ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡΥΣΟΓΟΝΟΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΙΟΣ: ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡΥΣΟΓΟΝΟΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΙΟΣ: ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Ἑλένη Ἀγγελομάτη-Τσουγκαράκη ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡΥΣΟΓΟΝΟΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΙΟΣ: ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΒΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Ὁ Γεώργιος Χρυσόγονος Τραπεζούντιος, γνωστὸς λόγιος τοῦ πρώτου μισοῦ τοῦ 18ου αἰώνα μᾶς εἶναι περισσότερο γνωστὸς ἀπὸ πολλά, τὰ περισσότερα, μάλιστα, δημοσιευμένα, ἔργα του παρὰ ἀπὸ ἄλλες σύγχρονές του πηγές. Κατὰ τὰ ἄλλα γνωρίζουμε γι αὐτὸν μᾶλλον λιγότερα ἀπὸ ὅσα γιὰ ἄλλους συγχρόνους του λογίους. Ἦταν, ἑπομένως, δύσκολο νὰ σχηματίσουμε ἄποψη, τουλάχιστον μέχρι σήμερα, γιὰ τὴν προσωπικότητά του καὶ νὰ διευκρινίσουμε διάφορες πτυχὲς τῆς ζωῆς του. Εἶναι, ὡστόσο, φανερὸ καὶ ἀπὸ τὰ μέχρι σήμερα γνωστὰ στοιχεῖα πὼς ὁ Χρυσόγονος ἦταν πρόσωπο ποὺ ἔχαιρε τῆς ἐμπιστοσύνης διαδοχικῶν Φαναριωτῶν ἡγεμόνων. Αὐτὸ διαπιστώνεται εὔκολα ὄχι μόνο ἐπειδὴ παρέμεινε ἀμετακίνητος στὴ θέση του στὴν Αὐθεντικὴ Σχολὴ τοῦ Βουκουρεστίου μέχρι τὸν θάνατό του, ἀλλὰ κυρίως διότι τοῦ ἐμπιστεύθηκαν τὴν ἐκτέλεση δύο σημαντικῶν ἔργων, ὅπως θὰ δοῦμε στὴ συνέχεια. Ἂς ἀρχίσουμε ὅμως μὲ τὰ ὅσα εἶναι γνωστὰ γιὰ τὴ ζωή του, τὰ ὁποῖα δὲν καταλαμβάνουν, ἄλλωστε, μεγάλη ἔκταση καὶ σχετίζονται κυρίως μὲ τὴ διδασκαλία του στὴν Ἀκαδημία. Ἡ δυσκολία μὲ τὸ βιογραφικὸ σχεδίασμα τοῦ Χρυσογόνου ἀρχίζει ἀπὸ τὴν οἰκογένεια καὶ τὴ γέννησή του καὶ περιπλέκεται ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι ὑπῆρξε καὶ ἕνας ἄλλος σύγχρονός του Γεώργιος Τραπεζούντιος, ὁ Ὑπομενᾶς. 1 Ἡ σύγχυση μὲ τὴν ταύτιση τῶν δύο αὐτῶν προσώπων ὑπῆρχε ἤδη ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ 18ου αἰώνα 2 καὶ ἐξακολούθησε ἐπὶ μεγάλο διάστημα δὲν ἐπιλύθηκε οὔτε ἀπὸ τὸν Α. 1. Ἡ πιὸ πρόσφατη ἐργασία ποὺ χρησιμοποιεῖ πολλὲς ἀπὸ τὶς παλαιότερες, εἶναι τῆς Σωτηρίας Τριαντάρη-Μαρᾶ, Ἡ συμβολὴ τῶν λογίων τῆς Τραπεζούντας στὴν ἐκπαίδευση τῶν Παραδουνάβιων Ἡγεμονιῶν. Στοιχεῖα πολιτικῆς, ἠθικῆς καὶ λογικῆς φιλοσοφίας στὰ ἔργα τοῦ Γεωργίου Τραπεζουντίου Χρυσογόνου, προλογίζει ὁ Κωνσταντίνος Ἐμμ. Φωτιάδης, Κέντρο Ποντικῶν Μελετῶν (ΚΕ.ΠΟ.ΜΕ.) Ἱστορία / Πολιτισμὸς 6, Ἐκδοτικὸς οἶκος Ἀντ. Σταμούλη, [Θεσσαλονίκη] χ.χ. 2. Προσθήκη τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἱστορίας Μελετίου Μητροπολίτου Ἀθηνῶν Πρὸς ἐξακολούθησιν τῶν ἄλλων τριῶν Τόμων ἐρανισθεῖσα μετὰ μεγάλης προσοχῆς καὶ ἐπιμελείας ἐκ διαφόρων ἀξιολόγων συγγραφέων εὑρισκομένων ἐν τῇ περιφήμῳ Κ. Β. Βιβλιοθήκῃ τῆς Βιέννης εἰς τὴν ἁπλῆν ἡμῶν Διάλεκτον παρὰ Γεωργίου Βενδότη τοῦ ἐκ Ζακύνθου. Νῦν πρῶτον Τύποις ἐκδοθεῖσα ἐπιταγῇ μὲν καὶ δαψιλεῖ δαπάνῃ τοῦ Ὑψηλοτάτου, Εὐσεβεστάτου καὶ Γαληνοτάτου Πρίγκιπος καὶ Ἡγεμόνος πάσης Οὐγγροβλαχίας Κυρίου Κυρίου Ἀλεξάνδρου Κωνσταντίνου Μορούζη Βοέβο- 11

ΕΛΈΝΗ ΑΓΓΕΛΟΜΆΤΗ-ΤΣΟΥΓΚΑΡΆΚΗ Ἐπαμεινώνδα Κυριακίδη, ὁ ὁποῖος ἀπέδωσε στὸν Ὑπομενᾶ τὰ περισσότερα ἔργα τοῦ Χρυσογόνου, τὸν ὁποῖο δὲν ἀναφέρει μὲ τὸ ὄνομα αὐτὸ ἀλλὰ ὡς Γεώργιο Θεοδώρου. 3 Ἡ σχετικὴ ἀσάφεια γιὰ τὴν πατρικὴ καταγωγὴ τοῦ Χρυσογόνου καὶ ἡ ἀνάμειξη τῶν βιογραφικῶν καὶ ἐργογραφικῶν στoιχείων τῶν δύο ὁμώνυμων λογίων σήμερα ἔχει ἀποσαφηνιστεῖ καὶ ἡ σύγχυση τοῦ λογίου μας μὲ τὸν ἰατροφιλόσοφο Γεώργιο Τραπεζούντιο τὸν Ὑπομενᾶ δὲν ὑφίσταται πλέον. 4 Ἂς προστεθεῖ ὅτι ὁ Χρυσόγονος πιθανῶς ταυτίζεται, ἐπίσης, μὲ τὸν Γεώργιο Ἀδαμίτη, ὅπως πιστεύουν τουλάχιστον ὁ D. Russo 5 καὶ ὁ Μανουὴλ Γεδεών. 6 δα. ᾯ καὶ προσεφωνήθη Ἐπιστασίᾳ δὲ καὶ ἀκριβεῖ ἐπιμελείᾳ Πολυζώη Λαμπανιτζιώτη τοῦ ἐξ Ἰωαννίνων. Τόμος Δ. Περιέχων τὰ ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ Συμβάντα ἀπὸ τοὺς χιλίους ἑπτακοσίους χρόνους τῆς τοῦ Χριστοῦ Γεννήσεως ἄχρι τῆς Σήμερον δηλ. ὅλου τοῦ παρόντος αἰῶνος. Ἐν Βιέννῃ τῆς Ἀουστρίας, Ἐν τῇ Ἑλληνικῇ Τυπογραφίᾳ Γεωργίου Βενδότη, 1795, σ. 142. Γεώργιος Ἰω. Ζαβίρας, Νέα Ἑλλὰς ἢ Ἑλληνικὸν Θέατρον, ἐκδοθὲν ὑπὸ Γεωργίου Π. Κρέμου, Ἀθήνησι, Τύποις Ἐφημερίδος τῶν Συζητήσεων, 1872, σ. 230. 3. Ἐπαμεινώνδας Θ. Κυριακίδης, Βιογραφίαι τῶν ἐκ Τραπεζοῦντος καὶ τῆς περὶ αὐτὴν χώρας ἀπὸ τῆς Ἁλώσεως μέχρις ἡμῶν ἀκμασάντων λογίων. Μετὰ σχεδιάσματος ἱστορικοῦ περὶ τοῦ Ἑλληνικοῦ Φροντιστηρίου τῶν Τραπεζουντίων, Ἐν Ἀθήναις, Ἐκ τοῦ Τυπογραφείου Παρασκευᾶ Λεώνη, 1897, σσ. 84, 97-104. 4. D. Russo, «Gheorghe Hrisogon şi Gheorghe Hypomenàs din Trebizonda», Studii istorice Greco- Române. Opere postume, Publicate supt îngrijirea lui Constantin C. Giurescu de Ariadna Camariano şi Nestor Camariano, τ. I, Bucureşti 1939, σσ. 309-316, καὶ εἰδικότερα γιὰ τὸν Γεώργιο Ὑπομενᾶ σσ. 317-321. Ariadna Camariano-Cioran, Les Académies princières de Bucarest et de Jassy et leurs professeurs, Institute for Balkan Studies 142, Thessaloniki 1974, σ. 381. Ἀθανάσιος Καραθανάσης, Οἱ Ἕλληνες λόγιοι στὴ Βλαχία (1670-1714). Συμβολὴ στὴ μελέτη τῆς ἑλληνικῆς πνευματικῆς κίνησης στὶς Παραδουνάβιες Ἡγεμονίες κατὰ τὴν προφαναριωτικὴ περίοδο, Θεσσαλονίκη 1982, σσ. 201-204. Ἤδη ἀπὸ τὸ 1887 ὁ Μανουὴλ Γεδεὼν ἦταν ἀπὸ τοὺς πρώτους ποὺ εἶχε διακρίνει ὅτι πολλὰ ἀπὸ τὰ μέχρι τότε ἀποδιδόμενα στὸν Ὑπομενᾶ ἔργα ἀφοροῦσαν στὸν Χρυσόγονο βλ. Μνημεῖα μεσαιωνικῆς ἑλληνικῆς ποιήσεως. Νῦν πρῶτον ἐκδίδοντος Μανουὴλ Ἰω. Γεδεών. Ἀδέσποτα ποιήματα Ἰωάννης Μορεζῆνος Γεωρ. Χρυσόγονος Γεώργιος μοναχός, Ματθαῖος Μυρέων. (Ἀπόσπασμα ἐκ τοῦ α τόμου τοῦ Παρνασσοῦ), Carmina graeca medii aevi, Ἐν Ἀθήναις, Ἐκ τοῦ Τυπογραφείου «Παρνασσοῦ», 1878, σσ. ι -ιβ, ὅπου παρατίθεται συγκεντρωμένη καὶ παλαιότερη βιβλιογραφία. Στὸ θέμα ἐπανῆλθε ὁ Μ. Γεδεὼν καὶ πολὺ μεταγενέστερα δηλώνοντας πὼς ὑποπτευόταν ὅτι τὰ ἀναφερόμενα περὶ σπουδῶν τοῦ Γεωργίου Τραπεζουντίου στὴν Πάδοβα καὶ τὰ περὶ τῆς ἀλληλογραφίας του μὲ τὸν Χρύσανθο Νοταρᾶ ἀφοροῦσαν στὸν Ὑπομενᾶ βλ. Πατριαρχικαὶ ἐφημερίδες. Εἰδήσεις ἐκ τῆς ἡμετέρας ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας 1500-1912, γραφεῖσαι ἐπιμελείᾳ Μανουὴλ Ἰω. Γεδεών, Ἐν Ἀθήναις, Τυπογραφεῖον Σεργιάδου, [1938], σ. 214. 5. «Gheorghe Hrisogon şi Gheorghe Hypomenàs din Trebizonda», ὅ.π., σ. 316. 6. «Ἱστορία ἀπὸ σκυβάλων. Ἄθροισμα πρῶτον ἀποικίαι», Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια, ἔτος ΛΣΤ (1916), σ. 19. Πρβλ., ἐπίσης, Σπυρίδων Λάμπρος, «Κατάλογος τῶν κωδίκων τῶν ἐν Ἀθήναις Βιβλι- 12

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡΥΣΟΓΟΝΟΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΙΟΣ: ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Ὁ Γεώργιος, ὅπως ἔχει γίνει παραδεκτό, ἦταν γιὸς τοῦ Θεοδώρου Τραπεζουντίου ποὺ χρημάτισε καὶ αὐτὸς καθηγητὴς στὴν Αὐθεντικὴ Σχολὴ τοῦ Βουκουρεστίου, καὶ ἐγγονὸς τοῦ Συμεών, σύμφωνα μὲ κτητορικὸ σημείωμα τοῦ Χρυσογόνου σὲ κώδικα τῆς Ρουμανικῆς Ἀκαδημίας. 7 Ὁ μαθητής του Κωνσταντίνος Καισάριος Δαπόντες 8 ἀναφέρει, ἐπίσης, ὅτι ὁ διδάσκαλός του ἦταν ἀνιψιὸς τοῦ Σεβαστοῦ Κυμινήτη. Ἂν κρίνουμε ἀπὸ τὴν ὑπογραφὴ ποὺ συνοδεύει στιχούργημά του, ποὺ ἐκδίδεται πιὸ κάτω, «Πόνος πονηθεὶς Κωμάνοις Γεωργίῳ», 9 πρέπει νὰ εἶχε γεννηθεῖ κοντὰ στὰ Κόμανα τοῦ Πόντου (ἢ ἀλλιῶς Κόμανα ἡ Ποντική), ποὺ βρίσκονταν κοντὰ στὴν πόλη Τοκὰτ στὸν ὁμώνυμο νομὸ τῆς σύγχρονης Τουρκίας. 10 Ἐφόσον ἔχει ἐξακριβωθεῖ ὅτι οἱ ἄλλες γνωστὲς πληροφορίες περὶ σπουδῶν στὴν Πάδοβα ἑνὸς Γεωργίου Τραπεζουντίου καὶ περὶ ἀλληλογραφίας του μὲ τὸν Χρύσανθο Νοταρᾶ ἀναφέρονται στὸν Ὑπομενᾶ, οἱ γνώσεις μας γιὰ τὸν πρώιμο βίο τοῦ Χρυσογόνου εἶναι ἐξαιρετικὰ περιορισμένες. Εἰκάζεται ὅτι ὁ Χρυσόγονος σπούδασε ἀρχικὰ στὴν πατρίδα του καὶ ἐν συνεχεία στὸ Βουκουρέστι, προφανῶς λόγω τῆς μετακίνησης τῆς οἰκογένειάς του ἐκεῖ καὶ τῆς ἰδιότητας τοῦ πατέρα του ὡς καθηγητῆ τῆς Αὐθεντικῆς Σχολῆς. Ἂς ἐπισημανθεῖ, ὡστόσο, ὅτι ὁ Χρυσόγονος δὲν περιλαμβάνεται μεταξὺ τῶν σπουδαστῶν τῆς Αὐθεντικῆς Ἀκαδημίας, τὰ ὀνόματα τῶν ὁποίων παραθέτει ἡ Ariadna Camariano-Cioran, 11 σὲ ἀντίθεση μὲ τὸν Ὑπομενᾶ, τὸ ὄνομα τοῦ ὁποίου ἀπαντᾶ τὸ 1690. Πάντως, ὅπου καὶ ἂν ἐσπούδασε ὁ Χρυσόγονος, ἀναγνωρίζεται ἤδη ἀπὸ τὸν 18ο αἰώνα ὅτι διέθετε εὐρύτατη παιδεία καὶ ἐξαίρετη γνώση τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς, γεγονός, ἄλλωστε, ποὺ ἀντικατοπτρίζεται σὲ ὅλο τὸ ἔργο του. 12 οθηκῶν πλὴν τῆς Ἐθνικῆς. Α : Κώδικες τῆς Βιβλιοθήκης τῆς Βουλῆς», Νέος Ἑλληνομνήμων, τ. 3, τχ. 3-4 (1906), σ. 462 (κώδικας 65). 7. D. Russo, ὅ.π., σ. 309. Ariadna Camariano-Cioran, ὅ.π., σσ. 372-373, 381. Ἀθανάσιος Καραθανάσης, ὅ.π., σσ. 85, 89, 90, 201. 8. Κωνσταντίνος Σάθας, Μεσαιωνικὴ Βιβλιοθήκη, τ. Γ : Καισάριος Δαπόντες Σέργιος Μακραῖος Ἀναστάσιος Γόρδιος Δημήτριος Προκοπίου Ἀλέξανδρος Τυρναβίτης Κατάλογοι ἐπιστολῶν ἀνεκδότων Πατριαρχικὰ ἔγγραφα Κατάλογος μαρτύρων, Ἐν Βενετίᾳ, Τύποις τοῦ Χρόνου, 1872, σ. 192. 9. Βλ. πιὸ κάτω, σ. 67. 10. Ἡ συνήθης γραφὴ εἶναι Κόμανα (τά). Ἀποκαλεῖται Κόμανα ἡ Ποντικὴ γιὰ νὰ διακρίνεται ἀπὸ τὴν ὁμώνυμη πόλη τῆς Καππαδοκίας. Πρὶν ἀπὸ τὴν κατάκτησή της ἀπὸ τοὺς Ρωμαίους ὀνομαζόταν Ἱεροκαισάρεια. Ὑπῆρξε ἕδρα τοῦ ἐπισκόπου Νεοκαισαρείας καὶ ἐκεῖ μαρτύρησε ὁ Βασιλίσκος (ὁ μάρτυρας) καὶ ἀπεβίωσε ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος. 11. Ὅ.π., σσ. 289-306. 12. Δημήτριος Προκοπίου Παμπέρις Μοσχοπολίτης, «Ἀπαρίθμησις λογίων Γραικῶν», περιέχεται στὸ Johann Albert Fabricius, Bibliotheca graeca, sive notitia scriptorum veterum grecorum, quorumcunque 13

ΕΛΈΝΗ ΑΓΓΕΛΟΜΆΤΗ-ΤΣΟΥΓΚΑΡΆΚΗ Οὐσιαστικὰ ὁ Γεώργιος Τραπεζούντιος ὁ Χρυσόγονος ἐμφανίζεται στὸ προσκήνιο ὡς λόγιος μὲ δραστηριότητα συγγραφικὴ περὶ τὸ 1714, ὁπότε καὶ πρέπει νὰ δίδασκε ἤδη στὴ Σχολὴ τοῦ Βουκουρεστίου αὐτὸ συνάγεται ἀπὸ τὸν κώδικα 3236 τῆς μονῆς Κουτλουμουσίου τοῦ Ἁγίου Ὄρους, θέμα γιὰ τὸ ὁποῖο θὰ γίνει λόγος στὴ συνέχεια. 13 Μέχρι σήμερα ἐθεωρεῖτο πιθανὸν ὅτι διορίστηκε ὡς δεύτερος διδάσκαλος στὴν Ἀκαδημία τοῦ Βουκουρεστίου περὶ τὸ 1715. 14 Πρῶτος διδάσκαλος ἐκεῖ ἦταν ὁ Κύπριος Μάρκος Πορφυρόπουλος. 15 Ἀκολούθως ἡ σταδιοδρομία του εἶναι κατὰ τὸ μᾶλλον ἢ ἧττον τεκμηριωμένη, χωρὶς πολλὲς λεπτομέρειες ὅμως ὅσον ἀφορᾶ στὸν προσωπικό του βίο. 16 Τὸ 1719 ἐξακολουθοῦσε νὰ ἐργάζεται στὴν Ἀκαδημία ὡς δεύτερος διδάσκαλος. Τὸ 1724 εἶχε πλέον διαδεχθεῖ τὸν Μάρκο Πορφυρόπουλο στὴ διεύθυνση τῆς Ἀκαδημίας, ἀπὸ τὴν ὁποία φαίνεται ὅτι ἀποσύρθηκε περὶ τὸ 1736, ὁπότε πρέπει νὰ μετακινήθηκε στὸ Brasov. Τὸ 1738, γιὰ ἕνα διάστημα εἶχε ἀποσυρθεῖ σὲ κάποια ὀρεινὴ ἀπομονωμένη περιοχὴ λόγω τῆς ἐπιδημίας τῆς πανώλης. 17 Ὁ Χρυσόγονος ἀπεβίωσε στὶς 28 Ἰουmonumenta integra, aut fragmenta edita exstant: tum plerorumque e mss. ac deperditis. [...] Accessit Empedoclis sphaera, & Marcelli sidetae carmen de medicamentis e piscibus, Graece & Latine, cum brevibus notis, τ. ΧΙ, Hamburg 1722, σ. 803. Ἀνατύπωση τοῦ κειμένου τοῦ Προκοπίου ἀπὸ τὸν Κ. Σάθα, ὅ.π., σ. 502, καὶ φωτομηχανικὴ ἐπανέκδοση ἀπὸ τὸν ἐκδοτικὸ οἶκο Νότη Καραβία, Ἀθήνα 1966. Τὸ κείμενο τοῦ Προκοπίου ἐπαναλαμβάνει αὐτολεξεὶ ὁ Νικόλαος Καρατζᾶς, προσθέτοντας μόνον τὸ ἐπιτύμβιο ποὺ εἶχε γράψει γιὰ τὸν Χρυσόγονο ὁ Λάζαρος Σκρίβας βλ. Μαρία Μπαλοῦ, Νικολάου Καρατζᾶ, Βίοι ἐπιφανῶν ἀνδρῶν, Κέρκυρα 2008, σ. 164 (ἀνέκδοτη διπλωματικὴ ἐργασία στὸ Π.Μ.Σ. «Μεθοδολογία Κριτικῆς καὶ Ἔκδοσης τῶν Ἱστορικῶν Πηγῶν» τοῦ Τμήματος Ἱστορίας τοῦ Ἰονίου Πανεπιστημίου), ὅπου καὶ ἐκδίδεται τὸ ἄγνωστο μέχρι σήμερα ἔργο τοῦ Ν. Καρατζᾶ. Πρβλ. καὶ τὰ περιλαμβανόμενα πιὸ πάνω, στὴν ὑποσ. 2. 13. Spyr. P. Lambros, Catalogue of the Greek Manuscripts on Mount Athos, τ. ΙΙ, Cambridge 1900 / Σπυρίδων Π. Λάμπρος, Κατάλογος τῶν ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἑλληνικῶν κωδίκων, τ. Β, Ἐν Κανταβριγία τῆς Ἀγγλίας 1900, σ. 290. Βλ. καὶ πιὸ κάτω, σ. 20. 14. Στὸ ἴδιο, σ. 381. Ὁ Τρύφων Εὐαγγελίδης, Ἡ Παιδεία ἐπὶ Τουρκοκρατίας. [Ἑλληνικὰ σχολεῖα ἀπὸ τῆς ἁλώσεως μέχρι Καποδιστρίου], τ. Β, Ἐν Ἀθήναις, Τύποις Ἀ. Π. Χαλκιοπούλου, 1936, σσ. 402, 403, τὸν τοποθετεῖ στὴ Σχολὴ πέντε χρόνια νωρίτερα, τὸ 1710, ἀλλὰ προφανῶς λανθασμένα. Οὕτως ἢ ἄλλως ὁ Εὐαγγελίδης, ἀκολουθώντας τὰ γραφόμενα τοῦ Κυριακίδη, δὲν ἔχει ξεκαθαρίσει πολὺ καλὰ τὴ σύγχυση μεταξὺ τοῦ Χρυσογόνου καὶ τοῦ Ὑπομενᾶ. 15. Γιὰ τὸν Μάρκο Πορφυρόπουλο βλ. Ariadna Camariano-Cioran, ὅ.π., σσ. 373-381, ὅπου καὶ συγκεντρωμένη βιβλιογραφία. 16. D. Russo, ὅ.π., σσ. 309-316. Ariadna Camariano-Cioran, ὅ.π., σσ. 381-387 καὶ σποραδικά. 17. Σύμφωνα μὲ ἐπιστολή του πρὸς τὸν μαθητή του Καισάριο Δαπόντε, Κωνσταντίνος Σάθας, ὅ.π., σσ. 194, 195-196. Στὴν ἴδια περίοδο ἀνήκει καὶ μία τουλάχιστον ἀπὸ τὶς κατωτέρω δημοσιευόμενες ἐπιστολές, ἡ ὑπ ἀρ. 7 πρὸς τὸν Παναγιώτη τὸν ἀρχιγραμματικό, ἂν καὶ δὲν φέρει χρονολογία. 14

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡΥΣΟΓΟΝΟΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΙΟΣ: ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ λίου 1739 στὸ Βουκουρέστι μετὰ τὴν ἐπάνοδό του ἀπὸ τὴν τζάρα, 18 ὅπως ἀναφέρει ὁ Καισάριος Δαπόντες καὶ καταγράφεται στὸ ἐπίγραμμα ποὺ συνέθεσε ὁ Λάζαρος Σκρίβας. 19 Δὲν γνωρίζουμε ἂν ὁ Σκρίβας ὑπῆρξε καὶ αὐτὸς μαθητὴς τοῦ Χρυσογόνου, εἶχε περάσει καὶ αὐτὸς ἀπὸ τὴν Ἀκαδημία τοῦ Βουκουρεστίου περὶ τὰ τέλη τοῦ 17ου αἰώνα, ἀλλὰ κυρίως ἐργάστηκε ὡς γραφέας τοῦ ἡγεμόνα Ἰωάννη Μαυροκορδάτου καὶ οἰκοδιδάσκαλος τοῦ γιοῦ του, τοῦ ὁποίου ἔγινε γραμματικὸς στὴ συνέχεια, πέθανε δὲ τὸ 1751. Ἕνα μόνο ἔργο του εἶναι γνωστό: Ἱστορία συνοπτικὴ παράλληλος τῶν ἡγεμόνων Οὐγγροβλαχίας τε καὶ Μολδαβίας, πόθεν, τίνες τί ἔπραξαν καὶ πόσα ἔτη ἕκαστος αὐτῶν ἡγεμόνευσεν, προσταγῇ τοῦ ὑψηλοτάτου καὶ θεοσεβεστάτου αὐθέντου καὶ ἡγεμόνος, πρότερον μὲν Οὐγγροβλαχίας, νῦν δὲ Μολδαβίας κυρίου κυρίου Ἰωάννου Κωνσταντίνου Νικολάου βοεβόδ, μεταφρασθεῖσα ἀπὸ τῆς βλαχικῆς διαλέκτου εἰς τὴν κοινὴν ἡμετέραν διάλεκτον ὑπὸ Λαζάρου Σκρίβα Τραπεζουντίου, ἐν τῷ πρώτῳ ἔτει τῆς ἡγεμονίας Μολδοβλαχίας ἐν Γιασίῳ ἔτει αψλδ, μηνὶ Ἰαννουαρίῳ. 20 Ἐπικήδειο συνέγραψε γιὰ τὸν Χρυσόγονο ὁ μαθητής του Καισάριος Δαπόντες, ἀλλὰ δὲν τὸν δημοσίευσε ὁλόκληρο. Τὸ δημοσιευμένο τμῆμα τοῦ ἐπικηδείου, ποὺ ἀποτελεῖ καὶ τὸν πρόλογό του, εἶναι τυπικὸ δεῖγμα γραφῆς τῆς ἐποχῆς καὶ δὲν μᾶς προσφέρει κάποιες χρήσιμες πληροφορίες. Ὡστόσο, συγκινητικὴ καὶ ἐνδιαφέρουσα 18. Ἡ λέξη τζάρα ἢ τσάρα (Ţsara) ἐπανέρχεται συχνὰ στὰ κείμενα ποὺ ἀφοροῦν στὶς Παρίστριες sara) ἐπανέρχεται συχνὰ στὰ κείμενα ποὺ ἀφοροῦν στὶς Παρίστριες ) ἐπανέρχεται συχνὰ στὰ κείμενα ποὺ ἀφοροῦν στὶς Παρίστριες Ἡγεμονίες καὶ σημαίνει γενικὰ «ἐπαρχία». Ὁ Διονύσιος Φωτεινός, Ἱστορία τῆς πάλαι Δακίας, τὰ νῦν Τρανσιλβανίας, Βλαχίας καὶ Μολδαυίας, ἐκ διαφόρων παλαιῶν καὶ νεωτέρων συγγραφέων συνερανισθεῖσα, τ. Β, Ἐν Βιέννῃ τῆς Ἀουστρίας, Ἐκ τοῦ Τυπογραφείου Ἰω. Βαρθολ. Σβεκίου, 1818, σσ. 6 καὶ 7 ἀναφέρει: «ἡγεμὼν πάσης Ρουμάνας τζάρας», καὶ στὴν ἑπόμενη σελίδα «[...] ἀποκατέστησεν αὐτὸν [τὸν ἐπίσκοπο] πάσης Ρουμάνας τζάρας, ἤτοι πάσης Βλαχίας». Ἡ λέξη ἀπαντᾶ σποραδικὰ καὶ σὲ διάφορα σημεῖα τοῦ Β καὶ Γ τόμου τοῦ ἔργου. Πρβλ. καὶ Κωνσταντίνος Σάθας, ὅ.π., τ. Γ, σ. 174: «Τοῦτος ἦτον ἀπὸ τὴν Τζάραν ὡσὰν νὰ πῇς ἀπὸ τὰ χωριὰ τῆς Μπογδανίας». Σήμερα ἡ λέξη ἔχει καὶ τὴν ἔννοια τῆς πατρίδας. 19. Κωνσταντίνος Σάθας, ὅ.π., σ. 198. Βιβλιογραφία γιὰ τὸ ἐπίγραμμα παρέχεται ἀπὸ τὴν Ariadna Camariano-Cioran, ὅ.π., σ. 385, ὑποσ. 111, ἐνῶ στὶς ἑπόμενες σελίδες, 386-387, παρέχονται πληροφορίες καὶ βιβλιογραφία γιὰ τὸν Λάζαρο Σκρίβα. Βλ. καὶ Ἐπαμεινώνδας Κυριακίδης, ὅ.π., σσ. 107-109. 20. Constantin Litzica, Catalogul Manuscriptelor Greceşti, τ. I, Biblioteca Akademiei Române, Bukureşti, Instit. de Arte Grafice Carol Göbl S-r l. St. Rasidescu, 1909, σ. 12, ἀρ. 17 (516). Τὸ ἔργο αὐτὸ τοῦ Σκρίβα πρέπει νὰ ἦταν κάπως γνωστό, ἴσως ἀπὸ κάποιο ἄλλο χειρόγραφο, διότι στὴν Προσθήκη τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἱστορίας Μελετίου Μητροπολίτου, ὅ.π., σ. 223 ὅπου γίνεται ἀναφορὰ στὸν λόγιο, ὁ ὁποῖος χαρακτηρίζεται ὡς «ἰατροφιλόσοφος καὶ διδάσκαλος ἐν Βουκουρεστίῳ», προστίθεται ἐπίσης ὅτι «συνέγραψε χρονολογία τῶν Οὐγγροβλαχῶν Αὐθεντῶν, 1767». 15

ΕΛΈΝΗ ΑΓΓΕΛΟΜΆΤΗ-ΤΣΟΥΓΚΑΡΆΚΗ εἶναι ἡ σύντομη παρατήρηση ποὺ ἀκολουθεῖ «Τοῦτον τὸν ἄνθρωπον, ὡς καλὸν ἄνθρωπον, καὶ διδάσκαλον, καὶ ἀστεῖον, τὸν ἀγαποῦσαν πάντες οἱ ἄρχοντες [...]». 21 Δείγματα τοῦ χαρακτήρα του, ὅπως περιγράφονται ἀπὸ τὸν μαθητή του, μποροῦμε νὰ δοῦμε σαφῶς, ἰδίως ὡς πρὸς τὸ χιοῦμορ του, στὶς ἐπιστολὲς ποὺ ἐκδίδονται στὴ συνέχεια. Σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν ἐλλιπὴ γνώση μας γύρω ἀπὸ τὰ περιστατικὰ τῆς προσωπικῆς του ζωῆς, τὰ σχετικὰ μὲ τὴ διδασκαλία του στὴν Ἀκαδημία τοῦ Βουκουρεστίου εἶναι καλὰ τεκμηριωμένα στὶς προαναφερθεῖσες ἐργασίες ποὺ ἀσχολοῦνται μὲ τὸν βίο του, ἀλλὰ καὶ σὲ νεότερα ἔργα. 22 Τὸ περιεχόμενο τῆς διδασκαλίας του κάλυπτε μιὰ εὐρεία ἔκταση τῶν συνήθως διδασκόμενων μαθημάτων τὴν περίοδο ἐκείνη. Συνδύαζε τὴ διδασκαλία τῆς ἀρχαίας γραμματείας μὲ τὴ διδασκαλία θεολογικῶν μαθημάτων. 23 Τὸ πλέον ἐνδιαφέρον στοιχεῖο εἶναι ὅτι εἰσήγαγε τὴ διδασκαλία τοῦ Πλάτωνα στὴν Ἀκαδημία διδάσκοντας ἀρχικὰ Κρίτωνα (1726) καὶ κατόπιν Φαίδωνα (1727), 24 μιὰ καινοτομία, ὡστόσο, ποὺ δὲν εἶχε συνέχεια στὰ ἀναλυτικὰ προγράμματα τῶν σχολείων. Ἡ ἐργογραφία του, δημοσιευμένη καὶ ἀδημοσίευστη, μᾶς εἶναι γνωστὴ μὲν στὸ μεγαλύτερο μέρος της καὶ σὲ γενικές, τουλάχιστον, γραμμές, μετὰ τὴν ἔκδοση τῆς Ἑλληνικῆς Βιβλιογραφίας ἀπὸ τὸν Émile Legrand, 25 ἀλλὰ κυρίως μετὰ τὸν διαχωρισμό του ἀπὸ τὸ πρόσωπο καὶ τὰ ἔργα τοῦ Γεωργίου Ὑπομενᾶ, στὰ ὁποῖα προαναφερθήκαμε, καὶ τὸ μικρὸ ἀλλὰ ἐμπεριστατωμένο ἄρθρο τοῦ D. Russo. Εἶναι ἰδιαίτερα χρήσιμο τὸ γεγονὸς ὅτι ἔκτοτε ἡ ἐργογραφία του αὐξάνεται σταδιακὰ μὲ τὴν ἔκδοση ἐπὶ μέρους ἔργων στὸ πρόσφατο παρελθόν. 26 Τὰ τελευταῖα 21. Κωνσταντίνος Σάθας, ὅ.π., σσ. 198-199. 22. Βλ. Ἀγγελικὴ Σκαρβέλη-Νικολοπούλου, Τὰ μαθηματάρια τῶν ἑλληνικῶν σχολείων τῆς Τουρκοκρατίας. Διδασκόμενα μαθήματα, σχολικὰ προγράμματα, διδακτικὲς μέθοδοι. Συμβολὴ στὴν ἱστορία τῆς νεοελληνικῆς παιδείας, Ἀθήναι, Σύλλογος πρὸς Διάδοσιν Ὠφελίμων Βιβλίων, 1989, σσ. 10, 22, 49, 164. 23. Π.χ. γνωρίζουμε ὅτι εἶχε διδάξει τὸν λόγο στὸ Ἅγιο Βάπτισμα τοῦ Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου καὶ πιθανότατα τὸν λόγο τοῦ ἰδίου στὰ Θεοφάνεια βλ. Ἀγγελικὴ Σκαρβέλη-Νικολοπούλου, ὅ.π., σ. 746. D. Russo, ὅ.π., σ. 316. 24. Ariadna Camariano-Cioran, ὅ.π., σ. 382. D. Russo, ὅ.π., σ. 316. Ἀγγελικὴ Σκαρβέλη- Νικολοπούλου, ὅ.π., σ. 747. 25. Émile Legrand, Bibliographie Hellénique ou description raisonnée des ouvrages publiés par des Grecs au dix-huitième siècle, Οeuvre posthume complétée et publiée par mgr Louis Petit et Hubert Pernot, τ. Ι, Paris, Librairie Gernier Frères, 1918-1928, σσ. 153-155, 158-161. 26. Χαράλαμπος Κ. Παπαστάθης, «Νομοκάνων Γεωργίου Τραπεζουντίου. Ἡ εἰς τὴν νεοελληνικὴν μεταγλώττισις τῶν Διαταγῶν τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων κατὰ τὸ Ms Gr. 696 τῆς Ρουμανικῆς Ἀκαδημίας», Ἐπετηρὶς τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἱστορίας τοῦ Ἑλληνικοῦ Δικαίου, Ἀκαδημία Ἀθηνῶν, 16

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡΥΣΟΓΟΝΟΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΙΟΣ: ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ἐκδοθέντα ἔργα εἶναι: 1. «Στίχοι πολιτικοὶ ἐγκωμιαστικοὶ πρὸς τὸν πανιερώτατον λογιώτατον καὶ θεοπρόβλητον μητροπολίτην τῆς ἁγιωτάτης μητροπόλεως Οὐγγροβλαχίας κύριον κύριον Ἄνθιμον τὸν ἐξ Ἰβηρίας». 2. «Συλλογὴ διαφόρων ἑλληνικῶν αἰνιγματωδῶν Ἱστοριῶν μετὰ τῶν ἀλληγοριῶν αὐτῶν». 3. Ἐπικήδειος λόγος γιὰ τὸν Νικόλαο Μαυροκορδάτο (κείμενο ποὺ εἶχε δημοσιευθεῖ ὅμως καὶ στὸ παρελθόν). 27 4. Ἐπικήδειος λόγος στὸν θάνατο τῆς θυγατέρας τοῦ Νικολάου Μαυροκορδάτου. Ἐκδόθηκε, τέλος, καὶ ἕνα «Προοίμιον ἐς ἅπασαν τὴν λογικὴν πραγματείαν» καὶ τὸ «Σύνοψις γενικὴ τῶν ὅσα περιέχει ἡ λογικὴ πραγματεία [...]», στὸ ὁποῖο θὰ ἀναφερθοῦμε ἰδιαιτέρως ἀμέσως πιὸ κάτω. Τὰ κείμενα αὐτὰ προέρχονται ἀπὸ ἑλληνικοὺς κώδικες τῆς Ρουμανικῆς Ἀκαδημίας 28 καὶ σὲ αὐτοὺς βασίστηκε ἡ ἔκδοσή τους. Ὁρισμένα, ὡστόσο, ἀπὸ τὰ κείμενα αὐτὰ σώζονται καὶ σὲ ἄλλους κώδικες, οἱ ὁποῖοι δὲν ἔχουν ληφθεῖ ὑπ ὄψιν. Οἱ ἐγκωμιαστικοὶ στίχοι πρὸς τὸν Ἄνθιμο Οὐγγροβλαχίας καὶ οἱ ἀποκαλούμενες αἰνιγματώδεις Ἱστορίες ἀπαντοῦν στὸν κώδικα Σιδερίδου 10, σ. 3-5 29 ὑπάρχει, ἐπίσης, ἀντίγραφο τοῦ κειμένου τοῦ ἐπικηδείου στὸν Νικόλαο Μαυροκορδάτο στὸν κώδικα Βουλῆς 124, σσ. 411-413 ἢ φφ. 191r-192v. 30 Εἰδικὰ τώρα γιὰ τὸ «Προοίμιον ἐς ἅπασαν τὴν λογικὴν πραγματείαν» καὶ τὸ «Σύνοψις γενικὴ τῶν ὅσα περιέχει ἡ λογικὴ πραγματεία [...]», 31 ποὺ περιέχονται στὸν ἑλληνικὸ κώδικα 193 (510) τῆς Ρουμανικῆς Ἀκαδημίας, 32 πρέπει νὰ προστεθοῦν τὰ ἀκόλουθα: Τὰ σύντομα κείμενα αὐτὰ ἀποτελοῦν ἕνα μικρότατο μέρος ἑνὸς πολυσέλιδου κώδικα ἀποτελούμενου ἀπὸ 902 σελίδες. Τὸ ἴδιο κείμενο σώζεται, ἐπίσης, καὶ σὲ ἕνα ἀκόμη χειρόγραφο τοῦ 18ου αἰώνα ποὺ ἔχει 764 σελίδες, λίγο μεγαλύτερου σχήματος ἀπὸ τὸ προηγούμενο, καὶ φέρει πλῆθος σχημάτων στὴν ὤα. Πρόκειται γιὰ τὸν κώδικα Καυσοκαλυβίτου 95.9. 33 Οἱ σημειώσεις ποὺ ἐμφανίζονται 27-28 (1980-1981), σσ. 365-631. Σωτηρία Τριαντάρη-Μαρᾶ, ὅ.π., σσ. 123-155. 27. Βλ. Κ. Ἰ. Δυοβουνιώτης, «Γεωργίου Τραπεζουντίου λόγος εἰς τὴν πρὸς Θεὸν ἀποδημίαν τοῦ ἡγεμόνος Νικολάου Ἀλεξάνδρου Μαυροκορδάτου», Ἐκκλησία, τ. 13 (1935), σσ. 42-44. 28. Constantin Litzica, ὅ.π., σσ. 4-5, κώδικας 705 (345), σσ. 1-5, κώδικας 717 (457,) καὶ σσ. 657-658, κώδικας 193 (510). 29. Κ. Ἰ. Δυοβουνιώτης, «Κατάλογος τῶν κωδίκων τῆς Βιβλιοθήκης Ξ. Ἀ. Σιδερίδου τῆς δωρηθείσης τῇ Ἀκαδημίᾳ Ἀθηνῶν», Θεολογία, τ. 12 (1934), σ. 242. 30. Σπυρίδων Λάμπρος, «Κατάλογος τῶν κωδίκων τῶν ἐν Ἀθήναις Βιβλιοθηκῶν πλὴν τῆς Ἐθνικῆς. Α : Κώδικες τῆς Βιβλιοθήκης τῆς Βουλῆς», Νέος Ἑλληνομνήμων, τ. 5, τχ. 2-3 (1908), σ. 307. 31. Σωτηρία Τριαντάρη-Μαρᾶ, ὅ.π., σσ. 149-155. 32. Constantin Litzica, ὅ.π., σσ. 94-95. 33. Εὐλόγιος Κουρίλας, Μητροπολίτης Κορυτσᾶς, Κατάλογος τῶν κωδίκων τῆς ἱερᾶς Σκήτης Καυσοκαλυβίων καὶ τῶν Καλυβῶν αὐτῆς συνταχθεὶς ὑπὸ Εὐλογίου Κουρίλα Λαυριώτου, ἐκδιδόμενος μετὰ προλεγομένων καὶ πινάκων ὑπὸ Μητροπολίτου Πρ. Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Εὐστρα- 17

ΕΛΈΝΗ ΑΓΓΕΛΟΜΆΤΗ-ΤΣΟΥΓΚΑΡΆΚΗ καὶ στὰ δύο χειρόγραφα, παρουσιάζουν ἕνα ἰδιαίτερο πρόβλημα, τὸ ὁποῖο δὲν συζητήθηκε ἀπὸ τὴν ἐκδότρια, καὶ παρουσιάζει ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον, διότι, ἀνάλογα μὲ τὸν καθορισμὸ τῆς ἀκριβοῦς χρονολόγησης τῶν κωδίκων, μπορεῖ τὰ ἐν λόγω κείμενα νὰ μὴν ἀνήκουν στὸν Χρυσόγονο. Τὸ κείμενο τοῦ «Προοιμίου» ἐκδίδεται μὲ τὴ χρονολογία «1735». Κανονικὰ ἡ χρονολογία θὰ ἔπρεπε νὰ ἀναγράφεται «αψλε», ὅπως ἀποδίδονται σχεδὸν παντοῦ οἱ χρονολογίες τὴν ἐποχὴ αὐτὴ ἀλλὰ καὶ μέσα στὸν ἴδιο τὸν κώδικα. Τὸ ἔτος, ὡστόσο, αὐτὸ δὲν ἀναφέρεται οὔτε στὸν κατάλογο τῶν χειρογράφων τοῦ Constantin Litzica οὔτε μνημονεύεται ἀπὸ τὴν Ariadna Camariano-Cioran, 34 ἡ ὁποία ἀσχολήθηκε ἰδιαιτέρως μὲ τὸν ἐν λόγω κώδικα καὶ τὴ χρονολόγησή του. Συγκεκριμένα, ἡ τελευταία ἀναφέρει ὅτι στὸ χειρόγραφο ἀναγράφονται δύο χρονολογίες, γιὰ τρίτη χρονολογία δὲν κάνει λόγο. Ἡ πρώτη ἐξ αὐτῶν, ποὺ ἀπαντᾶ στὴν πρώτη σελίδα τοῦ χειρογράφου, εἶναι «αχοε, Δεκεμβρίου α», ἤτοι 1η Δεκεμβρίου 1675, καὶ ἡ ἄλλη στὴ σελίδα 656 «αψη, Νοεμβρίου κ», δηλαδὴ 20 Νοεμβρίου 1708. Ἡ ἴδια ἑρμηνεύει τὴ χρονολόγηση στὸ ἔτος 1708 καὶ τὴν ἐπιγραφὴ «Ἐκ τῶν τοῦ Γεωργίου, υἱοῦ Θεοδώρου Τραπεζουντίου» ὡς ἔνδειξη ὅτι ὁ Χρυσόγονος ἦταν τότε ἀκόμη μαθητὴς καὶ τὸ χειρόγραφο ἀποτελοῦσε τὸ βιβλίο του. Ὅσον ἀφορᾶ δὲ στὴν πρώτη χρονολογία, δηλαδὴ αὐτὴ τοῦ 1675, θεωρεῖ ὅτι οὐσιαστικὰ αὐτὴ χρονολογεῖ τὸ χειρόγραφο ποὺ ἀνάγεται στὸν ὕστερο 17ο αἰώνα. Κατὰ τὴ γνώμη τῆς συγγραφέως ὁ κώδικας ἀνῆκε ἀρχικὰ στὸν ἱεροδιάκονο Σαμουήλ, ὁ ὁποῖος ἀναγράφεται ὡς κτήτοράς του κάτω ἀπὸ τὴ χρονολογία αχοε (= 1675), καὶ πέρασε ἀργότερα στὸν Γεώργιο Χρυσόγονο, φαινόμενο γενικὰ σύνηθες τὴν ἐποχὴ αὐτή. Ἡ ὕπαρξη, ὡστόσο, τοῦ ὀνόματος τοῦ γνωστοῦ διδασκάλου στὸν κώδικα ὁδήγησε στὴ μεταγενέστερη χρονολόγησή του, δηλαδὴ τὸν 18ο αἰώνα. Ἡ ἑρμηνεία τῆς Ariadna Camariano-Cioran ἕως ἐδῶ φαίνεται πειστική. Ὡστόσο, τὰ ἀναγραφόμενα στὸν κώδικα Καυσοκαλυβίων 95 περιπλέκουν ἐκ πρώτης ὄψεως τὰ πράγματα. Καὶ σὲ αὐτὸν τὸν κώδικα στὴ σ. 1 ἀναγράφεται ἐπίσης τὸ ἑξῆς: «Καὶ τόδε Γεωργίου υἱοῦ Θεοδώρου τοῦ ἐκ Τραπεζοῦντος». Ἀκόμη πιὸ σημαντικὸ ὅμως εἶναι ὅτι ὁ κώδικας τελειώνει μὲ τὸ ἀκόλουθο: «τέλος καὶ τῷ θεῷ κλέος γέγραπται διὰ χειρὸς Γεωργίου τῆς ἐν Βουκουρεστίῳ Σχολῆς διδασκάλου τοῦ Τραπεζουντίου». 35 Στὸ πρῶτο παράφυλλο, στὴν ὤα τῆς σ. 1 ὑπάρχει καὶ ἡ σημείωση: «ἠγοράσθη παρ ἐμοῦ Κλήμεντος Ἱερομονάχου ἀπὸ τῶν Κατάνων 10 ἐν μηνὶ Νοεμβρίῳ κζ, αψιϛ». Στὸν κολοφώνα δηλαδὴ δηλώνεται ὅτι πρόκειται γιὰ αὐτόγραφο τοῦ Γεωργίου Τραπεζουντίου, ἀλλὰ τὸ 1716 ὁ κώδικας εἶχε περιέλθει ἐξ ἀγορᾶς στὸν ἄγνωστό μας ἱερομόναχο Κλήμεντα. Ἄλλη χρονολογικὴ ἔνδειξη δὲν τιάδου, Ἁγιορειτικὴ Βιβλιοθήκη 5, Paris, Librairie ancienne Honore Champion, 1930, σ. 764. 34. Ὅ.π., σ. 382. 35. Εὐλόγιος Κουρίλας, ὅ.π., σ. 764. 18

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡΥΣΟΓΟΝΟΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΙΟΣ: ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ἀναφέρεται στὸν Κατάλογο τῶν κωδίκων ἐκτὸς ἀπὸ τὴν 27η Νοεμβρίου 1716. Αὐτὸ ποὺ προκύπτει, λοιπόν, ἀπὸ τὴ σύγκριση τῶν δύο κωδίκων ποὺ περιέχουν τὸ «Προοίμιον», εἶναι ὅτι τὸ ἴδιο κείμενο προϋπῆρχε στὸν Ρουμανικὸ κώδικα ποὺ φέρει δύο ἀκόμη προγενέστερες ἀπὸ ἐκείνη τοῦ κώδικα Καυσοκαλυβίων 95.9 χρονολογίες, ἤτοι 1675 καὶ 1708, καί, συνεπῶς, τὸ δεύτερο αὐτὸ χειρόγραφο πρέπει νὰ ἀποτελεῖ ἀντίγραφο τοῦ πρώτου. Εἶναι, ἑπομένως, προφανὲς πὼς τὸ ἐκδοθὲν Προοίμιο εἶναι πολὺ παλαιότερο τοῦ 1735, ἔστω καὶ ἂν κάπου ἡ ἐκδότρια συνάντησε αὐτὴ τὴ χρονολογία, καὶ δὲν πρόκειται γιὰ κάποιου εἴδους παραδρομὴ ἢ λάθος. Ὡς πρὸς τὸ κωδικογραφικὸ σημείωμα τοῦ Γεωργίου Τραπεζουντίου στὸ ἁγιορειτικὸ χειρογράφο μπορεῖ νὰ προταθεῖ μιὰ μᾶλλον εὔλογη ὑπόθεση ποὺ ἐνδεχομένως θὰ τὸ ἑρμήνευε: Ὁ συγκεκριμένος κώδικας πιθανῶς ἀντιγράφθηκε ἀπὸ τὸν λόγιό μας ἀπὸ τὸν παλαιότερο κώδικα ποὺ εἶχε στὴ διάθεσή του, δηλαδὴ αὐτὸν τῆς Ρουμανικῆς Ἀκαδημίας, ἴσως κατόπιν παραγγελίας, καὶ πουλήθηκε γιὰ βιοποριστικοὺς λόγους στὸν Κλήμεντα. Ἂς προσθέσουμε ὅτι καὶ ἀργότερα, ὅπως θὰ δοῦμε στὶς ἐπιστολές του, ποὺ ἐκδίδονται πιὸ κάτω, ἰδίως στὴν ὑπ ἀρ. 7, ἡ ὁποία χρονολογικὰ δὲν πρέπει νὰ ἀπεῖχε πολὺ ἀπὸ τὸ 1716, ὁ Γεώργιος ἀναφέρεται στὴν πτωχεία του, θέμα στὸ ὁποῖο ἐπανέρχεται καὶ σὲ ἄλλες περιπτώσεις. 36 Βεβαίως, εἶναι προφανὲς πὼς μπορεῖ κάποιος νὰ ἀποφανθεῖ μὲ βεβαιότητα ὡς πρὸς τὸ τί ἀκριβῶς εἶχε συμβεῖ μόνον ἐὰν ἔχει στὴ διάθεσή του καὶ τὰ δύο χειρόγραφα, ὥστε νὰ τὰ συγκρίνει παλαιογραφικά, νὰ βεβαιωθεῖ γιὰ τὴν ὕπαρξη ἢ μὴ τυχὸν ἐντοπισμένων χρονολογιῶν κ.λπ. Ἡ ἐλλιπὴς σὲ ὁρισμένες περιπτώσεις περιγραφὴ τῶν χειρογράφων μπορεῖ εὔκολα νὰ δημιουργήσει ἐκπλήξεις καὶ ἀνατροπὲς στὰ γενικῶς παραδεκτά, ὅπως θὰ δοῦμε καὶ πιὸ κάτω σὲ ἄλλη περίπτωση. 37 Ὡστόσο, ἀπὸ τὰ διαθέσιμα μέχρι στιγμῆς στοιχεῖα φαίνεται δύσκολο νὰ εἶναι ἔργα τοῦ Χρυσογόνου τὰ κείμενα ποὺ ἐκδόθηκαν πιθανότατα ἀποτελοῦν τμῆμα ἑνὸς συμπιλήματος ποὺ παραδοσιακὰ χρησιμοποιοῦσαν ἀρκετοὶ μαθητές. Ἴσως καὶ ὁ ἱερομόναχος Κλήμης νὰ ὑπῆρξε ἕνας ἀπὸ αὐτοὺς καὶ γι αὐτὸ τὸ ἀγόρασε. Τὸ προφανὲς κύρος ποὺ διέθετε ὁ Χρυσόγονος τόσο στοὺς πνευματικοὺς κύκλους τῆς Βλαχίας ὅσο, καὶ σημαντικότερο, στὶς αὐλὲς τῶν ἡγεμόνων της, γίνεται φανερὸ ἤδη ἀπὸ πολὺ νωρίς. Ἰδίως εἶχε ἀναγνωριστεῖ στοὺς ἐκκλησιαστικοὺς κύκλους καὶ στὴν ἡγεμονικὴ αὐλὴ τῆς Βλαχίας ἡ ἱκανότητά του στὴ νεοελληνικὴ ἀπόδοση κειμένων γραμμένων σὲ ἀρχαία ἢ ἀρχαΐζουσα γλώσσα. Γιὰ τὸν λόγο αὐτὸ βλέπουμε νὰ τοῦ ἀναθέτουν σὲ διάφορες περιόδους νὰ ἀποδώσει ὁρισμένα κείμενα στὴ νεοελληνικὴ γλώσσα. Μὲ προτροπὴ τοῦ μητροπολίτη Οὐγγροβλαχίας Ἀνθίμου ἐξ Ἰβηρίας ὁ Γεώργι- 36. Βλ. πιὸ κάτω, σσ. 48, 54 καὶ ἐπιστολὲς 4 καὶ 8. 37. Βλ. σσ. 40-42. 19

ΕΛΈΝΗ ΑΓΓΕΛΟΜΆΤΗ-ΤΣΟΥΓΚΑΡΆΚΗ ος πραγματοποίησε μιὰ μεταγλώττιση στὴ δημώδη γλώσσα ἑνὸς ἔργου τοῦ Ἰωάννη τοῦ Δαμασκηνοῦ, ποὺ σώζεται στὸ χειρόγραφο 3236 τοῦ 18ου αἰώνα τῆς μονῆς Κουτλουμουσίου τοῦ Ἁγίου Ὄρους καὶ φέρει τὸν ἀκόλουθο τίτλο στὴ σελίδα 1: «Τοῦ μακαρίτου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ Παράδοσις ἀκριβεστάτη τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, μεταγλωττισθεῖσα ἀπὸ τὸ Ἑλληνικὸν εἰς τὸ ἁπλοῦν, προτροπῇ Ἀνθίμου τοῦ ἐξ Ἰβηρίας, μητροπολίτου Οὐγγροβλαχίας, παρὰ Γεωργίου Τραπεζουντίου διδασκάλου τῆς ἐν Βουκουρεστίῳ Ἑλληνικῆς σχολῆς ἐπὶ τῆς αὐθεντίας Ἰωάννου Κωνσταντίνου Βασαράβου Μπραγκοβάνου βοεβόδα». 38 Οἱ μνεῖες τοῦ ἡγεμόνα τῆς Βλαχίας Κωνσταντίνου Μπασαράβα (1688-1714) καὶ Ἀνθίμου ἐξ Ἰβηρίας, μητροπολίτη Οὐγγροβλαχίας, ποὺ μαρτύρησε τὸ 1716, τοποθετοῦν τὴ μεταφορὰ στὴ δημώδη τοῦ ἔργου τοῦ Ἰωάννη Δαμασκηνοῦ στὰ πρῶτα χρόνια τῆς ἀκαδημαϊκῆς δραστηριότητας τοῦ Χρυσογόνου καὶ μάλιστα χρονολογοῦν τὴν ἀπασχόλησή του στὴ Σχολὴ τοῦ Βουκουρεστίου πρὶν ἀπὸ τὸ 1715, ὅπως προελέχθη. Πρὶν ἀπὸ τὸ 1716, ἔτος θανάτου τοῦ Ἀνθίμου, ὁ Γεώργιος πρέπει νὰ συνέθεσε καὶ τοὺς «Στίχους πολιτικοὺς καὶ ἐγκωμιαστικοὺς [...]» 39 πρὸς αὐτόν. Οἱ ἐγκωμιαστικοὶ αὐτοὶ στίχοι ἀποτελοῦν ἕνα εἶδος ἀφιέρωσης στὴ «Συλλογὴ διαφόρων ἑλληνικῶν αἰνιγματωδῶν Ἱστοριῶν μετὰ τῶν ἀλληγοριῶν αὐτῶν». Ἡ ἀνάθεση στὸν Χρυσόγονο τῆς ἐπιμέλειας τῆς πρώτης ἔκδοσης τοῦ Περὶ καθηκόντων τοῦ Νικολάου Μαυροκορδάτου τὸ 1719 στὸ Βουκουρέστι, πιθανῶς πρὶν ἀκόμη ἀναλάβει ὁ Χρυσόγονος καθήκοντα πρώτου διδασκάλου στὴ Σχολή, δείχνει καθαρὰ τὴ μεγάλη ἐμπιστοσύνη ποὺ ἔτρεφε πρὸς τὸ πρόσωπό του ὁ ἡγεμόνας ποὺ ἦταν καὶ ὁ ἴδιος ἕνας ἀπὸ τοὺς σημαντικοὺς λογίους τῆς ἐποχῆς του καὶ ἄριστος γνώστης τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς. Μὲ τὴν ἴδια ἐμπιστοσύνη ἐξακολούθησε νὰ τὸν περιβάλλει καὶ μετὰ ἀπὸ δέκα περίπου χρόνια, ὅπως φανερώνει ἡ ἀνάθεση ἀπὸ τὸν ἴδιο ἡγεμόνα στὸν Χρυσόγονο τῆς μεταφορᾶς στὴ νέα ἑλληνικὴ τῆς ἐποχῆς τῶν Διαταγῶν τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων, τοῦ ἀποκαλούμενου Νομοκάνονα. 40 Χρήζει ἴσως πρόσθετης ἐπισήμανσης τὸ γεγονός, ποὺ συνήθως δὲν μνημονεύεται, ὅτι στὴν ἔκδοση τοῦ Περὶ καθηκόντων περιλαμβάνονται καὶ δύο ἐπιγράμματα τοῦ Χρυσογόνου πρὸς τὸν Νικόλαο Μαυροκορδάτο, τὰ ὁποῖα κατὰ πάσα πιθα- 38. Spyr. P. Lambros, ὅ.π., σ. 290. 39. Βλ. Σωτηρία Τριαντάρη-Μαρᾶ, ὅ.π., σσ. 123-125, 125-126, 137-142, ὅπου ὅμως δὲν γίνεται ἀπόπειρα χρονολόγησης τοῦ ἔργου οὔτε τοῦ προφανοῦς συσχετισμοῦ του μὲ τὴν ἀκολουθούσα «Συλλογὴ διαφόρων ἑλληνικῶν αἰνιγματωδῶν Ἱστοριῶν μετὰ τῶν ἀλληγοριῶν αὐτῶν». 40. Χαράλαμπος Κ. Παπαστάθης, ὅ.π., σσ. 365-631. Γιὰ τὸ ἴδιο τὸ ἔργο ὁ ἐκδότης στὴ σχετικὴ Εἰσαγωγή, σσ. 367-375, μεταξὺ τῶν ἄλλων τονίζει τὴν ἰδιάζουσα ἱκανότητα τοῦ Χρυσογόνου στὴ νεοελληνικὴ ἀπόδοση τοῦ κειμένου, σὲ μιὰ μορφὴ καθαρεύουσας ποὺ ἀποτελεῖ καὶ ἕνα πρώιμο δεῖγμα μιᾶς σχεδὸν ὁλοκληρωμένης μορφῆς τοῦ τυπολογικοῦ της, σσ. 373-375. 20

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡΥΣΟΓΟΝΟΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΙΟΣ: ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ νότητα εἶναι τὰ παλαιότερα δείγματα τῶν γνωστῶν στιχουργημάτων του. 41 Ὁ ἀριθμὸς τῶν γνωστῶν ἐπιστολῶν τοῦ Γεωργίου Χρυσογόνου δὲν εἶναι μεγάλος, ἂν τὸν συγκρίνουμε μὲ τὶς σωζόμενες ἐπιστολὲς ἄλλων συγχρόνων του λογίων. Οἱ ἐπιστολὲς διατηροῦνται σὲ ἐλάχιστα ἀντίγραφα. Οἱ ἐκδεδομένες ἀπὸ τὸν Κ. Σάθα 42 ἐπιστολὲς τοῦ Χρυσογόνου πρὸς τὸν Καισάριο Δαπόντε ἀπαντοῦν μόνο σὲ δύο κώδικες, στὸν κώδικα Βυτίνας 1 43 καὶ στὸν κώδικα Χίου 16 (1557). 44 Ἀπὸ τὴν ἔκδοση τοῦ Σάθα λείπουν οἱ ἀρχικὲς προσφωνήσεις, σὲ ὁρισμένες ἀπουσιάζουν οἱ ἡμερομηνίες καὶ κάποια μικρὰ ἀποσπάσματα, καὶ παρατηροῦνται, ἐπίσης, κάποιες ἄλλες, συνήθως μὴ οὐσιαστικές, διαφορές. Πιὸ συγκεκριμένα, παραλείποντας τὶς μὴ σημαντικὲς διαφορές, ἐπισημειώνονται τὰ ἀκόλουθα: Στὴ δημοσιευόμενη ἀπὸ τὸν Σάθα ἐπιστολὴ Α, ποὺ ἀρχίζει «Ἔμελλεν ἄρα καὶ φοιτητὴς [...]», παρουσιάζεται διαφορὰ στὴν ἡμερομηνία, στὸν κώδικα Βυτίνας 1, σ. 213 εἶναι «αψλη, ὀκτωβρίου ιβ» καὶ ὄχι «β», ποὺ ὑπάρχει στὴν ἔκδοση. Ἐπίσης, ἀμέσως μετὰ τὴ χρονολογία ἀκολουθεῖ τὸ ἑπόμενο σύντομο κείμενο: «Τὸν εὐγενέστατον καὶ παμφίλτατόν μοι ἄρχοντα ἄγαν τὸν συναίτιον τῆς ἐμῆς σωτηρίας (οἶδεν ἡ εὐγενεία του ὃ λέγω) προσκυνῶ καὶ ἀσπάζομαι ἐν Χριστῷ. Ὁμοίως καὶ τὸν φίλτατον ἄρχοντα γραμματικὸν κὺρ Παναγιώτην, ἀγαποῦσα νὰ μάθω ἂν εἶναι ὑγιεῖς ἡ ἀρχόντισσά του καὶ ὁ κὺρ Νικολάκης ὁ υἱός του.» 45 41. Émile Legrand, Bibliographie Hellénique, ὅ.π., σσ. 154-155, 158-161. 42. Μεσαιωνικὴ Βιβλιοθήκη, ὅ.π., σσ. 192-198. 43. Βασίλειος Χ. Χαραλαμπόπουλος, «Κατάλογος χειρογράφων κωδίκων τῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἑλληνικῆς Σχολῆς Βυτίνης», Δελτίον Ἱστορικής καὶ Ἐθνολογικῆς Ἑταιρείας τῆς Ἑλλάδος, τ. 14 (1960), σσ. 210-222 (ια, φφ. 101v-106v). 44. Οἱ ἐπιστολὲς στὰ φύλλα 152r-153v, βλ. Ἀγαμέμνων Τσελίκας, Τὰ βυζαντινὰ καὶ μεταβυζαντινὰ χειρόγραφα τῆς Βιβλιοθήκης τῆς Χίου «ὁ Κοραῆς», ἀνατύπωση ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Χιακὰ Χρονικά, Ἔκδοση Βιβλιοθήκης «Κοραῆ» (Χίος), Ἀθήνα 1984, σσ. 47, 49. Ὁ κώδικας αὐτὸς εἶναι ἀπὸ τὸ χέρι τοῦ γνωστοῦ λογίου Νικολάου Καρατζᾶ. Ὅπως θὰ δοῦμε ἀμέσως πιὸ κάτω καὶ ἄλλα κείμενα τοῦ Χρυσογόνου ἔχουν διασωθεῖ σὲ ἄλλους κώδικες μὲ τοὺς ὁποίους σχετίζεται ὁ Καρατζᾶς. 45. Ἡ σωστὴ ἡμερομηνία εἶναι ἡ «Ὀκτωβρίου ιβ». Αὐτὸ συνάγεται ἀπὸ δύο στοιχεῖα: 1. Διότι ἀπὸ «αψλη, Ὀκτωβρίου β» ἔχει σταλεῖ ἡ κατὰ Σάθα Δ ἐπιστολή, Κώδικας Χίου 16, φ. 153v. 2. Ἀπὸ τὴν ἐρώτηση γιὰ τὴν ὑγεία τῆς συζύγου τοῦ γραμματικοῦ Παναγιώτη καὶ τοῦ γιοῦ του Νικολάκη προκύπτει ὅτι, ὅταν γράφθηκε ἡ ἐπιστολή, ὁ Παναγιώτης εἶχε μόνο ἕνα γιό. Ὡστόσο, ὁ Παναγιώτης εἶχε δύο γιούς, ὅπως διὰ μακρῶν ἐκτίθεται πιὸ κάτω σὲ σχέση καὶ μὲ τὶς ὑπ ἀρ. 11 καὶ 12 παραμυθητικὲς ἐπιστολὲς (γραμμένες ἀντιστοίχως στὶς 3 καὶ 12 Ὀκτωβρίου 1738) γιὰ τὴν ἀπώλεια τοῦ μεγαλύτερου παιδιοῦ του. Ὁ Στέφανος, ποὺ ἦταν ὁ μεγαλύτερος γιός, πέθανε λίγο πρὶν ἀπὸ τὶς 3 Ὀκτωβρίου 1738. Γιὰ τὸν θάνατο ἐκεῖνο εἶχε γράψει ὁ Γεώργιος συλλυπούμενος τὴν οἰκογένεια στὶς προαναφερθεῖσες ἡμερομηνίες. Θὰ ἦταν μᾶλλον περίεργο νὰ εἶχε προηγηθεῖ στὶς 2 Ὀκτωβρίου ἡ ἐπιστολὴ πρὸς τὸν Δαπόντε τοῦ πρώτου συλλυπητήριου γράμματος πρὸς τὸν πολὺ 21

ΕΛΈΝΗ ΑΓΓΕΛΟΜΆΤΗ-ΤΣΟΥΓΚΑΡΆΚΗ Στὸ τέλος τῆς δημοσιευόμενης ἀπὸ τὸν Σάθα ἐπιστολῆς Β «Τὰ ἔναγχός σοι ἐπισταλέντα γράμματα [...]», στὴ σ. 216 τοῦ κώδικα Βυτίνας 1 ἀλλὰ καὶ στὸ φ. 152v τοῦ κώδικα Χίου 16 γράφεται «ὁ ὑμέτερος ὅλος» καὶ ἡ ἡμερομηνία «Ὀκτωβρίου ιϛ» ποὺ ἀπουσιάζουν ἀπὸ τὸ ἐκδεδομένο κείμενο. Ἀπὸ τὴ δημοσιευόμενη ἐπιστολὴ Γ ἀπὸ τὸν Σάθα «Ἐπεὶ τὰ τῶν φίλων κοινὰ [...]» ἀπουσιάζει στὸ τέλος τὸ ἑξῆς: «τῆς ὑμετέρας φιλτάτης λογιότητος Ὀκτωβρίου», ποὺ ὑπάρχουν καὶ στοὺς δύο ἄλλους κώδικες, στὸν Βυτίνας 1, σ. 218, καὶ στὸν Χίου 16, φ. 153r. Στὴ Δ ἐπιστολὴ «Προφητικαί τε καὶ εὐαγγελικαὶ [...]» ἀπουσιάζει ἡ προσφώνηση: «Κυρίῳ Κωνσταντίνῳ τῷ ἐλλογίμῳ β γραμματικῷ ὑγείαν», καθὼς καὶ ἡ ἡμερομηνία καὶ χρονολογία στὸ τέλος: «αψλη, Ὀκτωβρίου β ᾳ», ποὺ ὑπάρχει στὸ φ. 153v τοῦ κώδικα Χίου 16. Στὴν ἐπιστολὴ Ε τοῦ Σάθα «Ὀστρέων ἐφίεμαι [...]» ὑπάρχει διαφορετικὴ προσφώνηση σὲ σχέση μὲ αὐτὴν ποὺ ἀπαντᾶ στοὺς δύο ἄλλους κώδικες, δηλαδὴ τὸν Βυτίνας 1, σσ. 220-221, καὶ τὸν Χίου 16, φ. 153v, στοὺς ὁποίους ἀναγράφεται τὸ ἑξῆς: «Τῷ τιμιωτάτῳ κυρίῳ Κωνσταντίνῳ τῷ β γραμματικῷ χαίρειν». Ἡ προσφώνηση τῆς ἐπιστολῆς Ε τῆς ἔκδοσης τοῦ Σάθα συναντᾶται στοὺς προαναφερθέντες κώδικες στὴν ἐπιστολὴ ΣΤ, ἡ ὁποία ἐκδίδεται χωρὶς προσφώνηση. Ἀπὸ τὴν ἐπιστολὴ Ζ «Ἀπὸ τὸ μεγάλωμα τοῦ χάρτου [...]» ἀπουσιάζει ἡ προσφώνηση «Τὴν παμφιλτάτην αὐτῆς λογιότητα, καὶ κωνσταντινικὴν γραμματικότητα ἥδιστα προσαγορεύω καὶ ἀσπάζομαι ἐν Χριστῷ», ποὺ βρίσκονται στὴ σ. 219 τοῦ Βυτίνας 1 καὶ στὸ φ. 153v τοῦ κώδικα Χίου 16. Στὶς προαναφερθεῖσες ἐπιστολὲς προστίθενται τώρα 12 νέες ἐπιστολὲς ποὺ ἐκδίδονται στὴ συνέχεια, προερχόμενες ἀπὸ τὸ χειρόγραφο Ζαγορᾶς 84, κατὰ τὸν κατάλογο τοῦ Δυοβουνιώτη, 46 ἢ 73 σύμφωνα μὲ τὸν ἀριθμὸ εἰσαγωγῆς του στὴ Βιβλιοθήκη Ζαγορᾶς. Μία μόνο ἀπὸ αὐτές, ἡ ὑπ ἀρ. 8, ἔχει ἐντοπιστεῖ καὶ σὲ ἄλλο χειρόγραφο, στὸν κώδικα 1494 τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλάδος. 47 στενό του φίλο Παναγιώτη γιὰ τὴν ἀπώλεια τοῦ παιδιοῦ του καὶ νὰ μὴν ὑπάρχουν ἔστω κάποιες ἐρωτήσεις ἢ νύξεις γιὰ τὸ θλιβερὸ συμβάν. Ἀκριβῶς τὸ ἀντίθετο συμβαίνει μετὰ ἀπὸ ὁρισμένες ἡμέρες, ὁπότε, γράφοντας μᾶλλον τὴν ἴδια ἡμέρα στὸν Παναγιώτη καὶ στὸν Δαπόντε, ζητεῖ ἀπὸ τὸν δεύτερο περισσότερες πληροφορίες γιὰ τὰ ἀδύναμα μέλη τῆς πενθούσας οἰκογένειας. 46. Κ. Δυοβουνιώτης, «Κατάλογος τῶν κωδίκων τῆς Βιβλιοθήκης Ζαγορᾶς», Νέος Ἑλληνομνήμων, τ. 13, τχ. 4 (1916), σ. 447. 47. Ἰωάννης καὶ Ἀλκιβιάδης Σακκελίων, Κατάλογος τῶν χειρογράφων τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλάδος, Ἐν Ἀθήναις, Ἐκ τοῦ Ἐθνικοῦ Τυπογραφείου καὶ Λιθογραφείου, 1892, σ. 267, ὅπου καὶ ἀποδίδεται ἐσφαλμένα ἡ ἐπιγραφὴ τῆς ἐπιστολῆς «Ἐπιστολὴ τοῦ σοφολογιωτάτου διδασκάλου κυροῦ Γεωργίου Τραπεζουντίου κυρίῳ Παναγιώτῃ τῷ ἀρχιερεῖ» ἀντὶ «τῷ ἀρχιγραφεῖ». Καὶ αὐτὸς ὁ κώδικας ἀνῆκε στὸν Νικόλαο Καρατζᾶ, τὰ φύλλα 1r-2v τοῦ ὁποίου εἶναι γραμμένα ἀπὸ 22

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡΥΣΟΓΟΝΟΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΙΟΣ: ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Τὸ χειρόγραφο 84 (73) τῆς Ζαγορᾶς εἶναι τοῦ 18ου αἰώνα, σύγκειται ἀπὸ 197 φύλλα καὶ εἶναι μία συλλογὴ ἐπιστολῶν λογίων, στὴν ὁποία περιέχονται, ἐκτὸς ἀπὸ τὶς ἐπιστολὲς τοῦ Γεωργίου Χρυσογόνου Τραπεζουντίου, 10 ἐπιστολὲς τοῦ Ἀναστασίου Γορδίου, 12 τοῦ Νικηφόρου Θεοτόκη, 2 τοῦ Νεοφύτου ἱεροδιακόνου κ.ἄ., λογίων δηλαδὴ τοῦ 18ου αἰώνα. 48 Εἶναι ἴσως τυχαῖο τὸ γεγονὸς πὼς ὁ κώδικας περιλαμβάνει μεταξὺ τῶν ἄλλων ἐπιστολὲς τοῦ Χρυσογόνου πρὸς μιὰ γνωστὴ προσωπικότητα ποὺ καταγόταν ἀπὸ τὴ Ζαγορά, τὸν Κωνσταντίνο Μαυρίκιο Ξυπόλυτο, ἀρχιγραφέα τοῦ ἡγεμόνα Κωνσταντίνου Μαυροκορδάτου καὶ ἀξιωματοῦχο στὴν αὐλή του, ὅπως θὰ δοῦμε ἀμέσως πιὸ κάτω. Ὁ Κωνσταντίνος καταγόταν ἀπὸ τὸν Σωτήρα τῆς Ζαγορᾶς, ὅπου ἦταν καὶ τὸ ἀρχοντικό του. Στὴ βιβλιοθήκη Μηλεῶν βρίσκονται, ἐπίσης, ἕνα χειρόγραφο (κώδικας Μηλεῶν 55) καὶ βιβλία ποὺ τοῦ ἀνῆκαν καὶ φέρουν σχετικὴ σημείωσή του αὐτὰ πιθανῶς μεταφέρθηκαν στὶς Μηλιὲς ἀπὸ τὴ Ζαγορά. 49 Ὁ συγκεκριμένος κώδικας 84 (73) τῆς Ζαγορᾶς, ὡστόσο, δὲν μπορεῖ νὰ συνδεθεῖ μὲ τὸν Κωνσταντίνο Ξυπόλυτο, καθὼς περιέχει ἐπιστολὲς καὶ πολὺ μεταγενέστερες τῆς ἐποχῆς του. Στὸν Κωνσταντίνο ἀπευθύνονται οἱ ἐπιστολὲς 8 καὶ 9 τοῦ Γεωργίου Χρυσογόνου καί, ἐπίσης, στὴν ἐπιστολὴ 7 ὁ ἴδιος τοῦ στέλνει χαιρετισμούς. Μολονότι οἱ περισσότερες ἐπιστολὲς φέρουν τὴν ὑπογραφὴ τοῦ Χρυσογόνου, ὁ τύπος τῆς ὑπογραφῆς διαφέρει αἰσθητὰ ἀπὸ τὴ μία ἐπιστολὴ στὴν ἄλλη. Κάποιες, μάλιστα, ὑπογραφὲς εἶναι ἰδιαίτερα ἐπιτηδευμένες, ἂν καὶ πάλι διαφέρουν μεταξύ τους ἄλλες φέρουν πολὺ ἁπλούστερες ὑπογραφὲς ποὺ καὶ διαφοροποιοῦνται καὶ προφανῶς ἀνήκουν στὸν ἀντιγραφέα. Βεβαίως, οἱ ὑπογραφὲς αὐτὲς δὲν φαίνεται νὰ ἔχουν καμία σχέση μὲ τὸ δεῖγμα τῆς ὑπογραφῆς τοῦ λογίου Γεωργίου Τραπεζουντίου, ποὺ ἔχει δημοσιεύσει ὁ Μανουὴλ Γεδεών, τὸ ὁποῖο ὅμως, σύμφωνα μὲ ὅσα προαναφέρθηκαν, οὕτως ἢ ἄλλως πρέπει νὰ ἀνήκει στὸν Γεώργιο Ὑπομενᾶ καὶ ὄχι στὸν Γεώργιο Χρυσόγονο. 50 Φαίνεται ὅτι ὁ ἀντιγραφέας γιὰ δικούς του λόγους ἔκανε διάφορες ἀπομιμήσεις τῆς ὑπογραφῆς τοῦ Χρυσογόνου. Ὁ ἀρχιγραφέας Κωνσταντίνος ἀναφέρεται σὲ μιὰ ἀπὸ τὶς ἐκδιδόμενες πιὸ κάτω ἐπιστολὲς ὡς «μεγάλος γραμματικός». Γνωρίζουμε, ἐπίσης, γι αὐτὸν ἀπὸ ἔργα τοῦ Καισαρίου Δαπόντε, τοῦ ὁποίου ὑπῆρξε προστάτης, ὅτι χρημάτισε «μεγάλος τὸ χέρι του καὶ ἔχουν προστεθεῖ κατόπιν βλ. Ἀγαμέμνων Τσελίκας, ὅ.π., σ. 49. 48. Κ. Δυοβουνιώτης, «Κατάλογος τῶν κωδίκων τῆς Βιβλιοθήκης Ζαγορᾶς», ὅ.π., σ. 447. 49. Βαγγέλης Σκουβαρᾶς, Ἰωάννης Πρίγκος (1725;-1789). Ἡ ἑλληνικὴ παροικία τοῦ Ἄμστερνταμ, ἡ σχολὴ καὶ ἡ βιβλιοθήκη Ζαγορᾶς, Ἱστορικὴ καὶ Λαογραφικὴ Ἑταιρεία τῶν Θεσσαλῶν, Ἐν Ἀθήναις 1964, σσ. 28, 29, 233. Δήμητρα Ἀνδριτσάκη-Φωτιάδη, Κατάλογος παλαιῶν ἐντύπων τῆς ἱστορικῆς βιβλιοθήκης Μηλεῶν Πηλίου, Πρόλογος Λουκία Δρούλια, συνεργασία Ἀθηνᾶ Ζιώγα, Ἀθήνα 1993, λήμματα 6, 56, 66, 117, 204, 219, 267, 292, 306, 335. 50. Πατριαρχικαὶ ἐφημερίδες, ὅ.π., σ. 208. 23

ΕΛΈΝΗ ΑΓΓΕΛΟΜΆΤΗ-ΤΣΟΥΓΚΑΡΆΚΗ γραμματικὸς καὶ ἀγαπητὸς τοῦ Νικολάου βόδα, τοῦ δὲ υἱοῦ του Κωσταντήνβοδα καὶ ἄγας, καὶ κόμισος, καὶ σύμβουλος μυστικός». Μνημονεύεται δέ, ἐπίσης, ὡς «ἀρχιγραφεύς». Ὁ Κωνσταντίνος ἦταν ἐκεῖνος ποὺ ἔβαλε τὸν Δαπόντε «εἰς τὴν αὐθεντικὴν κούρτην» ὡς δεύτερο γραμματικὸ τὸ 1735. Ἕνα χρόνο ἀργότερα, τὸ 1736, τυπώθηκε στὸ τυπογραφεῖο τῆς Μητροπόλεως στὸ Βoυκουρέστι ἀπὸ τὸν ἱερέα Στόικα Ἰακωβίτζη μὲ δαπάνες τοῦ Κωνσταντίνου καὶ ἐπιμέλεια τοῦ Δαπόντε τὸ Βιβλίον περιέχον τὰς Ἱερὰς Ἀκολουθίας τοῦ Ἁγίου ἱερομάρτυρος Χαραλάμπους τοῦ θαυματουργοῦ. Τῆς Ὁσίας Ματρώνης τῆς Χιοπολίτιδος. Τοῦ ἐν Ἁγίοις Πατρὸς ἡμῶν Σπυρίδωνος Ἐπισκόπου Τριμυθοῦντος τοῦ θαυματουργοῦ [...]. 51 Κατὰ τὸν Δαπόντε, ὁ Κωνσταντίνος Ξυπόλυτος τὸν Φεβρουάριο τοῦ 1737 ξεκίνησε γιὰ νὰ ἐπιστρέψει στὴν πατρίδα του, τὴ Ζαγορά, ὅπου καὶ πέθανε. 52 Οἱ γνώσεις μας γιὰ τὸ πρόσωπο, στὸ ὁποῖο ἀπευθύνονται οἱ περισσότερες ἀπὸ τὶς ἐπιστολὲς τοῦ κώδικα τῆς Ζαγορᾶς, τὸν ἀρχιγραμματέα Παναγιώτη, εἶναι μᾶλλον περιορισμένες, ἂν καὶ ἦταν ἕνας ἄξιος καὶ λόγιος ἄνθρωπος, ὁ ὁποῖος τρεῖς φορὲς χρημάτισε ἀρχιγραμματέας ἡγεμόνων τῆς Βλαχίας, μολονότι τὰ χρονικὰ διαστήματα ποὺ κατεῖχε τὴ θέση αὐτὴ δὲν εἶναι ἀπολύτως ἐξακριβωμένα. Οἱ προσφωνήσεις του στὶς ἐπιστολὲς τοῦ Χρυσογόνου μᾶς προσφέρουν μιὰ ἔνδειξη γιὰ τὸ κύρος καὶ τὴν προσωπικότητά του, ἀλλά, φυσικά, δὲν καλύπτουν ὅλη τὴ μακρὰ περίοδο ποὺ εἶχε τὸ ἀξίωμα. Μὲ βάση τὶς πρῶτες ἐπιστολὲς τοῦ Χρυσογόνου φαίνεται πάντως ὅτι ὑπῆρξε γραμματικὸς τοῦ Ἰωάννη Μαυροκορδάτου (1716-1719) καὶ τοῦ διαδόχου του Νικολάου Μαυροκορδάτου, τουλάχιστον γιὰ ἕνα μέρος τῆς ἡγεμονίας του. 51. Émile Legrand, Bibliographie Hellénique, ὅ.π., σ. 49 (ἀρ. 230). 52. Κωνσταντίνος Σάθας, ὅ.π., σσ. 181-182, 537. Κωνσταντίνος Καισάριος Δαπόντες, Κῆπος Χαρίτων, ἐπιμέλεια Ἄλκης Ἀγγέλου, Ἀθήνα, Ἑστία, 1997, σ. 126. Στὸν Κωνσταντίνο ἀναφέρεται ὁ ἴδιος σποραδικὰ καὶ σὲ ἕνα ἄλλο ἔργο του βλ. Δακικαὶ Ἐφημερίδες. Éphémérides Dacs ou chonique de la guerre de quatre ans (1736-1739) par Constantin Dapontès secrétaire du prince Constantin Maurocordato, publiée, traduite et annotée par Émile Legrand, τ. Ι, Paris, Ernest Leroux, 1880, σσ. ιβ, κδ, σνε. Στὸν τ. ΙΙ, σ. 17 (1881), τοῦ ἴδιου ἔργου σὲ μιὰ ἐκτεταμένη ὑποσημείωση ὁ Legrand θεωρεῖ ἐσφαλμένη τὴ χρονολογία θανάτου τοῦ Κωνσταντίνου τὸ ἔτος 1737, διότι αὐτὸς ἀσκοῦσε ἀκόμη τὰ καθήκοντά του τὸν Ἰούλιο τοῦ ἴδιου χρόνου, ἐνῶ τὸν Αὔγουστο τοῦ 1739 ὁ Κωνσταντίνος Μαυροκορδάτος τοῦ ἀπένειμε τὸ ἀξίωμα τοῦ μεγάλου κομίσου. Στὸν κώδικα Βυτίνας 1, φφ. 145r-149r ἢ σσ. 319-327, περιλαμβάνεται καὶ ἕνα ἐγκώμιο ἐν εἴδει ἐπιστολῆς, ποὺ εἶχε γράψει γι αὐτὸν ὁ Δαπόντες τὸ 1737, ὅταν ἦταν ἀκόμη δεύτερος γραμματικὸς τοῦ Ἰωάννη Κωνσταντίνου Νικολάου Μαυροκορδάτου. Γιὰ τὸν κώδικα Βυτίνας 1 βλ. Βασίλειος Χ. Χαραλαμπόπουλος, ὅ.π., σσ. 393-401. Στὸν Κωνσταντίνο Ξυπόλυτο ἀναφέρονται καὶ οἱ Δημητριεῖς, χωρὶς ὅμως νὰ προσθέτουν ἐπιπλέον ἰδιαίτερες πληροφορίες. Βλ. Δανιὴλ Φιλιππίδης, Γεωγραφία Νεωτερική. Περὶ τῆς Ἑλλάδος, ἐπιμέλεια Αἰκατερίνη Κουμαριανοῦ, ἐκδόσεις Ἑρμῆς, Ἀθήνα 1970, σ. 120. Ἄλλη βιβλιογραφία γιὰ τὸν Κωνσταντίνο δίνει στὸ προαναφερθὲν ἔργο του ὁ Σκουβαρᾶς, ἡ ὁποία ἐπίσης δὲν ἔχει νὰ μᾶς προσφέρει ἰδιαίτερα στοιχεῖα. 24

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡΥΣΟΓΟΝΟΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΙΟΣ: ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Πρέπει νὰ εἶχε χρηματίσει καὶ ἀρχιγραμματέας τοῦ Νικολάου τὸ 1723, ὅπως φανερώνει μνεία σὲ βιβλίο ποὺ ἐκδόθηκε τότε καὶ θὰ ἀναφερθεῖ ἀμέσως πιὸ κάτω. Ὡστόσο, τέσσερα χρόνια ἀργότερα, τὸ 1727, δὲν κατεῖχε πλέον τὴ θέση αὐτή, ὅπως προκύπτει ἀπὸ σημείωση τοῦ Διονυσίου ἱερομονάχου Σθλατηνιώτου ἐξ Ἀγράφων. 53 Στὶς τελευταῖες δύο ἐπιστολὲς τοῦ Χρυσογόνου (Ὀκτώβριος 1738) δὲν γίνεται μνεία τοῦ ἀξιώματος τοῦ Παναγιώτη, ἂν καὶ μπορεῖ νὰ παραλείπεται ἡ προσφώνηση εἴτε ἀπὸ τὸν ἀντιγραφέα εἴτε καὶ ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν συντάκτη της λόγω τοῦ εἰδικοῦ περιεχομένου τῶν ἐπιστολῶν αὐτῶν. Στὸν Παναγιώτη ἀνῆκαν τὰ χειρόγραφα ἀρ. 265 (281), 266 (282) καὶ 267 (283) τῆς Ρουμανικῆς Ἀκαδημίας. Στὸ φ. 1 τοῦ πρώτου κώδικα ὑπάρχει κτητορικὸ σημείωμα: «Παναγιώτου Κωνσταντινουπολίτου πριμμικηρίου τε τῆς τοῦ Χριστοῦ μεγάλης ἐκκλησίας καὶ τρισάκις χρηματίσαντος μεγάλου γραμματικοῦ τῆς ἐκλαμπροτάτης αὐθεντείας Οὐγγροβλαχίας ἐκλογαὶ ἐκ τῶν μετὰ πολλῆς ἐπιμελείας ἀναγινωσκομένων αὐτῷ βιβλίων ἀποταμιευθεῖσαι εἰς ἰδίαν χρῆσιν καὶ τῶν φίλων αὐτοῦ». Τὸ ἴδιο σημείωμα ὑπάρχει καὶ στὸν κώδικα 266, ἐνῶ στὸν 267 τὸ σημείωμα διαφοροποιεῖται: «Ἐκλογαὶ διάφοραι (sic) θαυμάσιαι φιλοπονηθεῖσαι καὶ ἐν καιρῷ τῆς μελέτης παρέργως καὶ ἐπιτροχάδην οὕτως ἰδιοχείρως γραφεῖσαι παρ ἐμοῦ τοῦ ἐλαχίστου Παναγιώτου Κωνσταντινουπολίτου πριμμικηρίου τε τῆς τοῦ Χριστοῦ μεγάλης ἐκκλησίας καὶ μεγάλου γραμματικοῦ τρισάκις τῆς περιφήμου αὐθεντείας Οὐγγροβλαχίας ἐκ τῶν ἀναγινωσκομένων μοι βιβλίων καὶ ἀποταμιευθεῖσαι εἰς ἰδίαν χρῆσιν καὶ τῶν ἐμῶν φίλων». Οἱ συλλογὲς αὐτὲς περιέχουν κείμενα ἀπὸ τὴν Ἁγία Γραφή, Νομοκανονικά, ἀπὸ τοὺς Θεοφύλακτο Βουλγαρίας, Πολύβιο, Λιβάνιο, Διονύσιο Ἁλικαρνασέα, Ἀππιανό, Νεκτάριο Ἱεροσολύμων, Γρηγόριο Θεολόγο, Νικήτα Χωνιάτη, Πλούταρχο, Βασίλειο Σελευκείας κ.ἄ. 54 Ἕνα ἐπίγραμμα τοῦ Παναγιώτη «Πρὸς τὸν πανιερώτατον καὶ λογιώτατον μητροπολίτην Ἄρτης κύριον Νεόφυτον» δημοσιεύεται στὸ Βιβλίον περιέχον τὴν Ἀκολουθίαν τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Νεοφύτου καὶ τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ ὁμολογητοῦ. Ἐτυπώθη ἐν Βουκουρεστίῳ τῆς Οὐγγροβλαχίας, Παρὰ Στώϊκᾳ Ἱερεῖ τυπογράφῳ Ἰακωβίτζῃ. Ἔτει ἀπὸ θεογονίας αψκγ, κατὰ μῆνα Ἀπρίλλιον. 55 Σὲ αὐτὸ ὑπογράφει ὡς «Παναγιώτης Βυζάντιος πριμμικήριος τῆς μεγάλης τοῦ Χριστοῦ ἐκκλησίας καὶ αὐθεντικὸς γραμματικός». Ὁ Παναγιώτης ἐξεφώνησε, ἐπίσης, λόγο κατὰ τὴ στεφηφορία τοῦ Ἰωάννη Κωνσταντίνου Νικολάου βοεβόδα. 56 53. Ἀγγελικὴ Σκαρβέλη-Νικολοπούλου, ὅ.π., σ. 734. Βλ. καὶ πιὸ κάτω, γιὰ τὸν Διονύσιο, σ. 33. 54. Constantin Litzica, ὅ.π., σσ. 128-130. 55. Émile Legrand, Bibliographie Hellénique, ὅ.π., σσ. 176-177 (ἀρ. 149). 56. Σπυρίδων Λάμπρος, «Κατάλογος τῶν κωδίκων τῶν ἐν Ἀθήναις Βιβλιοθηκῶν πλὴν τῆς Ἐθνικῆς. 25

ΕΛΈΝΗ ΑΓΓΕΛΟΜΆΤΗ-ΤΣΟΥΓΚΑΡΆΚΗ Συνεπῶς, ὁ ἀρχιγραμματικὸς Παναγιώτης, τὸν ὁποῖο ὁ Γεώργιος Τραπεζούντιος ἀποκαλεῖ «ἀνδρῶν ἐλλογίμων φέριστον», ἦταν σὲ θέση νὰ ἐκτιμήσει τὶς περίτεχνες, ἀρχαΐζουσες ἐπιστολὲς τοῦ φίλου του, ποὺ ἐνίοτε ἀποτελοῦσαν ἕνα εἶδος ἄσκησης ποὺ μόνο ἕνας λόγιος μποροῦσε νὰ ἀπολαύσει. Οἱ ἐπιστολὲς τοῦ Χρυσογόνου μᾶς προσφέρουν, ἐπίσης, τελείως ἄγνωστες πληροφορίες γιὰ τὸ οἰκογενειακὸ περιβάλλον τοῦ Παναγιώτη. Οἱ ἐπιστολὲς τοῦ κώδικα τῆς Ζαγορᾶς δὲν φέρουν ὅλες χρονολογία καὶ μόνο ἡ πρώτη ἀναγράφει τὸν τόπο, στὸν ὁποῖο γράφθηκε, τὸ Σιμπίνι (Σιμπιού). Σὲ σχέση μὲ τοὺς παραλῆπτες τους καὶ τὸν χρόνο σύνταξής τους οἱ ἐπιστολὲς κατατάσσονται ὡς ἑξῆς: 1. Πρὸς ἀρχιγραφέα Παναγιώτη 27 Ἰουλίου 1717 2. Πρὸς ἀρχιγραφέα Παναγιώτη 17 Αὐγούστου 1717 3. Πρὸς ἀρχιγραφέα Παναγιώτη (;) 20 Νοεμβρίου 1717 4. Πρὸς ἀρχιγραφέα Παναγιώτη 28 Μαΐου 1718 5. Πρὸς ἀρχιγραφέα Παναγιώτη ἄνευ χρονολόγησης 6. Πρὸς ἀρχιγραφέα Παναγιώτη ἄνευ χρονολόγησης 7. Πρὸς ἀρχιγραφέα Παναγιώτη ἄνευ χρονολόγησης 8. Πρὸς ἀρχιγραφέα Κωνσταντίνο ἄνευ χρονολόγησης 9. Πρὸς ἀρχιγραφέα Κωνσταντίνο ἄνευ χρονολόγησης 10. Πρὸς ἀρχιγραφέα Παναγιώτη ἄνευ χρονολόγησης 11. Πρὸς ἀρχιγραφέα Παναγιώτη 3 Ὀκτωβρίου 1738 12. Πρὸς ἀρχιγραφέα Παναγιώτη 12 Ὀκτωβρίου 1738 Ὅπως φαίνεται ἀπὸ τὸν πίνακα αὐτόν, μόνον οἱ ἕξι ἀπὸ τὶς δώδεκα ἐπιστολὲς εἶναι χρονολογημένες. Οἱ τέσσερις πρῶτες χρονολογημένες ἀνήκουν, σύμφωνα μὲ ὅσα μέχρι στιγμῆς γνωρίζουμε, στοὺς πρώτους χρόνους τῆς διδασκαλίας τοῦ Χρυσογόνου στὴν ἡγεμονικὴ σχολή, μολονότι ἡ διαμονή του στὸ Σιμπίνι δὲν μπορεῖ νὰ ἑρμηνευθεῖ, λόγω ἐλλείψεως ἄλλων στοιχείων. Οἱ τελευταῖες δύο ἐπιστολὲς χρονολογοῦνται λίγο πρὶν ἀπὸ τὸν θάνατό του. Μάλιστα, ἡ ἐπιστολὴ ὑπ ἀρ. 11 εἶχε γρα- Α : Κώδικες τῆς Βιβλιοθήκης τῆς Βουλῆς», Νέος Ἑλληνομνήμων, τ. 2, τχ. 4 (1905), σ. 495 (κώδικας 47, ἀρ. 9). 26

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡΥΣΟΓΟΝΟΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΙΟΣ: ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ φεῖ τὴν ἑπόμενη ἡμέρα τῆς μόνης χρονολογημένης ἐπιστολῆς του πρὸς τὸν μαθητή του Καισάριο Δαπόντε, στὶς 2 Ὀκτωβρίου 1738. 57 Στὴν ἴδια περίοδο πρέπει νὰ ἀνήκουν ἡ τρίτη ἐπιστολὴ πρὸς τὸν Δαπόντε 58 καὶ ἡ ὑπ ἀρ. 7 πρὸς τὸν ἀρχιγραμματικὸ Παναγιώτη, ὅπως τεκμαίρεται ἀπὸ τὸ περιεχόμενό τους καὶ τὴ μνεία τῆς ἀσθένειας τοῦ διδασκάλου. Ἡ ἐπιστολὴ ὑπ ἀρ. 7 καὶ ἡ τρίτη ἐπιστολὴ πρὸς τὸν μαθητή του, ἄλλωστε, εἶναι παρεμφερεῖς σὲ περιεχόμενο καὶ διεκτραγωδοῦν τὶς δυσκολίες καὶ τὴν ἀπομόνωση τοῦ διδασκάλου στὰ ὄρη ὅπου εἶχε καταφύγει ἐξ αἰτίας τοῦ φόβου γιὰ τὴν πανώλη. Ὁ τόπος, στὸν ὁποῖο εἶχε ἀποσυρθεῖ ὁ Χρυσόγονος, γιὰ νὰ ἀποφύγει τὴν πανώλη, δὲν μνημονεύεται στὶς ἐπιστολές του, ἀλλὰ τὸν προσδιορίζει ὁ Δαπόντες μὲ τρόπο ὄχι ἀπολύτως κατανοητὸ σὲ ἐμᾶς ἦταν ἔξω ἀπὸ τὴ τζάρα. Πολὺ σύντομα ὅμως μετὰ τὴν ἐπιστροφή του ἀπὸ ἐκεῖ στὸ Βουκουρέστι ὁ Χρυσόγονος ἀπεβίωσε. 59 Οἱ δύο ἐπιστολὲς πρὸς τὸν Κωνσταντίνο Ξυπόλυτο (οἱ ὑπ ἀρ. 8 καὶ 9) εἶχαν γραφθεῖ σὲ διάστημα δύο συνεχόμενων ἡμερῶν, ὅπως φαίνεται ἀπὸ τὸ περιεχόμενό τους, ἀλλὰ κάθε ἄλλο χρονικὸ στοιχεῖο ἐλλείπει. Πιθανότατα ὅμως εἶχαν γραφθεῖ στὸ Βουκουρέστι. Ἡ πρώτη ἐπιστολὴ τοῦ Χρυσογόνου (27 Ἰουλίου 1717) πρὸς τὸν Παναγιώτη καταφέρεται δριμύτατα, μὲ πολλὲς παρομοιώσεις καὶ μεταφορές, ἐναντίον ἑνὸς προσώπου ποὺ δὲν κατονομάζεται. Ὡστόσο, ὁ ἀντιγραφέας τοῦ κώδικα Ζαγορᾶς 84 (73) ἢ ἕνας ἀναγνώστης τῆς ἐπιστολῆς, ποὺ γνώριζε τὰ πράγματα, προσέθεσε στὸ περιθώριο τοῦ χειρογράφου σημείωση ὅτι ὁ Γεώργιος ἀναφέρεται στὸν διδάσκαλο Μάρκο, δηλαδὴ τὸν Μάρκο Πορφυρόπουλο ποὺ τότε ἦταν ἀκόμη ὁ πρῶτος διδάσκαλος τῆς Σχολῆς Βουκουρεστίου. Ἡ ἔντονη ἐπικριτικὴ διάθεση κατὰ τοῦ ἀρχιδιδασκάλου φανερώνει πὼς οἱ σχέσεις τῶν δύο συναδέλφων δὲν ἦταν καλές, ἂν καὶ ἡ αἰτία ἢ τὰ περιστατικὰ ποὺ ὁδήγησαν σὲ ὅλο αὐτὸ τὸ κατηγορητήριο δὲν ἐπεξηγοῦνται, ἐπειδὴ προφανῶς ὁ ἀρχιγραμματέας Παναγιώτης ἤδη τὰ γνώριζε. Ἡ δεύτερη ἐπιστολή, ἀπευθυνόμενη καὶ πάλι πρὸς τὸν Παναγιώτη, εἶναι οὐσιαστικὰ φιλοφρονητική. Ὡστόσο, μιὰ ἔμμεση ἀλλὰ σαφὴς ἀναφορὰ σὲ γεγονότα, «ἡνίκα τὸ τῆς χριστιανικῆς νίκης ἔαρ ἡμῖν ἐπεδήμησεν, συγκαλύπτει τὰς χρυσαυγιζούσας ἀκτῖνας ὁ οὐράνιος ὀφθαλμός, ἡνίκα τὰ τῶν δυσσεβῶν τεθολωμένα νέφη τῇ τοῦ σταυροῦ ἀμάχῳ διεσκεδάσθησαν δυναστείᾳ», δίνει ἀφορμὴ γιὰ ἕνα σύντομο σχολιασμὸ στὸ περιθώριο καὶ πάλι: «Ὅτε Γερμανοὶ Ὀθωμανοὺς κατατροπωσάμενοι καὶ πολιορκήσαντες εἷλον τὸ Βελγράδιον». Ἀναφέρεται δηλαδὴ στὸν πόλεμο τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας μὲ τὴν Αὐστρία καὶ τὴ Βενετία, ποὺ ὁδήγησε τελικὰ 57. Κωνσταντίνος Σάθας, ὅ.π., σσ. 193-194. 58. Στὸ ἴδιο, σσ. 195-196. 59. Στὸ ἴδιο, σ. 198. 27

ΕΛΈΝΗ ΑΓΓΕΛΟΜΆΤΗ-ΤΣΟΥΓΚΑΡΆΚΗ στὴ σύναψη τῆς εἰρήνης τοῦ Πασσάροβιτς τὸ 1718. Οἱ ἀρχικὲς ὀθωμανικὲς ἐπιτυχίες, ἡ λίγο παλαιότερη ἀνακατάληψη τῆς Πελοποννήσου (1715) καὶ τῆς Τήνου ἀπὸ τοὺς Τούρκους, ἡ πολιορκία τῆς Κέρκυρας (1716) καί, τέλος, καὶ πλησιέστερα χρονικὰ στὴν ἐν λόγω ἐπιστολή, ἡ ἀρχικὴ πρόοδος τῶν ὀθωμανικῶν στρατευμάτων ποὺ πλησίαζαν στὴν Αὐστρία, εἶχαν δημιουργήσει ἀνησυχία στὴ Βλαχία. Ἡ ἀνησυχία, ὡστόσο, ἀκολουθήθηκε ἀπὸ τὴ χαρμόσυνη εἴδηση τῆς χριστιανικῆς νίκης. Τὰ αἰσθήματα αὐτὰ ἐκφράζει καθαρὰ ὁ Χρυσόγονος γνωρίζοντας προφανῶς πὼς τὰ συμμερίζεται ὁ φίλος του, παρέχοντάς μας ἔτσι μιὰ εὐκαιρία νὰ δοῦμε πῶς παρακολουθοῦσαν τὰ γεγονότα καὶ πῶς αἰσθάνονταν οἱ Ρωμιοὶ γιὰ τὶς ἐπιπτώσεις ποὺ μπορεῖ νὰ εἶχαν ὅταν βρίσκονταν σὲ συνθῆκες σχετικῆς, τουλάχιστον, ἀπομάκρυνσης ἀπὸ τοὺς Ὀθωμανούς. Ἡ ἡμερομηνία τῆς ἐπιστολῆς εἶναι ἡ ἴδια μὲ ἐκείνη τῆς κατάληψης τοῦ Βελιγραδίου, 17 Αὐγούστου, προφανῶς ὅμως εἶναι μὲ τὸ παλαιὸ ἡμερολόγιο, ἑπομένως ὑπῆρχε χρόνος γιὰ νὰ διαδοθοῦν στὴ Βλαχία τὰ νέα τοῦ κατορθώματος τοῦ Εὐγενίου τῆς Σαβοΐας. Ἡ τρίτη ἐπιστολὴ μὲ τὴν προσφώνηση «Ἐλλογιμώτατε ἄρχον Γραμματικὲ» εἰκάζεται πὼς ἀπευθύνεται καὶ αὐτὴ πρὸς τὸν Παναγιώτη, μολονότι ὁ ἴδιος πουθενὰ δὲν κατονομάζεται. Σὲ αὐτὴ φαίνεται νὰ τὸν προειδοποιεῖ ἔμμεσως πλὴν σαφῶς γιὰ πρόσωπα καὶ καταστάσεις ποὺ ἔχρηζαν προσοχῆς καὶ καλῶν χειρισμῶν, δὲν δίνεται ὅμως κάποια πληροφορία περὶ τίνος ἀκριβῶς πρόκειται. Ἡ τέταρτη ἐπιστολὴ ἀπευθύνεται ἀναμφίβολα πρὸς τὸν Παναγιώτη. Σὲ αὐτὴν ἀναφέρονται γιὰ πρώτη φορὰ ὁ μικρὸς γιὸς τοῦ Παναγιώτη Στέφανος. Ὁ Χρυσόγονος κάνει μνεία «τοῦ ὑποψελλίζοντος καὶ εὐγενίζοντος φιλτάτου υἱοῦ αὐτῶν Στεφάνου», στὸν ὁποῖο θὰ ἀναφερθοῦμε περισσότερο πιὸ κάτω, καὶ τῆς συζύγου τοῦ Παναγιώτη Μαριώρας. Ἡ προφανὴς παιδικὴ ἡλικία τοῦ Στεφάνου, ὁ ὁποῖος ἀπεβίωσε τὸ 1738 σὲ νεανικὴ ἡλικία, τοποθετεῖ τὴν ἐπιστολὴ χρονολογικὰ στὴν ἴδια περίπου περίοδο μὲ τὶς προηγούμενες. Πέραν τῆς ἔκφρασης εἰλικρινοῦς φιλίας, ὁ Χρυσόγονος δηλώνει ὅτι ἐπιθυμεῖ νὰ ἐπισκεφθεῖ τὴν οἰκογένεια καὶ ὅτι ὁ ἴδιος εἶναι μὲν καλά, ἀλλὰ «πτωχεύει». Ἡ πέμπτη ἐπιστολή, χωρὶς χρονολογικὴ ἔνδειξη, εἶναι ἁπλῶς φιλοφρονητική, γραμμένη μὲ καλλιέπεια, φανερώνει ὅμως καὶ τὶς στενὲς σχέσεις τῶν δύο φίλων. Ἡ μεγάλη φιλία τοῦ Παναγιώτη πρὸς τὸν Χρυσόγονο καὶ οἱ ἐκδηλώσεις της ἐξαίρονται στὴν ἕκτη ἐπιστολή, ἀχρονολόγητη ἐπίσης, σὲ ἀντιδιαστολὴ μὲ τὴν ἐπίμεμπτη συμπεριφορὰ ἑνὸς παλαιοῦ στενοῦ παιδικοῦ φίλου καὶ συμμαθητῆ τοῦ Γεωργίου, τοῦ Ἰωάννη Μεγαλοπολίτη, ὁ ὁποῖος στὴ μετέπειτα ζωή του ἀποδείχθηκε «ὑπερφρονῶν» καὶ ἀναξιόπιστος. Γιὰ τὸ πρόσωπο αὐτὸ δὲν μπορέσαμε νὰ βροῦμε ἄλλες πληροφορίες. Ἡ ἕβδομη ἐπιστολὴ εἶναι γραμμένη, ὅπως προαναφέρθηκε, ἀπὸ κάποιο ὀρεινό, μᾶλλον ἐρημικὸ μέρος, στὸ ὁποῖο εἶχε καταφύγει ὁ Χρυσόγονος, γιὰ νὰ ἀποφύγει 28

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡΥΣΟΓΟΝΟΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΙΟΣ: ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ τὴν πανώλη, σὲ ἀντίθεση μὲ τὸν Παναγιώτη, στὸν ὁποῖο ἀπευθύνεται, ὁ ὁποῖος μαζὶ μὲ τὴν οἰκογένειά του εἶχε παραμείνει στὴν πόλη, πιθανότατα στὸ Βουκουρέστι, κοντὰ στὸν ἡγεμόνα. Μὲ κομψὸ τρόπο ὁ Γεώργιος παραπονεῖται γιὰ τὴν ἔλλειψη ἀπαντητικῶν ἐπιστολῶν τοῦ φίλου του, στὸν ὁποῖο ἐκεῖνος εἶχε γράψει προηγουμένως. Κατὰ τὰ ἄλλα στέλνει χαιρετισμοὺς σὲ διάφορα φιλικά του πρόσωπα. Ἕνα ἀπὸ αὐτὰ ἦταν ὁ μεγάλος γραμματικὸς Κωνσταντίνος Ξυπόλυτος, γιὰ τὸν ὁποῖο ἔγινε πιὸ πάνω ἀρκετὸς λόγος. Ἀπὸ τὰ λοιπὰ πρόσωπα ποὺ ἀναφέρονται κατέστη δυνατὸν νὰ ταυτιστοῦν τὰ περισσότερα: Ὁ Ἰωάννης ὁ Χίος πρέπει νὰ εἶναι ὁ ἰατροφιλόσοφος Ἰωάννης ὁ Καλλιάρχης, ἀπόφοιτος τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Πάδοβας, ὁ ὁποῖος τὸ 1727 ὑπηρετοῦσε στὶς Ἡγεμονίες ὡς γιατρὸς τοῦ Νικολάου Μαυροκορδάτου, ὅπως μαθαίνουμε ἀπὸ ἐπιστολή του πρὸς τὸν Νεόφυτο Μαυρομμάτη. Τὸ ὑπ ἀρ. 1119 χειρόγραφο τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης Ἑλλάδος, ποὺ περιέχει ψυχαγωγικὴ ἑρμηνεία ἐκκλησιαστικῶν κανόνων καὶ ὁμιλιῶν, ὄχι μόνον ἀνῆκε, ἀλλὰ εἶχε ἀντιγραφεῖ καὶ ἑρμηνευθεῖ ἀπὸ τὸν ἴδιο, ὅπως δείχνει ἡ σημείωση «πρὸς τοῖς ἄλλοις καὶ τοῦτο πόνος Ἰωάννου Καλλιάρχου». Ἄλλη σημείωση στὸ τέλος τοῦ αὐτόγραφου κώδικα μᾶς πληροφορεῖ πὼς εἶχε σπουδάσει ἰατρικὴ στὴν Πάδοβα μὲ διδάσκαλο τὸν Γεώργιο Καλαφάτη. 60 Σύμφωνα μὲ ἄλλη πληροφορία, ὁ Ἰωάννης Καλλιάρχης εἶχε συγγράψει καὶ ἕνα ἀντιρρητικὸ ἔργο κατὰ τῶν Λατίνων. 61 Ὁ μνημονευόμενος στὴν ἐπιστολὴ Ἀβέρκιος Ξηροποταμηνὸς ἦταν ἐπὶ πολλὰ χρόνια στὸ μοναστήρι τῆς Βλαχίας Κοτροτσένι. Πρώτη φορὰ συναντοῦμε τὸ ὄνομά του σὲ σημείωση τῆς 20ῆς Σεπτεμβρίου 1690 στὸν ἱεροσολυμιτικὸ κώδικα 258, ὁπότε μνημονεύεται ἕνας ἀπὸ τοὺς κτήτορές του, ὁ Πάριος ἱεροδιάκονος Νικόδημος, ὑποτακτικὸς τοῦ Ἀβερκίου Κουτρουτζάνου Ξηροποταμηνοῦ. Ὡς ἡγούμενος τῆς μονῆς Κοτροτσενίου ἢ Κοτροτζανίου ἀναφέρεται τὸν Φεβρουάριο τοῦ 1714. Τὸν Δεκέμβριο τοῦ 1717 ὁ Ἀβέρκιος ἦταν προηγούμενος τῆς μονῆς καὶ ἔδωσε λογαριασμὸ ἐσόδων-ἐξόδων γιὰ τὸ διάστημα τῆς ἡγουμενίας του. 62 Ὅσο γιὰ τὸ μοναστήρι στὸ 60. Βλ. Κωνσταντίνος Ἄμαντος, «Οἱ Καλλιάρχαι τῆς Χίου», Ἑλληνικά, τ. 8 (1935), σσ. 79-80. Ὁ Ἰωαννάκης Καλλιάρχης ἦταν, ἐπίσης, ἕνας ἀπὸ τοὺς δανειστὲς τοῦ Ταμείου τοῦ Κοινοῦ βλ. Μανουὴλ Γεδεών, «Ὁ ἀρχαιότερος κώδηξ τοῦ Ἐθνικοῦ Ταμείου», Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια, ἔτος Ι (1890), σ. 158. Ἰωάννης καὶ Ἀλκιβιάδης Σακκελίων, ὅ.π., σ. 202. 61. Κωνσταντίνος Ἄμαντος, ὅ.π., σ. 79. 62. Βλ. Ἀθανάσιος Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Ἱεροσολυμιτικὴ Βιβλιοθήκη, ἤτοι κατάλογος τῶν ἐν ταῖς Βιβλιοθήκαις τοῦ ἁγιωτάτου ἀποστολικοῦ τε καὶ καθολικοῦ ὀρθοδόξου πατριαρχικοῦ θρόνου τῶν Ἱεροσολύμων καὶ πάσης Παλαιστίνης ἀποκειμένων ἑλληνικῶν κωδίκων, συνταχθεῖσα μὲν καὶ φωτοτυπικοῖς κοσμηθεῖσα πίναξιν, τ. Α, Ἐν Πετρουπόλει, Ἐκ τοῦ Τυπογραφείου Β. Κιρσπάουμ, 1891, σ. 325. Φλορὶν Μαρινέσκου, Ρουμανικὰ ἔγγραφα τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Ἀρχεῖο Πρωτάτου, Κέντρο Νεοελληνικῶν Ἐρευνῶν Ἐθνικοῦ Ἱδρύματος Ἐρευνῶν, Ἀθήνα 2001, σ. 144, ἀρ. ἐγγράφου 207. Τοῦ ἰδίου, Ρουμανικὰ ἔγγραφα τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Ἀρχεῖο Ἱερᾶς Μονῆς Ξηροποτάμου, 29

ΕΛΈΝΗ ΑΓΓΕΛΟΜΆΤΗ-ΤΣΟΥΓΚΑΡΆΚΗ Κοτροτσένι, ἦταν ἀφιερωμένο στὴν Κοίμηση τῆς Θεοτόκου καὶ στὰ κείμενα τῆς ἐποχῆς ἐμφανίζεται κυρίως ὡς Κοτροτζάνι, ἂν καὶ Κοτροτσένι εἶναι τὸ ὀρθότερο. Ἱδρύθηκε τὸ 1682 κοντὰ στὸ Βουκουρέστι ἀπὸ τὸν Σερμπὰν βόδα Καντακουζηνὸ Βασσαράμπα, ὁ ὁποῖος τὸ ἀφιέρωσε στὰ εἴκοσι μοναστήρια τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Ἔτσι, οἱ ἡγούμενοί του προέρχονταν ἀπὸ τὰ μοναστήρια αὐτά. 63 Δὲν γνωρίζουμε ἂν ὁ Ἀβέρκιος χρημάτισε καὶ πάλι ἡγούμενος μετὰ τὸ 1717. Ἂν δὲν συνέβη αὐτό, τότε καὶ αὐτὴ ἡ ἐπιστολὴ τοῦ Γεωργίου Τραπεζουντίου πρέπει νὰ τοποθετηθεῖ στὴν πρώιμη αὐτὴ περίοδο, κάτι ποὺ δὲν συμφωνεῖ μὲ τὰ λοιπὰ στοιχεῖα της. Γνωρίζουμε π.χ. ὅτι ὁ Γεώργιος βρισκόταν σὲ ἀπομονωμένη περιοχή, ἀπὸ ὅπου ἔγραψε τὴν ἐπιστολὴ αὐτὴ τὰ τελευταῖα χρόνια τῆς ζωῆς του. Ἡ παρούσα καὶ ἡ ἐπιστολὴ Α πρὸς τὸν Καισάριο Δαπόντε (2 Ὀκτωβρίου 1738) παρουσιάζουν πολλὰ κοινὰ στοχεῖα, ὅμοιες σχεδὸν ἐκφράσεις, καὶ φαίνεται ἀπίθανο νὰ ἀπέχουν πολὺ χρονικά, ἂν καὶ ἡ ἐπιστολὴ πρὸς τὸν Παναγιώτη πρέπει νὰ εἶναι κάπως παλαιότερη, καθὼς δὲν γίνεται καμία μνεία γιὰ ἀσθένεια ἢ κάποιο πρόβλημα μὲ τὸν γιό του Στέφανο. Φαίνεται, λοιπόν, μᾶλλον ἀπίθανη ἡ πρώιμη χρονολόγηση τῆς ἐπιστολῆς. Ὁ Ἰωαννάκης καμαράσης τῆς ἐπιστολῆς ποὺ σχολιάζουμε δὲν εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν Ἰωάννη Σκαρλάτο καμαράση, γιὰ τὸν ὁποῖο εἶχε γράψει ὁ Γεώργιος Τραπεζούντιος τὸ «Παίγνια ποιητικὰ εἰς τὸν ἄρχοντα καμαράσην Ἰωάννην Σκαρλᾶτον». 64 Τὰ ὀνόματα τοῦ Ἰωάννη Μεγαλοπολίτη, τοῦ Ἰωάννη «ἐν ῥαβδούχοις» καὶ «τοῦ ὄντως πανεντίμου κυρίου Νιαξούλου» δὲν κατέστη δυνατὸν νὰ ταυτιστοῦν μὲ συγκεκριμένα πρόσωπα. Τὸ μεγαλύτερο μέρος τῆς μακρᾶς αὐτῆς ἐπιστολῆς ἀναλίσκεται σὲ μιὰ παιγνιώδη καὶ εὐτράπελη περιγραφή, μὲ πολλὲς ὑπερβολὲς καὶ ἄλλα σχήματα λόγου, μιᾶς ἁπλῆς κατὰ τὰ ἄλλα ἱστορίας γιὰ ἕνα ἄλογο ποὺ εἶχε ἕνα τραῦμα καὶ γιὰ τὶς φάσεις τῆς θεραπείας του. Ὁ Γεώργιος σημειώνει, βέβαια, στὸ τέλος τὸ προφανές, ὅτι δηλαδὴ αὐτὰ γράφθηκαν χάριν παιδιᾶς. Οἱ δύο ἑπόμενες ἐπιστολὲς τοῦ Γεωργίου ἀπευθύνονται, ὅπως προαναφέρθηκε, στὸν ἄλλο ἀρχιγραμματικό, τὸν Κωνσταντίνο Ξυπόλυτο, καὶ εἶχαν γραφθεῖ σὲ δύο διαδοχικὲς ἡμέρες, ὅπως συνάγεται ἀπὸ τὸ περιεχόμενό τους, ἂν καὶ δὲν ὑφίσταται κάποια ἄλλη χρονολογικὴ ἔνδειξη. Μεταξὺ τοῦ Γεωργίου Τραπεζουντίου καὶ τ. Α, Κέντρο Νεοελληνικῶν Ἐρευνῶν Ἐθνικοῦ Ἱδρύματος Ἐρευνῶν, Ἀθήνα 1997, σ. 585, ἀρ. ἐγγράφου (ἑλληνικοῦ) 939. 63. Eudioxu de Hurmuzaki Nicolae Iorga, Documente grecesti privitoare la istoria românilor, τ. 14.1, Bucureşti, Librariile Socec, C. Sfetea [si] P. Suru, 1915, σσ. 248-255. X. Γάσπαρης, Ἀρχεῖο Πρωτάτου. Ἐπιτομὲς μεταβυζαντινῶν ἐγγράφων, Ἀθωνικὰ Σύμμεικτα 2, Αθήνα 1991, σσ. 270-271. Κωνσταντίνος Σάθας, ὅ.π., σ. 157. Ἀθανάσιος Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Ἱεροσολυμιτικὴ Βιβλιοθήκη, ὅ.π., σ. 35. 64. Μανουὴλ Ἰ. Γεδεών, «Μνημεῖα Μεσαιωνικῆς Ἑλληνικῆς ποιήσεως», ὅ.π., σσ. 746-749. 30