταξη που δίνει τη δυνατότητα λήψης οργάνου από ζώντα δότη και μεταμόσχευση πέραν από τα οριζόμενα συγγενικά άτομα και σε πρόσωπο με το οποίο έχει προσωπική σχέση και συνδέεται συναισθηματικά. Η συγκεκριμένη διάταξη προβλέπει την έκδοση δικαστικής απόφασης, η οποία θα αποφαίνεται για το "συναισθηματικό δεσμό" και την "ανιδιοτέλεια" της προσφοράς. Η συγκεκριμένη διάταξη τίθεται υπό αμφισβήτηση, διότι κανένα δικαστήριο και καμία δικαστική απόφαση δεν μπορεί να επικυρώσει τις συναισθηματικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και την ύπαρξη ή όχι ιδιοτέλειας. Η διάταξη του προσχεδίου νόμου που ορίζει τα της λήψης οργάνου απο θανόντα δότη και την "εικαζόμενη συναίνεση", ανατρέπει τη μέχρι τώρα υφιστάμενη νομική και κοινωνική αντίληψη περί δωρεάς οργάνων και μεταμοσχεύσεων. Η δημιουργία οργανώσεων δωρητών σώματος αποτέλεσε ένα κίνημα δημιουργίας κοινωνικής συνείδησης στους πολίτες περί προσφοράς οργάνων κατά το πρότυπο των αντίστοιχων αιμοδοτικών οργανώσεων. Εν προκειμένω με την επίκαιρη διάταξη ανατρέπεται η μέχρι τώρα γενικότερη προσπάθεια και ονομάζονται όλοι οι πολίτες ανεξαιρέτως, που έχουν χάσει τη ζωή τους, ως δωρητές σώματος. Πρόκειται για μία νομοθετική αυθαιρεσία η οποία επιχειρείται να αμβλυνθεί με την εξ απαλών ονύχων διατύπωση ότι για να εξαιρεθεί ο πολίτης που έχει χάσει την ζωή του έπρεπε κατά την διάρκεια του βίου του να εκφράσει την αντίθετη βούλησή του. Αναφέρεται δε ότι αυτή η βούληση πρέπει να εκφραστεί εγγράφως με βεβαιωμένο το γνήσιο της υπογραφής προς τον Εθνικό Οργανισμό Μεταμοσχεύσεων. Σε αυτό το σημείο εμμέσως πλην σαφώς η Πολιτεία αναγνωρίζει την αδυναμία της να υποστηρίξει ουσιαστικά και θεσμικά το κίνημα δωρεάς σώματος.
Κυρίαρχο στοιχείο το οποίο αποτελεί και τον ακρογωνιαίο λίθο για την επιτυχία ή αποτυχία του νομοθετικού εγχειρήματος είναι οι διατάξεις που αφορούν τα "κριτήρια θανάτου" του δότη προκειμένου να ληφθούν τα προς μεταμόσχευση όργανα. Εν προκειμένω προβάλλεται ο συνεχιζόμενος επιστημονικός φιλοσοφικός- θεολογικός διάλογος ως προς τα γενικότερα αποδεκτά κριτήρια θανάτου ώστε η λήψη ζωτικών οργάνων να μη λειτουργεί ως ευθανασία του δότη. Επισημαίνεται το αυτοαναιρούμενο της φράσης ότι η τεχνική υποστήριξη του θανόντος προσώπου συνεχίζεται μόνον αν πρόκειται να γίνει μεταμόσχευση των οργάνων του. Τα θανόντα πρόσωπα δεν έχουν ανάγκη υποστήριξης. Εάν υποστηρίζονται τεχνικά δεν είναι θανόντα. Ειδική αναφορά στο προσχέδιο επιφυλάσσεται στους οργανισμούς αφαίρεσης (λήψης) των οργάνων προς μεταμόσχευση.για την επιτυχή εφαρμογή του συγκεκριμένου άρθρου απολύτως αναγκαία προϋπόθεση είναι η δημιουργία της αναγκαίας υποδομής στους υφιστάμενους οργανισμούς. Ειδικότερα επιβάλλεται να υπάρχουν διαρκώς ενεργοποιημένα συνεργεία υποδοχής θυμάτων θανατηφόρων τροχαίων συμβαμάτων εκ των οποίων μπορούν να ληφθούν ζωτικά όργανα προς μεταμόσχευση εγκαίρως. Οι προϋποθέσεις που αφορούν τις μονάδες μεταμόσχευσης προβλέπεται να καθορίζονται από τον Υπουργό Υγείας ύστερα από πρόταση του Εθνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων. Εκτιμάται ότι για το όλο θέμα πρέπει να γνωμοδοτούν και οι καθ ύλην αρμόδιοι επιστημονικοί φορείς. Ειδικές διατάξεις προβλέπονται στο προσχέδιο νόμου για τον Εθνικό Οργανισμό Μεταμοσχεύσεων. Εις ότι αφορά τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου που έχουν την ιδιότητα του Καθηγητή Ιατρικής Σχολής και του Διευθυντή των διαφόρων ενεχομένων Ιατρικών Μονάδων και Κέντρων επιβάλλεται να επισημανθεί εάν προτείνονται και από ποιους Φορείς η ποιές Αρχές. Το προσωπικό του Εθνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων πρέπει να αποτελείται από άτομα τα οποία έχουν εξειδικευτεί προς τούτο. Σε κάθε περίπτωση όλες οι προβλεπόμενες θέσεις πρέπει να προκηρυχθούν βάσει των κείμενων διατάξεων και όχι να αποσπαστούν από άλλες υπηρεσίες οι οποίες στη συνέχεια θα αποδυναμωθούν. Για τον Κανονισμό λειτουργίας του Εθνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων πρέπει να υπάρξουν οι γνωμοδοτήσεις των καθ ύλην αρμοδίων φορέων. Η οργάνωση και ο συντονισμός στην διακίνηση μοσχευμάτων που ανατίθεται στον Εθνικό Οργανισμό Μεταμοσχεύσεων, συμπεριλαμβάνει και τα αιμοποιητικά κύτταρα. Εάν πρόθεση του Υπουργείου δεν είναι να δημιουργήσει ξεχωριστό πλαίσιο για την αντίστοιχη διαχείριση των βλαστοκυττάρων επιβάλλεται και αυτά να ενταχθούν στον ίδιο οργανισμό. Ιδιαίτερα σημαντικό σημείο στο προσχέδιο νόμου είναι η προστασία των προσωπικών δεδομένων και οι προβλεπόμενες ποινικές διατάξεις. Επιβάλλεται οι ποινικές κυρώσεις που ενέχονται τόσο στην προστασία των προσωπικών δεδομένων για τις λήψεις μεταμόσχευσης να είναι ιδιαιτέρως αυστηρές. Οι προβλεπόμενες ποινές φυλάκισης πρέπει να είναι χωρίς δικαίωμα εξαγοράς και χωρίς δικαίωμα έφεσης. Ακροτελεύτια επισήμανση γίνεται για το σημείο όπου μεταξύ δύο υποψηφίων ληπτών προς μεταμόσχευση που έχουν ισόβαθμα κριτήρια προβλέπεται ότι προτιμάται αυτός ο οποίος δεν έχει γνωστοποιήσει προηγουμένως ότι δεν επιθυμεί τα όργανά του να διατεθούν προς μεταμόσχευση. Εκτιμάται ότι η δήλωση ή μη του κάθε πολίτη να είναι ή όχι δωρητής σώματος δεν πρέπει να χρησιμοποιείται ως στοιχείο βράβευσης ή τιμωρίας προκειμένου να είναι λήπτης μοσχεύματος.
ΑΚΡΟΤΕΛΕΥΤΕΙΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ Αρκετές των διατάξεών του προσχεδίου επιβάλλεται να επαναδιατυπωθούν με πλέον εξειδικευμένο και αντίστοιχο επιστημονικό τρόπο Ειδική επαναξιολόγηση επιβάλλεται να γίνει για τα επισφαλή σημεία που αφορούν την λήψη μοσχευμάτων από ανθρώπους που βρίσκονται στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου και την εν δυνάμει θεώρηση ως δωρητών οργάνων όλων των πολιτών που δεν δήλωσαν εγγράφως το αντίθετο. Η πολιτεία και ο γενικότερος κοινωνικός παράγοντας πρέπει να συμμετάσχουν ενεργά στην προσπάθεια αναζωπύρωσης του κινήματος εθελοντισμού για ανιδιοτελή προσφορά οργάνων, μακριά από οικονομικής φύσεως και άλλες υστερόβουλες σκοπιμότητες. Ο δημόσιος χαρακτήρας που πρέπει να προσλάβει το σύστημα μεταμοσχεύσεων απαιτεί την συνολική αναβάθμιση του συστήματος υγείας μακριά από τις λογιστικού τύπου λογικές περικοπών των δημόσιων δαπανών υγείας.