Γ. Μ. ΣΗΦΑΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ΚΑΙ ΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΤΑ ΠΡΩΤΑ 25 ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΙΤΕ

Γ. Μ. ΣΗΦΑΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ΚΑΙ ΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΤΑ ΠΡΩΤΑ 25 ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΙΤΕ Είναι μεγάλη τιμή για μένα να βρίσκομαι σήμερα σ αυτό το βήμα. Λυπούμαι όμως που δεν βρίσκεται στη θέση μου ο πνευματικός πατέρας αυτού του λαμπρού ιδρύματος, ο κ. Λευτέρης Οικονόμου, ο οποίος δεν μπορούσε να είναι σήμερα μαζί μας. Θέλω πρώτα να κάμω μια διευκρίνιση του τίτλου της ομιλίας μου, «Ιστορικοί σταθμοί και περάσματα». Η λέξη περάσματα χρησιμοποιείται με διπλή σημασία: με την έννοια των διαβάσεων ανάμεσα από επικίνδυνες συμπληγάδες, και εξελικτικά στάδια, κάτι σαν rites de passage, που το ίδρυμα έπρεπε να περάσει ώσπου να ενηλικιωθεί χωρίς να αδρανοποιηθεί ενδιαμέσως και να περιπέσει σε πρόωρο μαρασμό. Θέλω επίσης να σας προειδοποιήσω ότι δεν πρόκειται να εκφωνήσω λόγο πανηγυρικό, αλλά να σας κουράσω ίσως με μια ομιλία με ιστορικό χαρακτήρα και περιεχόμενο, καθώς θα προσπαθήσω να σας παρουσιάσω τη λογική της ίδρυσης και την ιστορία του ΙΤΕ ως επιστημονικού ιδρύματος. Επειδή, ωστόσο, το Ερευνητικό Κέντρο Κρήτης όπως αρχικά ονομαζόταν το ΙΤΕ πριν από τη διεύρυνσή του με τα ινστιτούτα χημικών μηχανικών της Πάτρας και της Θεσσαλονίκης το 1987 ήταν συνδεδεμένο με το Πανεπιστήμιο Κρήτης, ως αδελφικό μάλλον παρά ως θυγατρικό ίδρυμα, μην παραξενευτείτε από τις αναφορές μου στο Πανεπιστήμιο το οποίο ιδρύθηκε από τη δικτατορία των Συνταγματαρχών, άρχισε να λειτουργεί το 1976 χωρίς ούτε έναν δικό του καθηγητή, και άρχισε να στελεχώνεται και να οργανώνεται πιο συστηματικά από το τέλος του 1981, με τον διορισμό στη νέα προσωρινή ΔΕ των πρώτων πέντε καθηγητών που είχαν μόλις μετακληθεί από σπουδαία πανεπιστήμια της αλλοδαπής, μερικοί μέσω άλλων ελληνικών πανεπιστημίων. Το λέω αυτό, γιατί εκείνα τα χρόνια έπνεε ακόμα ένας άνεμος αισιοδοξίας για το μέλλον της ελληνικής ανώτατης παιδείας και πολλοί αξιόλογοι επιστήμονες άφηναν τις θέσεις τους στο εξωτερικό για υπηρετήσουν την ελληνική ανώτατη παιδεία. Στη ΔΕ του ΠΚ, και πριν και μετά από το 1981, υπηρέτησαν άνθρωποι με όραμα και γνώση, οι οποίοι βάλθηκαν να στήσουν ένα σύγχρονο ίδρυμα ανώτατης εκπαίδευσης απαλλαγμένο από τις αγκυλώσεις των παλαιότερων ΑΕΙ της χώρας. Ήταν εκείνοι όπως και μερικοί από τους πρώτους επισκέπτες καθηγητές που διέδωσαν το μήνυμα πως το ΠΚ θα γινόταν κάτι διαφορετικό και που κατόρθωσαν να προσελκύσουν στην Κρήτη όχι μόνο νέους, αλλά και καταξιωμένους επιστήμονες με πλούσιο ερευνητικό έργο. Το διαφορετικό, σπεύδω να διευκρινίσω, θα ήταν κυρίως η έμφαση στην επιστημονική έρευνα, γι αυτό και οι οδηγίες που δόθηκαν στα σώματα εκλεκτόρων από πέντε σώματα για κάθε σχολή: θετικών επιστημών, φιλοσοφική και ιατρική, τα οποία αποτελούνταν κατά το ήμισυ από καθηγητές ελληνικών ΑΕΙ και κατά το άλλο ήμισυ από διακεκριμένους Έλληνες καθηγητές ευρωπαϊκών και αμερικανικών πανεπιστημίων, ήταν να εκλέξουν μόνο ανθρώπους που θα τους εξέλεγαν ευχαρίστως και στα δικά τους ιδρύματα. Η ΔΕ ανέλαβε να προστατεύσει τη διαδικασία των εκλογών, που διήρκεσε δύο χρόνια (και συνεχίστηκε σποραδικά ως το 1986) από πλήθος πιέσεων και παρεμβάσεων κομματικών και πολιτικών, οι οποίες οφείλονταν εν πολλοίς στην αναταραχή από τον κυοφορούμενο σε όλο το πρώτο εξάμηνο του 1982 νόμο-πλαίσιο για

2 Γ.Μ. ΣΗΦΑΚΗΣ: ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΑ ΠΡΩΤΑ 25 ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΙΤΕ την ανώτατη παιδεία, που έγινε τελικά νόμος του κράτους τον Ιούλιο του ίδιου έτους. Παρ όλα αυτά, οι πρώτες εκλογές σε όλες τις σχολές και τα τμήματα του ΠΚ διεξήχθηκαν υποδειγματικά και ήταν πολύ παραγωγικές. Αλίμονο όμως, ο Ν. 1268/1982, που θα εκσυγχρόνιζε τα πανεπιστήμια αντικαθιστώντας τον γερμανικής εμπνεύσεως Ν. 5343/1932 με τον αρχικά αμερικανικής εμπνεύσεως νέο νόμο-πλαίσιο, δεν άργησε να αποβεί μοιραίος για το ελληνικό πανεπιστήμιο, και ιδιαίτερα για την επιστημονική έρευνα. Γιατί παρά τις προσπάθειες του τότε υπεύθυνου εισηγητή για το σχετικό νομοσχέδιο, του υφυπουργού παιδείας Γιώργου Λιάνη, το τελικό κείμενο του νόμου διαμορφώθηκε, κάτω από μεγάλες πιέσεις εκ των κάτω, από μεσαία κομματικά στελέχη, που προφανώς δεν γνώριζαν ούτε για τους καταστατικούς χάρτες λειτουργίας των αμερικανικών πανεπιστημίων στις ΗΠΑ δεν υπάρχει ενιαίος νόμος για την ανώτατη εκπαίδευση, ούτε για τις αξιοκρατικές διαδικασίες επιχορήγησης των ιδρυμάτων από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση, ούτε για την αρχή της αυτοεξισορρόπησης του αμερικανικού συστήματος διακυβερνήσεως (αγγλιστί checks and balances ). Έτσι κατάφεραν να δημιουργήσουν, κάτω από τα μάτια ενός αρμόδιου υπουργού και ενός πρωθυπουργού που προέρχονταν από πρώτης τάξεως αμερικανικά πανεπιστήμια, ένα ιδιόμορφο νομικό κατασκεύασμα μνημειώδους ανευθυνότητας, που παρέδωσε τα ελληνικά πανεπιστήμια σε συνδιοίκηση των καθηγητών με τους φοιτητές τους, αφού συγχρόνως φρόντισαν, μέσω του ίδιου νόμου, να αντικαταστήσουν τους εκπροσώπους των φοιτητών με κομματικά στελέχη, που υπηρετούσαν (και υπηρετούν) τα εντός ή εκτός της Βουλής κόμματα στα οποία ανήκουν, και όχι τα ιδρύματα στα οποία είναι εγγεγραμμένοι. Αυτό, σε συνδυασμό με τη φενάκη της δωρεάν παιδείας και την παρεξήγηση της αρχής της ακαδημαϊκής ελευθερίας (το να μπορεί, δηλαδή, ο Γαλιλαίος να διδάσκει ότι η γη κινείται σε αντίθεση προς τη διδασκαλία της Καθολικής Εκκλησίας) και την αντικατάστασή της με το λεγόμενο ακαδημαϊκό άσυλο, οδήγησαν στα αποτελέσματα που όλοι γνωρίζομε: στους εμπρησμούς των ιδρυμάτων κατά προτίμηση του ΕΜΠ, στο κτίσιμο της πόρτας της Συγκλήτου στα Χανιά ώσπου να πάρει τις αποφάσεις που της υπαγόρευαν οι φοιτητές, στη χειροδικία που πρόσφατα έστειλε τον πρύτανη του ΑΘΠ στο νοσοκομείο με διάσειση, στη συχνή πια παρεμπόδιση των εκλογών για τις πανεπιστημιακές αρχές, και στις αμέτρητες καταλήψεις, κλοπές και καταστροφές της δημόσιας περιουσίας. Σκοπός μου, ωστόσο, δεν είναι να διεκτραγωδήσω τα δεινά που κατατρύχουν την ελληνική ανώτατη παιδεία και που δυστυχώς φαίνονται, υπό τις παρούσες συνθήκες, αθεράπευτα, αλλά να περιγράψω τον τρόπο που το ΠΚ προσπάθησε, όσο ακόμα το ίδρυμα τελούσε υπό το ιδιότυπο καθεστώς προσωρινής διοίκησης που ο αείμνηστος Νίκος Σβορώνος, μέλος τότε της ΔΕ, ονόμαζε χαριτολογώντας «πεφωτισμένη δεσποτεία», προσπάθησε, επαναλαμβάνω, να προστατευθεί από την επερχόμενη θύελλα που θα ξεσήκωνε ο Ν. 1268/1982. Πριν ακόμα την ψήφισή του, οι προσδοκίες της μεγάλης συμμετοχής των φοιτητών στη διοίκηση των ΑΕΙ κόντεψαν να στοιχίσουν στο ΠΚ τις πρώτες εκλογές καθηγητών, τις οποίες οι φοιτητές προσπάθησαν βιαίως να εμποδίσουν και θα το είχαν κατορθώσει, αν οι εκπρόσωποι των επιστημονικών συλλόγων του Ηρακλείου και ο τότε δήμαρχος της πόλης, Μανόλης Καρέλλης, δεν προέτασσαν, κυριολεκτικά, τα στήθη τους για να προφυλάξουν τις συνεδριάσεις των εκλεκτόρων για τα τμήματα Πληροφορικής, στην Αθήνα, και Φυσικής, στο Ρέθυμνο, από τα κύματα επιθέσεων των φοιτητών. Προβλέποντας τα χειρότερα για τη συνέχεια, δηλαδή τί θα

Γ.Μ. ΣΗΦΑΚΗΣ: ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΑ ΠΡΩΤΑ 25 ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΙΤΕ 3 μπορούσε να συμβεί μετά την εκλογή των πρώτων πρυτανικών αρχών, η ΔΕ έκαμε δεκτή την εισήγηση του μέλους της και καθηγητή του ΠΚ, Λευτέρη Οικονόμου, να προτείνει στο νεοσύστατο Υπουργείο Έρευνας, την ίδρυση του Ερευνητικού Κέντρου Κρήτης. Για λόγους ιστορικής ακρίβειας, ωστόσο, πρέπει να σημειώσω ότι η σύλληψη της ιδέας ενός ερευνητικού κέντρου πλάι στο πανεπιστήμιο ήταν παλαιότερη, και στόχευε στη συγκράτηση αξιόλογου επιστημονικού δυναμικού σ ένα περιφερειακό ίδρυμα όπως της Κρήτης και στην πρόληψη του γνωστού φαινομένου να χρησιμοποιούνται τα επαρχιακά πανεπιστήμια της χώρας σαν μεταβατικές βαθμίδες για τη μετακίνηση των διδασκόντων προς την πρωτεύουσα. Ο πρώτος και τελευταίος υπουργός του βραχύβιου δυστυχώς Υπουργείου Έρευνας ήταν ο Γιώργος Λιάνης, που δεν δυσκολεύτηκε να συμφωνήσει ότι οι συνέπειες του (δικού του) νόμου-πλαισίου θα ήταν, το λιγότερο, δυσμενείς για την επιστημονική έρευνα στα πανεπιστήμια, ενώ εντυπωσιάστηκε από τα βιογραφικά και το πλήθος για την ακρίβεια τις χιλιάδες αναφορών που είχαν στις δημοσιεύσεις τους μερικοί από τους πρώτους καθηγητές του ΠΚ, όπως οι φυσικοί Οικονόμου και Τάκης Λαμπρόπουλος, ο βιολόγος Φώτης Καφάτος, ο πληροφορικός Διονύσης Τσιχριτζής, ο μαθηματικός Γιάννης Παπαδάκης και μερικοί άλλοι, οι οποίοι είχαν ανταποκριθεί στο κάλεσμα του ΠΚ να έρθουν σε ένα περιφερειακό αλλά νέο ίδρυμα, προκειμένου δημιουργήσουν, περίπου εκ του μηδενός, ένα πανεπιστήμιο ευρωπαϊκών προδιαγραφών. Στο πλαίσιο αυτής της ιδεολογίας εντασσόταν και το Ε.ΚΕ.Κ., που ως θεσμός δεν ήταν βέβαια πρωτοφανής για την Ευρώπη και τη Β. Αμερική κάθε άλλο μάλιστα, αλλά στη χώρα μας θα λειτουργούσε και σαν καταφύγιο από τον λαϊκισμό και την ισοπέδωση προς τα κάτω που ήδη απειλούσε τα ελληνικά ΑΕΙ, επιπλέον των χρόνιων αδυναμιών τους. Υιοθέτησε, λοιπόν, o Υπουργός Έρευνας την πρόταση και υποστήριξε ενθέρμως την ίδρυση και την αρχική προικοδότηση του Ε.ΚΕ.Κ. Το σχετικό ΠΔ δημοσιεύθηκε τον Δεκέμβριο του 1982 και τα τρία πρώτα ινστιτούτα του εκείνα της Πληροφορικής, της Βιολογίας, και της Ηλεκτρονικής Δομής της Ύλης και Λέιζερ άρχισαν να λειτουργούν την επόμενη άνοιξη σε χώρους του ΠΚ, ενώ το 1985 προστέθηκαν στο Ε.ΚΕ.Κ. τα ινστιτούτα των Υπολογιστικών Μαθηματικών και των Μεσογειακών Σπουδών, το τελευταίο στο Ρέθυμνο, προκειμένου να υποστηρίζει ερευνητικά και να υποστηρίζεται αντίστοιχα από το επιστημονικό δυναμικό της Φιλοσοφικής Σχολής του πανεπιστημίου, η οποία διέθετε και τομείς άγνωστους ως τότε στα ελληνικά πανεπιστήμια, όπως ήταν ο Τομέας Θεατρολογίας και Μουσικολογίας, και ο Τομέας Τουρκικών και Αραβικών Σπουδών. Η καινοτομία του Ε.ΚΕ.Κ. σε σχέση με τα άλλα ερευνητικά κέντρα της χώρας, π.χ. το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών ή τον Δημόκριτο, ήταν ότι θα εποπτευόταν και θα χρηματοδοτούνταν από το Υπουργείο Έρευνας, ενώ θα ήταν συνδεδεμένο με το ΠΚ, από το οποίο θα αντλούσε ερευνητές και μεταπτυχιακούς φοιτητές. Θα διοικούνταν από διοικητικό συμβούλιο που θα διοριζόταν από το Υπουργείο Έρευνας, αλλά θα μετείχε σ αυτό και εκπρόσωπος του πανεπιστημίου, που θα οριζόταν από τη σύγκλητο. Το σχήμα αυτό εξασφάλιζε χαμηλό κόστος μισθοδοσίας, αφού μεγάλος αριθμός ερευνητών θα αμείβονταν μόνο με ένα επιμίσθιο το οποίο όμως δεν θα επιβάρυνε τον προϋπολογισμό του πανεπιστημίου, όπως δεν θα τον επιβάρυναν ούτε οι μεταπτυχιακές υποτροφίες. Από την άλλη μεριά, το Υπουργείο Έρευνας θα γινόταν αρωγός πανεπιστημιακής έρευνας, όχι γενικά και αφηρημένα, όπως συμβαίνει με τα ερευνητικά κονδύλια του Υπουργείου Παιδείας, αλλά ύστερα από κρίση προτάσεων και επιλογή. Μεγάλος αριθμός φοιτητών,

4 Γ.Μ. ΣΗΦΑΚΗΣ: ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΑ ΠΡΩΤΑ 25 ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΙΤΕ τέλος, θα έβρισκε φιλοξενία και καλύτερες συνθήκες άσκησης και εκπαίδευσης στα εργαστήρια των ερευνητικών ινστιτούτων. Αλλά και πάλι για λόγους ιστορικής ακρίβειας πρέπει να σημειωθεί ότι επιμίσθιο δεν πήραν ποτέ οι καθηγητές ερευνητές από τον κρατικό προϋπολογισμό, παρά μόνο, αργότερα, από ευρωπαϊκά ερευνητικά προγράμματα, όταν τα ίδια προέβλεπαν κάτι τέτοιο. Αλίμονο και πάλι, όμως. Στη χώρα μας πολλοί πιστεύουν πως η αξιοκρατία είναι έννοια ασυμβίβαστη με τη δημοκρατία. Πριν περάσει πολύς καιρός, τα ακαδημαϊκά ινστιτούτα, όπως ονομάστηκαν τα λίγα ανάλογα ιδρύματα με τα οποία ο Γ. Λιάνης θέλησε να επεκτείνει το μοντέλο του Ε.ΚΕ.Κ. και σε άλλα πανεπιστήμια, βρέθηκαν στο στόχαστρο των αγωνιστών για δημοκρατία και την ισότητα στα πανεπιστήμια, κυρίως των τότε βοηθών/επιμελητών, όσο και των φοιτητών. Το ίδιο το Υπουργείο Έρευνας υποβαθμίστηκε στα τέλη του 1985 σε Γ. Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας στο πλαίσιο του Υπουργείου Βιομηχανίας (ενώ ο Γ. Λιάνης, για λόγους που δεν γνωρίζω, βρέθηκε στη Σεούλ της Ν. Κορέας, ως πρέσβυς εκ προσωπικοτήτων). Εντωμεταξύ δεν θα αργούσε να φτάσει το τέλος και της ΔΕ και αντίστοιχα η ώρα της εκλογής των πρώτων πρυτανικών αρχών στο ΠΚ την άνοιξη του 1986. Πράγμα που δεν μπορούσε παρά να εγκυμονεί τα χειρότερα για τη σχέση Ε.ΚΕ.Κ. και ΠΚ, δεδομένου ότι το πρώτο θα έχανε την προστασία της ΔΕ και θα έμενε εκτεθειμένο στη συσσωρευμένη εχθρότητα των κομματικά οργανωμένων φοιτητών και ευάριθμων διδασκόντων, αλλά και στον φθόνο άλλων ΑΕΙ, ίσως γιατί η παρουσία του είχε αρχίσει να γίνεται αισθητή και έξω από τα όρια της Κρήτης. Οι πρώτες πρυτανικές εκλογές την άνοιξη του 1986 απέδωσαν τα αναμενόμενα: Μια νέα διοίκηση του ΠΚ όχι ακριβώς φιλική προς το Ε.ΚΕ.Κ., την ίδια εποχή που ο τότε Υπουργός Παιδείας, Αντώνης Τρίτσης, επεδίωκε να εντάξει τα ακαδημαϊκά ινστιτούτα στο ΥΕΠΘ. Το Ε.ΚΕ.Κ., ωστόσο, είχε ήδη επιτύχει εθνική και διεθνή αναγνώριση χάρη στην ποιότητα του έργου που επιτελούσε, τις διεθνείς σχέσεις που είχε αρχίσει να αναπτύσσει, και τα εθνικά όσο και ευρωπαϊκά ανταγωνιστικά προγράμματα που είχε κερδίσει. Έτσι, μάλλον δεν εξεπλάγη κανείς εννοώ στον ακαδημαϊκό χώρο όταν ο Λευτέρης Οικονόμου κλήθηκε, τον Φεβρουάριο του 1987, να αναλάβει τη ΓΓΕΤ, ενώ δεν είχε καμιά σχέση με το κυβερνών κόμμα. Αλλά βέβαια υπουργός Βιομηχανίας ήταν τότε ο Αναστάσιος Πεπονής, θερμός φίλος και αποτελεσματικός υπερασπιστής του ΙΤΕ, ο οποίος μας τιμά και σήμερα με την παρουσία του εδώ. Ήταν, λοιπόν, οι Πεπονής και Οικονόμου που υλοποίησαν, με το ιδρυτικό ΠΔ 432/11-1987 του ΙΤΕ, την απόφαση της κυβέρνησης να δώσει την επιλογή στα ακαδημαϊκά ινστιτούτα να υπαχθούν είτε στο ΥΠΕΘ, είτε στη ΓΓΕΤ και να χωριστούν από τα αντίστοιχα πανεπιστήμια. Με το εν λόγω ΠΔ το ΙΤΕ συγκροτήθηκε από τη συνένωση του Ε.ΚΕ.Κ. και των δύο ακαδημαϊκών ινστιτούτων χημικής μηχανικής των Πατρών και της Θεσσαλονίκης: το Ερευνητικό Ινστιτούτο Χημικής Μηχανικής και Χημικών Διεργασιών Υψηλής Θερμοκρασίας (ΕΙΧΗΜΥΘ) στην Πάτρα και το Ερευνητικό Ινστιτούτο Τεχνικής Χημικών Διεργασιών (ΕΙΤΧΗΔ) στη Θεσσαλονίκη, αντίστοιχα. (Τα ινστιτούτα αυτά είχαν ιδρυθεί ως ακαδημαϊκά ερευνητικά κέντρα το 1985.) Η επανίδρυση και ταυτόχρονη διεύρυνση του πρώην Ε.ΚΕ.Κ. σε ΙΤΕ το 1987 ήταν μεγάλος ιστορικός σταθμός και ένα αληθινό πέρασμα, όπως είπα στην αρχή: διαφυγή ανάμεσα από συμπληγάδες, όσο και μετάβαση σ ένα νέο στάδιο ωρίμανσης και ενηλικίωσης, καθώς το ΙΤΕ αναδείχθηκε έτσι σε εθνικό περιφερειακό ερευνητικό ίδρυμα και πήρε τη θέση του πλάι στο ΕΙΕ και τα άλλα

Γ.Μ. ΣΗΦΑΚΗΣ: ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΑ ΠΡΩΤΑ 25 ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΙΤΕ 5 εποπτευόμενα από τη ΓΓΕΤ ερευνητικά ιδρύματα. Η πορεία του έκτοτε υπήρξε ανοδική και κατά καιρούς ραγδαία. Βέβαια με το ΠΔ του 1987 η καινοτομία των ακαδημαϊκών ερευνητικών κέντρων, γενικότερα, που θα συλλειτουργούσαν με τα πανεπιστήμια, έλαβε τέλος. Παρ όλα αυτά, αν και το νέο καθεστώς ισοδυναμούσε με διαζύγιο του ΙΤΕ από το ΠΚ κατά νόμον, στην πράξη δεν άλλαξε σχεδόν τίποτα στις ουσιαστικές σχέσεις των δύο ιδρυμάτων: η πλειονότητα των ερευνητών ήταν και είναι μέλη ΔΕΠ του ΠΚ, αλλά και αντίστοιχα των πανεπιστημίων Θεσσαλονίκης και Πατρών, ενώ στα εργαστήρια του ΙΤΕ ασκούνται, υπό ιδεώδεις συνθήκες, εκατοντάδες μεταπτυχιακών υποτρόφων, και όχι μόνο, γιατί σε μερικές περιπτώσεις, τουλάχιστον στο ΙΠ, φοιτούν και προπτυχιακοί φοιτητές. Μερικά αριθμητικά δεδομένα θα ήταν χρήσιμα σ αυτό το σημείο. ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ ΙΤΕ Έτος Ερευνητικό Τεχνικό Υπότροφοι Διοικητ. & Βοηθ. Σύνολο 1983 9 (6 ΔΕΠ) 4 16 8 37 1988 101 112 170 46 429 1998 241 125 255 77 698 2008 250 (130) 380 383 108 1134 Βλέπομε λοιπόν ότι το ΙΤΕ δεν απομακρύνθηκε ποτέ από τον αρχικό σκοπό του και την ιδεολογία της αλληλεπίδρασης με το πανεπιστήμιο στον τομέα της επιστημονικής έρευνας. Ίσως εδώ είναι το κατάλληλο σημείο να προστεθεί άλλος ένας μάρτυρας για την αμοιβαίως επωφελή όσο και παραγωγική συνεργασία των ιδρυμάτων: το Αστεροσκοπείο του Σκίνακα. Η δημιουργία του Αστεροσκοπείου οφείλεται στη συνεργασία των αστροφυσικών του ΠΚ και του ΙΤΕ με το περίφημο Ινστιτούτο Αστροφυσικής της Max- Planck-Gesellschaft του Μονάχου, που είναι ένα πολυδύναμο επιστημονικό ίδρυμα, κάτι σαν το ΙΤΕ, μόνο... λιγάκι μεγαλύτερο, αφού έχει 80 ινστιτούτα, στα οποία υπηρετούν 21.000 άνθρωποι, στους οποίους συγκαταλέγονται άνω των 9000 ερευνητών και μεταπτυχιακών φοιτητών. Το Ινστιτούτο του ιδρύματος Max-Planck ήταν πρόθυμο να συγχρηματοδοτήσει τη δημιουργία ενός αστεροσκοπείου στον Ψηλορείτη για χάρη του Κομήτη του Χάλεΰ που ετοιμαζόταν να περάσει και πάλι κοντά από τη Γη στα μέσα της δεκαετίας του 1980. Η ταχύτητα δημιουργίας του Αστεροσκοπείου στον Ψηλορείτη, που αποτελούσε ιδεώδες σημείο παρατήρησης της πορείας του κομήτη και του ουρανού γενικότερα, θα ήταν ίσως παγκόσμιο ρεκόρ, αν υπήρχαν κάπου συγκρίσιμα στοιχεία. Ο δήμος Ανωγείων παραχώρησε στο ΠΚ την κορυφή του Σκίνακα, η τεχνική υπηρεσία του ΠΚ ετοίμασε τη μελέτη του κτηρίου, το γερμανικό ίδρυμα προμήθευσε τον απαραίτητο αρχικό εξοπλισμό. Από το 1984 ως σήμερα (24 χρόνια) το κόστος αυτής της μονάδας έχει ανέλθει σε 4 εκ. ευρώ συνολικά, από τα οποία 1,5 εκ. έχει επιβαρύνει το ΠΚ, 1,5 εκ. έχει

6 Γ.Μ. ΣΗΦΑΚΗΣ: ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΑ ΠΡΩΤΑ 25 ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΙΤΕ επιβαρύνει το ΙΤΕ, και 1 εκ. το Ινστιτούτο Max-Planck. Το Αστεροσκοπείο του Ψηλορείτη έχει στο ενεργητικό του μερικές μεγάλες επιτυχίες. Αναφέρω, π.χ., την πιο πρόσφατη από αυτές, την ανακάλυψη οπτικών παλμών από ένα Μagnetar, δηλαδή ένα αστέρι νετρονίων με το ισχυρότερο μαγνητικό πεδίο που υπάρχει στη φύση η ανακάλυψη αυτή δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Nature, περίφημο για την αυστηρότητα και την εγκυρότητά του. Προσθέτω ότι έχει ήδη εγκριθεί από το Εθνικό Γνωμοδοτικό Συμβούλιο Έρευνας πρόταση του ΙΤΕ για την ίδρυση Ινστιτούτου Διαστημικής και Επίγειας Αστροφυσικής (ακρώνυμο ΙΔΕΑ) που, όταν (και εάν) γίνει δεκτή και από την Κυβέρνηση, το ΙΔΕΑ θα αποτελέσει το έβδομο ινστιτούτο του ΙΤΕ. Είναι όμως ώρα να αναφερθούμε σε μερικά από τα επιτεύγματα του ιδρύματός μας. Κατ αρχήν, θέλω να ζητήσω προκαταβολικά συγγνώμη από τους παρόντες (και απόντες) ερευνητές για ενδεχόμενες εσφαλμένες επιλογές μου, που οφείλονται κατ αρχήν στην ανικανότητά μου να εκτιμήσω ορθά το έργο τους, ενώ η έλλειψη χρόνου μού επιβάλλει να επιλέξω και να παρουσιάσω συνοπτικά πολύ λίγα μόνο από τα επιτεύγματά τους. Πρώτα μερικά αριθμητικά και γι αυτό αντικειμενικά δεδομένα: Επιστημονικές Δημοσιεύσεις (σύνολα) Δημοσιεύσεις Ετεροαναφορές Δημοσιεύσεις σε πρακτικά διεθνών συνεδρίων ΙΤΕ (ανά έτος) 431 8019 238 EKEK/ΙΤΕ (συνολικά) 4788 61010 (12,74 ανα δημοσίευμα) Τα ινστιτούτα του ΙΤΕ έχουν διακριθεί, ή πρωτεύσει και στις τρεις αξιολογήσεις της ΓΓΕΤ 1999, 2001, 2005, που έγιναν από διακεκριμένους Έλληνες επιστήμονες του εξωτερικού. Σύνδεση με παραγωγή Συνεργασίες με εταιρείες Διπλώμ. ευρεσιτεχνίας Τεχνολογικά πάρκα Προϊόντα και υπηρεσίες (έσοδα 2007) 300 59 3 4443 εκατομ. Στην ίδια αυτή δραστηριότητα ανήκουν και οι θυγατρικές εταιρείες που κατά καιρούς ιδρύθηκαν από το ΙΤΕ. Η πιο γνωστή από αυτές είναι ασφαλώς η Forthnet, αλλά υπάρχουν ακόμα άλλες εννέα, όπως είναι η Forth Photonics, Nanothinx, Minos Biosystems, κά. Ανήκουν επίσης τα τρία τεχνολογικά πάρκα, Ηρακλείου, Πάτρας και Θεσσαλονίκης, που ήταν τα πρώτα που ιδρύθηκαν στην Ελλάδα από το ΙΤΕ, σχεδόν ταυτόχρονα με το ίδιο ΙΤΕ, με σκοπό τη σύνδεση έρευνας και παραγωγής, και τη

Γ.Μ. ΣΗΦΑΚΗΣ: ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΑ ΠΡΩΤΑ 25 ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΙΤΕ 7 μεταφορά τεχνολογίας σε εταιρείες που θα ενδιαφέρονταν για καινοτομία και αξιοποίηση της υψηλής τεχνολογίας, στην οποία θα τους έδινε πρόσβαση το Ίδρυμα, ακριβώς, Τεχνολογίας και Έρευνας. Υποδειγματικά για τα δικά μας ήταν τα επιτυχημένα τεχνολογικά πάρκα Ευρώπης και Αμερικής, όπως είναι, π.χ., η Σοφία Αντίπολις κοντά στη Νίκαια της Γαλλίας, ή ανάλογη περίπτωση της Β. Καρολίνας των ΗΠΑ. Δεν είμαι αρμόδιος να αξιολογήσω την επιτυχία ή μη των πάρκων, αλλά μάλλον αμφιβάλλω αν συνέτρεξαν πάντοτε οι αναγκαίες προϋποθέσεις για την επιτυχία τους, εκτός, εννοείται, και πέρα από τις πρωτοβουλίες του ΙΤΕ. Τέτοιες προϋποθέσεις θα ήταν η σταθερή και επίμονη κρατική πολιτική για προσέλκυση επενδύσεων, π.χ., με φορολογικές διευκολύνσεις, και η επιχειρηματική φαντασία σε τοπικό επίπεδο. Γνωρίζω, πάντως, ότι έκτοτε ιδρύθηκαν και άλλα πάρκα, στην Αττική, τη Θεσσαλία, και την Ήπειρο. Μια άλλη σχετική πρωτοβουλία του ΙΤΕ είναι το Δίκτυο διάχυσης τεχνολογίας «Πράξη», που «από το 1991 παρέχει υπηρεσίες πληροφόρησης, διαμεσολάβησης και συμβουλευτικής υποστήριξης προς επιχειρήσεις και ερευνητικά εργαστήρια, σε όλο το φάσμα των δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τη Μεταφορά Τεχνολογίας και Αξιοποίηση των Αποτελεσμάτων της Έρευνας». Το Δίκτυο ΠΡΑΞΗ είναι μη κερδοσκοπικός οργανισμός που λειτουργεί με τη συνεργασία του ΣΕΒ και του ΣΒΒΕ. Από το 2008 είναι μέλος του Enterprise Europe Network, ενός αντίστοιχου δηλαδή ευρωπαϊκού δικτύου. Επειδή η Πράξη δεν προσπαθεί να προσελκύσει επενδύσεις όπως τα τεχνολογικά πάρκα, και μάλιστα σε τόπους με μικρή βιομηχανική παράδοση αλλά παίζει τον ρόλο γραφείου συνοικεσίων, τρόπον τινά, που προσπαθεί αφιλοκερδώς να φέρει σε επαφή τις παραγωγικές επιχειρήσεις της χώρας με τα κέντρα έρευνας και τεχνολογίας, ελληνικά και ξένα, λειτουργεί λίαν επιτυχώς και επωφελώς για τη χώρα. Κατάρτιση και εκπαίδευση Διδακτορικά (Εκπονηθέντα ή εκπονούμενα) Εκπαίδευση κατάρτιση τεχνικών, επιστημόνων, ιατρών. Εκδόσεις βιβλίων (Από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) 248 Περ. 7475 άτομα ~350 τίτλοι Ειδικότερα για τις ΠΕΚ πρέπει να διευκρινιστεί στο σημείο αυτό ότι δεν ανήκει στις θυγατρικές εταιρείες, αφού είναι μία μη κερδοσκοπική δραστηριότητα, αλλά ανήκει στον χώρο των εκπαιδευτικών δράσεων του ΙΤΕ. Και τούτο γιατί ένας μεγάλος αριθμός των βιβλίων που εκδίδει είναι διδακτικά εγχειρίδια για φοιτητές, είτε πρωτότυπα έργα είτε μεταφράσεις, τα οποία χρησιμοποιούνται σε όλα τα ΑΕΙ της χώρας συγκεκριμένα, αποτελούν τα κύρια διδακτικά συγγράμματα σε περίπου 500 πανεπιστημιακά μαθήματα. Αλλά οι ΠΕΚ έχουν στο ενεργητικό τους και αρκετές πρωτότυπες ερευνητικές μονογραφίες, βιβλία επιστημονικής εκλαΐκευσης, όπως και εκδόσεις δίσκων παραδοσιακής μουσικής, που κι αυτές αποτελούν τον καρπό λαογραφικής έρευνας και εκτενούς μουσικολογικού σχολιασμού. Ο σχετικά μικρός αυτός εκδοτικός οίκος αν και από τους μεγαλύτερους, αν όχι ο μεγαλύτερος της επικράτειας στον χώρο του ποιοτικού επιστημονικού βιβλίου στεγάστηκε το 1984 στο Ε.ΚΕ.Κ. προκειμένου να μπορεί απορροφήσει κατ έτος τους τόκους μιας αξιόλογης δωρεάς της Παγκρητικής Ενώσεως Αμερικής η οποία

8 Γ.Μ. ΣΗΦΑΚΗΣ: ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΑ ΠΡΩΤΑ 25 ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΙΤΕ (Παγκρητική) πείσθηκε τελικά, αν και όχι χωρίς δυσκολία, να χρηματοδοτήσει ένα εικονικό (virtual) ακαδημαϊκό εκδοτικό ίδρυμα και όχι ένα κτήριο του ΠΚ, όπως ήταν η αρχική τους πρόθεση. Έτσι ιδρύθηκε το πρώτο και μέχρι στιγμής το μόνο university press στη χώρα, το οποίο δεν θα εξέδιδε ακρίτως τα βιβλία των καθηγητών του ΠΚ, αλλά θα λειτουργούσε αξιοκρατικά όπως και έγινε τελικά επιλέγοντας, ύστερα από συχνά αυστηρή αξιολόγηση, βιβλία που κρίνονται πράγματι άξια δημοσιεύσεως. Ιδού μερικά συγκεντρωτικά στοιχεία από τη δραστηριότητα των ΠΕΚ τα τελευταία 23 χρόνια: Συνολικός αριθμός εκδοθέντων τίτλων Νέες εκδόσεις ανά έτος Συνολικές/ Ετήσιες Πωλήσεις Αντιτύπων Τμήματα ΑΕΙ/ Μαθήματα που χρησιμοποιούν βιβλία των ΠΕΚ ως διδακτικά Βραβεύσεις εκδόσεων βιβλίων και δίσκων ~350 ~20 1.200.000 / 100.000 ~160 / ~500 9 *** Δεν είμαι αρμόδιος να παρουσιάσω το έργο και τα επιτεύγματα των ινστιτούτων του ΙΤΕ, αλλά ο ενδιαφερόμενος μπορεί να δεί μια σύντομη σειρά διαφανειών, που ετοίμασα (με κάπως αυθαίρετη επιλογή) από τα στοιχεία που μου παραχώρησαν οι διευθυντές (και ερευνητές) των ινστιτούτων. Τελειώνοντας, θέλω να δηλώσω ότι, ενώ συμμερίζομαι τη δικαιολογημένη υπερηφάνεια των ερευνητών του ΙΤΕ για το έργο και τα επιτεύγματά τους, δεν διακατέχομαι από χαρά και αισιοδοξία για το μέλλον, αλλά από μεγάλη ανησυχία. Έχομε μπει, κάπως απροσδόκητα και απροετοίμαστοι, σε μια περίοδο διεθνούς οικονομικής ύφεσης, που κανείς δεν ξέρει πόσο θα διαρκέσει και σε τέτοιες περιόδους δεν φαίνεται πιθανό να δοθεί υψηλή προτεραιότητα στην επιστημονική έρευνα σε μια χώρα σαν την Ελλάδα, όπου η σημασία της έρευνας δεν γίνεται καν αντιληπτή από τους περισσότερους. Και όμως η επιστημονική έρευνα και τεχνολογία είναι τώρα πιο αναγκαία παρά ποτέ, αν θέλομε να βγούμε κάποτε από την κρίση χωρίς μεγάλες και μη αναστρέψιμες απώλειες, όπως θα ήταν η περαιτέρω καταστροφή του περιβάλλοντος (π.χ., με τη χρήση του λιγνίτη για την παραγωγή ενέργειας, ή με την αλόγιστη κατάχρηση των υδάτινων πόρων), η μεγαλύτερη ακόμα παρακμή της παιδείας, η επιδείνωση της ποιότητας ζωής που βιώνομε καθημερινά στη χώρα μας. Η επιστημονική έρευνα διεθνώς είναι ο μοχλός, και η μόνη μέθοδος (με την αρχαία σημασία της λέξης: συστηματική αναζήτηση) διεξόδου από την κρίση, με την αναζήτηση, φέρ ειπείν, εναλλακτικών πηγών ενέργειας, με την αναζήτηση και τιθάσευση των οικονομικών δυνάμεων και αιτίων που προκάλεσαν την κρίση, με τη σοφότερη διαχείριση των φυσικών πόρων και κατανομής του πλούτου. Αν κανείς αναρωτιέται ποιά σχέση μπορεί να έχουν τα μεγάλα αυτά διεθνή ζητούμενα με την επιστημονική έρευνα στην Ελλάδα, ας αναλογισθεί ότι και η επιστήμη είναι εξίσου διεθνής, ότι δεν είμαστε μόνο πολίτες μιας μικρής χώρας, αλλά της ευρωπαϊκής ομοσπονδίας, και ότι η αναζήτηση των σχέσεων γονιδιώματος και ασθενειών που

Γ.Μ. ΣΗΦΑΚΗΣ: ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΑ ΠΡΩΤΑ 25 ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΙΤΕ 9 αναζητούν οι ερευνητές του Ινστιτούτου Βιολογίας, ή η βελτίωση και χρηση νανοτεχνικών υλικών που ψάχνουν στα ινστιτούτα Πληροφορικής και Χημικής Μηχανικής, ή η αποστείρωση του αέρα σε κλειστούς χώρους που αναζητούν στο Ινστιτούτο Βιοϊατρικής στα Γιάννενα, ενδέχεται όχι μόνο να βελτιώσουν την ποιότητα της ζωής μας, αλλά και να αποφέρουν σημαντικό πλούτο στη χώρα. (Το κείμενο αυτό εκφωνήθηκε στην τελετή εορτασμού για τα 25 χρόνια του ΙΤΕ, στις 8/11/2008. Ο συγγραφέας της ομιλίας ήταν πρόεδρος της ΔΕ του ΠΚ [1981 1986], και διευθυντής του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών του ΙΤΕ [1985 1992].)