Στόχοι του μαθήματος:

Πανεπιστήμιο Αιγαίου Τμήμα Κοινωνιολογίας Eαρινό εξάμηνο 2015 Μάθημα: H Ταξική Διάρθρωση των Σύγχρονων Κοινωνιών (Β εξάμ.) Τρίτη 18:00-21:00 Διδάσκων: Καθηγητής Θανάσης Αλεξίου Στο μάθημα αυτό θα εξεταστεί η ταξική διάρθρωση ως ιστορική διαδικασία. Θα επιχειρηθεί, δηλαδή να αναδειχτούν οι παράγοντες που καθορίζουν την ταξική διάρθρωση και συμβάλλουν σε αλλαγές στην κοινωνική διαστρωμάτωση των σύγχρονων κοινωνιών. Στο επίκεντρο του μαθήματος θα είναι θεωρήσεις που επιχειρούν να ερμηνεύσουν υποδειγματικά τη δυναμική κοινωνικών συλλογικοτήτων (κοινωνικές τάξεις, κοινωνικά στρώματα, κοινωνικό-πολιτισμικά περιβάλλοντα κ.λπ.) που έχουν προκληθεί από την αναδιάρθρωση της παραγωγής, τις μεταμορφώσεις της μισθωτής εργασίας και τους μετασχηματισμούς της κοινωνίας. Σο πρώτο επίπεδο ανάλυσης του μαθήματος εξετάζονται οι μαρξιστικές (και νεομαρξιστικές) ερμηνείες της ταξικής διάρθρωσης και των ταξικών σχέσεων και οι βεμπεριανές (και νεοβεμπεριανές) προσεγγίσεις της κοινωνικής διαστρωμάτωσης, απ όπου προκύπτουν τύποι ταξικής διάρθρωσης και κοινωνικής διαστρωμάτωσης με τα αντίστοιχα μεθοδολογικά εργαλεία ανάλυσης. Σ ένα δεύτερο επίπεδο ανάλυσης του μαθήματος επιχειρείται η σύζευξη των θεωρητικών μοντέλων (Παραδειγμάτων) με την ιστορική πραγματικότητα, ώστε να είναι εφικτή η διαχρονική (ιστορική) και συγχρονική εξέταση κοινωνικών μορφωμάτων που υπό όρους μετεξελίσσονται σε «συλλογικούς φορείς δράσης». Επομένως η θεωρητικοποίηση της ταξικής διάρθρωσης των παραδοσιακών κοινωνιών σε συνάρτηση και αντιδιαστολή με την αντίστοιχη των σύγχρονων κοινωνιών, θα αναδείξει την ιστορικότητα αλλά και τη δυναμική συστημάτων ταξικής διάρθρωσης. Στόχοι του μαθήματος: η εξοικείωση των φοιτητών/τριών με ένα αναστοχαστικό τρόπο σκέψης ώστε να είναι δυνατή η ιστορικοποίηση της σημερινής κοινωνίας και κατ επέκταση άλλων συστημάτων ταξικής διάρθρωσης. η εισαγωγή των φοιτητών/τριών στις θεωρίες ταξικής ανάλυσης και η εξοικείωση με τα αντίστοιχα μεθοδολογικά εργαλεία. η κατανόηση της κοινωνίας ως πλέγματος (δομής) κοινωνικών σχέσεων. η κατανόηση της κοινωνίας μέσα από τις «διαιρέσεις» της (τάξεις, στρώματα, ομάδες κ.λπ.) και μέσα από τις συναρθρώσεις της (συλλογικά υποκείμενα). η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο κατανέμονται υλικοί και συμβολικοί πόροι (εισόδημα, κύρος, πολιτισμικό κεφάλαιο, καλαισθητική κρίση κ.λπ.). η κατανόηση του τρόπου (πολιτική), μέσω του οποίου μια κοινωνία οργανώνει την παραγωγή και την κατανομή του κοινωνικού πλούτου και κατ επέκταση οι τρόποι απόσπασης του κοινωνικού υπερπροϊόντος. 1

η ερμηνεία της κοινωνικής δράσης σε συνάρτηση με τους υλικούς και συμβολικούς πόρους. Σύγγραμμα του μαθήματος 1 η επιλογή: Α. Λύτρας, Προλεγόμενα στη Θεωρία της Ελληνικής Κοινωνικής Δομής, Νέα Σύνορα-Α.Α.Λιβάνη, Αθήνα 1993. 2 η επιλογή: Α. Μοσχονάς (2005), Τάξεις και στρώματα στις σύγχρονες κοινωνίες. Ερμηνευτικές προσεγγίσεις και ειδικές αναφορές, Οδυσσέας, Αθήνα 2005. Αξιολόγηση Γραπτές εξετάσεις στο τέλος του εξαμήνου Με δεδομένη την ανελλιπή παρακολούθηση και τη συμμετοχή στο Φροντιστήριο του μαθήματος υπάρχει η δυνατότητα ανάληψης εργασίαςάσκησης (20%). Το Φροντιστήριο του μαθήματος είναι δίωρο και θα προσφέρεται Παρασκευή 13:00-15:00. Δομή και σειρά των διαλέξεων 1 η. Μοντέλα ταξικής ανάλυσης (Marx, Weber) Με ποιο τρόπο επιχειρούν μεθοδολογίες που αναφέρονται στον K. Marx (σφαίρα παραγωγής) και τον Μ. Weber (σφαίρα της αγοράς) να αναλύσουν την ταξική δομή και την κοινωνική συνθετότητα των κοινωνιών (παραδοσιακών και σύγχρονων), υποδεικνύοντας τρόπους οργάνωσης των κοινωνιών τρόπους αλλά και τρόπους δόμησης των κοινωνικών (συλλογικών) υποκειμένων; Σε ποιο βαθμό είναι συμβατή η μαρξική θέση ότι οι κοινωνικές τάξεις δομούνται στη σφαίρα παραγωγής με τη βεμπερική ότι αυτές δομούνται στη σφαίρα της αγοράς, ή της εξουσίας, ώστε να προκύψουν συνδυαστικές μεθοδολογίες ταξικής ανάλυσης; 2 η. Η ταξική διάρθρωση των «παραδοσιακών» κοινωνιών Ποιες κοινωνικές τάξεις και ποια κοινωνικά στρώματα συγκροτούν την ταξική διάρθρωση προηγουμένων κοινωνιών; Με ποιό τρόπο και μέσα από ποιες κοινωνικές σχέσεις γίνεται αντικείμενο ιδιοποίησης το κοινωνικό πλεόνασμα στις δουλοκτητικές ή φεουδαρχικές κοινωνίες; Αν οι κοινωνικές τάξεις διαμορφώνονται σε επίπεδο αγοράς κάνει νόημα να μιλήσουμε για κοινωνικές τάξεις στην αρχαία Ελλάδα, στη Ρωμαϊκά Αυτοκρατορία ή στη φεουδαρχική Ευρώπη (δούλοι, είλωτες, δουλοπάροικοι, κολίγοι); Υπάρχουν κοινωνικές τάξεις όταν δεν υπάρχει κοινή ταυτότητα και ταξική συνείδηση, αλλά υπάρχουν σχέσεις εκμετάλλευσης; 3 η. Από τις «νομοκατεστημένες τάξεις» (Stände) στις κοινωνικές τάξεις Αν θεωρήσουμε ότι οι κοινωνικές τάξεις ορίζονται ως αποτέλεσμα των σχέσεων εκμετάλλευσης με ποιο τρόπο αυτές ενσωματώνονται στην ταξική δομή, λόγου χάρη, της μεσαιωνικής κοινωνίας (νομοκατεστημένες τάξεις), ή της ινδικής κοινωνίας (κάστες); Σε ποιο βαθμό η παρέμβαση της πολιτικής εξουσίας στην απόσπαση του κοινωνικού πλεονάσματος (προκαπιταλιστικές κοινωνίες), -με δεδομένη την ανυπαρξία μιας αγοράς, όπως επιχειρηματολογεί ο M. Weber-, σχετικοποιεί την αναλυτική ικανότητα της κοινωνικής τάξης ως σχέσης εκμετάλλευσης, επομένως και ως αποκλειστικού παράγοντα για την ταξική διάρθρωση; 2

4 η.ταξική διάρθωση ή, κοινωνική διαστρωμάτωση: περιεχόμενο και οριοθετήσεις Αν οι κοινωνικές τάξεις συνιστούν σχέσεις εκμετάλλευσης που ενσωματώνονται στην ταξική διάρθρωση των κοινωνιών με ποιο τρόπο μπορεί να γίνει μεθοδολογικά η μετατόπιση προς τις κοινωνικές ανισότητες που εγγράφονται όμως σε ένα σύστημα κοινωνικής διαστρωμάτωσης; Αν αναλύοντας την κοινωνική πραγματικότητα με όρους κοινωνικού καταμερισμού εργασίας, τρόπου παραγωγής και απόσπασης του κοινωνικού προϊόντος (ποιοτική διάσταση) με ποιόν τρόπο μπορούμε να εντάξουμε στην ανάλυσή μας ποσοτικές παραμέτρους (κοινωνικό κεφάλαιο, εισόδημα, μορφωτικό επίπεδο κ.λπ.) ώστε να συζεύξουμε την εμπειρική πραγματικότητα που αυτές περιγράφουν με τα (μετα)θεωρητικά εργαλεία ανάλυσης, όπως είναι οι κοινωνικές τάξεις; 5 η. Η μαρξική θεώρηση και οι νεομαρξιστικές προσεγγίσεις (E.Wright κ.ά.) Στο βαθμό που ο Κ. Marx ορίζει την ταξική διάρθρωση ως σύστημα εκμετάλλευσης στη σφαίρα παραγωγής πως θα προσδιοριστούν προσεγγίσεις που ανάγουν, αφήνοντας την εκμετάλλευση στην άκρη, την εξουσία και τις σχέσεις στον τεχνικό καταμερισμό εργασίας (εργασιακή διαδικασία, επαγγελματική δομή) ως καθοριστικό στοιχείο της ταξικής διάρθρωσης των σύγχρονων κοινωνιών; 6 η. Ο M. Weber και οι νεοβεμπεριανές προσεγγίσεις (J. Goldthorpe, P.Bourdieu κ.ά.) Το γεγονός ότι ο Μ. Βέμπερ βλέπει τη δόμηση των κοινωνικών τάξεων, όχι στο χώρο της παραγωγής (Marx), αλλά στη σφαίρα της αγοράς και της κυκλοφορίας των προϊόντων (διανομή, κατανάλωση, αναγνώριση κ.λπ.) μετατοπίζει εκ των πραγμάτων το κέντρο βάρους σε μια πλουραλιστική προσέγγιση των κοινωνικών τάξεων (κοινωνική διαστρωμάτωση) στη βάση ποσοτικών παραγόντων (επάγγελμα, ειδίκευση, εξουσία, στάτους κ.ο.κ.). Σε ποιο βαθμό προσεγγίσεις (νεοβεμπεριανές) που εστιάζουν στην ειδίκευση, στο επάγγελμα, στη δομή των κεφαλαίων δύνανται να συλλάβουν και να ερμηνεύσουν ορθά την ταξική δομή αλλά και το σύστημα κοινωνικών ανισοτήτων (κοινωνική διαστρωμάτωση) των σύγχρονων κοινωνικών; 7 η.αστική τάξη καi εργατική τάξη Η συγκρότηση-δόμηση (Making) των δύο θεμελιωδών τάξεων των σύγχρονων κοινωνιών γίνεται στο πλαίσιο μιας δομής (μισθωτή εργασία) και μιας σχέσης (παραγωγή και απόσπαση υπεραξίας). Μ αυτή την έννοια, μπορούμε να αντιμετωπίζουμε την ιστορική διαδικασία εμπέδωσης του καπιταλισμού και την εμπέδωση της μισθωτής εργασίας ως διαδικασίας αλληλογένεσης, με την εργατική τάξη να εμφανίζεται μαζί με την αστική. Εντούτοις η αναδιάρθρωση της κεφαλαιοκρατικής σχέσης και οι μεταμορφώσεις της μισθωτής εργασίας προκαλούν διαφοροποιήσεις και μετατοπίσεις στο εσωτερικό αυτών των τάξεων (διαχωρισμός ιδιοκτησίας και ελέγχου στα μέσα παραγωγής/διαχωρισμός εκτελεστικής και διανοητικής εργασίας, εργατικής τάξη των «μπλε και λευκών κολάρων», νέα μεσαία στρώματα κ.λπ.), διαμορφώνει σύμφωνα με κάποιες απόψεις τους όρους για την εμφάνιση «νέων κοινωνικών τάξεων» (Dahrendorf, Gorz, Wright κ.ά.). 8 η. Παραδοσιακά μικροαστικά στρώματα Η συνάρθρωση προκαπιταλιστικών τρόπων παραγωγής με τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής προσφέρει την οικονομικο-κοινωνική βάση για την διατήρηση των 3

αγροτικών και μικροαστικών στρωμάτων. Πως προσδιορίζονται τα παραδοσιακά μικροαστικά στρώματα; Πως συναρθρώνεται η απλή εμπορευματική παραγωγή που αυτά κινούνται με τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής; Θα προσδιοριστούν τα παραδοσιακά μικροαστικά στρώματα με βάση τη σχέση και τη θέση στο σύστημα παραγωγής ή, με βάση τη σχέση τους με την ιδεολογία και την πολιτική (Πουλαντζάς); Σε ποιο βαθμό αυτά τα στρώματα συγκροτούν κοινωνικές κατηγορίες με φθίνουσα δυναμική που απειλούνται με κοινωνική έκπτωση και αλλαγή ταξικής θέσης (προλεταριοποίηση); 9 η. Tα νέα μικροαστικά στρώματα Σε ποιο βαθμό η ειδίκευση, η θέση στην εργασιακή διαδικασία, το είδος και το μέγεθος του κεφαλαίου (P. Bourdieu) μπορεί να απομονωθεί από το σύστημα παραγωγής και να «δώσει» νέες κοινωνικές τάξεις (βλ. νέα μεσαία στρώματα). Σε ποιο βαθμό η αμφίσημη θέση αυτών των στρωμάτων στην ταξική δομή, ως μισθωτών εργαζομένων (χωρίς μέσο παραγωγής) και ως οργανικό μέρος του κεφαλαίου στην διαδικασία αξιοποίησής του (ελεγκτικός επί της εργασίας άλλων) προσδιορίζει την ταξική τους κατάσταση; Είναι εργάτες όλοι οι μισθωτοί εργαζόμενοι; Ανήκουν στην εργατική τάξη τμήματα εργαζομένων που απασχολούνται στην κυκλοφορία του κεφαλαίου ( μη παραγωγική εργασία); 10 η. Κοινωνική θέση και κοινωνική λειτουργία της διανόησης Σε ποιο βαθμό η βιομηχανοποίηση της διανοητικής εργασίας διαφοροποιεί τη διανόηση ως κοινωνική κατηγορία μετατρέποντας τους κατόχους τίτλους σπουδών σε μισθωτούς εργαζόμενους (νέα μεσαία στρώματα); Ποια η συμβολή των στρωμάτων της διανόησης (φορείς μορφωτικού-συμβολικού κεφαλαίου) στην εμπέδωση της ηγεμονίας, με δεδομένο το ρόλο αυτών των στρωμάτων ως πολλαπλασιαστών των κυρίαρχων τρόπων ζωής και ως διαμορφωτών της «κοινής γνώμης»; 11 η. Κοινωνική διαστρωμάτωση και φύλο Σε ποιο βαθμό το φύλο (κοινωνικό) μπορεί να αποτελέσει τη βασική μονάδα ανάλυσης των ταξικών θέσεων των γυναικών; Είναι η ταξική θέση του άνδρα (ή, το κοινωνικό κύρος) που ορίζει την οικογένεια ως μονάδα ανάλυσης, επομένως και τη θέση της γυναίκας ή, μήπως η κοινωνική ανάλυση οφείλει να υπεισέλθει στις ενδοοικογενειακές σχέσεις αναδεικνύοντας την ταξική θέση των μελών της. Σε ποιο βαθμό οι κοινωνικές σχέσεις, όπως ορίζονται άμεσα από τις σχέσεις παραγωγής και διαμεσολαβούνται έμμεσα από το κράτος και την οικογένεια (ενδοοικογενειακές σχέσεις) δύνανται να άρουν τον δυϊσμό μεταξύ έμφυλων και ταξικών σχέσεων και να αναδείξουν την ταξικότητα του φύλου; 12 η. H ταξική διάρθρωση της μεταβιομηχανικής κοινωνίας : από τις κοινωνικές τάξεις στις στρατηγικές ταυτότητας Σε ποιο βαθμό ισχύει η θέση της θεωρίας της «μεταβιομηχανικής κοινωνίας» για την «αποϋλικοποίηση» της εργασίας (υπηρεσίες, πληροφορίες, γνώσεις κ.λπ.) και την υποχώρηση της αντίθεσης κεφαλαίου-εργασίας με τη σύγκρουση να μετατοπίζεται, μετά μάλιστα την άρση των διαχωρισμών αριστεράς-δεξιάς, στις μεταϋλιστικές αξίες με φορείς τα νέα κοινωνικά κινήματα; Σε ποιο βαθμό πάλι ο μετασχηματισμός της εργασίας σε επικοινωνιακή-συμβολική δραστηριότητα («ένστικτη» δραστηριότητα σύμφωνα με τον A. Negri), εξωθεί το κεφάλαιο προς τη σφαίρα αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης για να ιδιοποιηθεί στοιχεία του προσωπικού-βιωματικού χώρου, αποκειοποιώντας ουσιαστικά τους βιόκοσμους αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης 4

(J. Habermas); Κατά πόσον επίσης η μεθοδολογική μετατόπιση από τις ολιστικές προσεγγίσεις της κοινωνίας προς τις μερικευτικές (θεωρίες της αποδόμησης και του μεταμοντέρνου) μαζί με την εγκατάλειψη της κοινωνικής τάξης ως αναλυτικής κατηγορίας και την ανάδειξη της ταυτότητας, της ετερότητας, των τρόπων ζωής και των κοινωνικών περιβαλλόντων (Milieus) σε κοινωνικό διακύβευμα καθιστά έγκυρη και αξιόπιστη την κοινωνική ανάλυση; 13 η.η ταξική διάρθρωση της ελληνικής κοινωνίας Πώς διαμορφώνεται η ταξική διάρθρωση της ελληνικής κοινωνίας σε συνθήκες: α) γενίκευσης της εξαρτημένης εργασίας, β) αναδιάρθρωσης της παραγωγής («μείωση» της βιομηχανικής εργασίας, αύξηση της εργασίας-υπηρεσιών κ.λπ.), γ) διεύρυνσης άτυπων μορφών μισθωτής εργασίας και δ) συρρίκνωσης των αγροτικών και παραδοσιακών στρωμάτων; Σε ποιο βαθμό η μαζική ανεργία ως συνέπεια της οικονομικής κρίσης εξωθεί στην έκπτωση και την «αποταξικοποίηση» μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού; Πως αποτυπώνεται η θέση μερίδων της αστικής τάξης στην ελληνική κοινωνία σε συνθήκες οικονομικής κρίσης και έντασης των ενδοαστικών συγκρούσεων; Γενική Βιβλιογραφία Σ. Σακελλαρόπουλος, Νεπάλ: Εθνότητες, κάστες, τάξεις στην κορυφή του κόσμου, 1769-2008,Τόπος, Αθήνα 2005. M. Weber (2005), Οικονομία και Κοινωνία. Κοινωνιολογικές έννοιες, μετάφραση Θ. Γκιούρας, Αθήνα: Σαββάλας. K.Tσουκαλάς, Kράτος, κοινωνία εργασία στη μεταπολεμική Eλλάδα, Eκδόσεις Θεμέλιο, Aθήνα1986. G.E.M. de Ste Groix, O Ταξικός aγώνας στον αρχαίου ελληνικό κόσμο. Από την αρχαϊκή εποχή ως την αραβική κατάκτηση, Εκδόσεις Ράππα, Αθήνα 1997 St. Ossowski, Η ταξική δομή στην κοινωνική συνείδηση, μετάφραση Κ. Φιλίνη, Ν. Γιανναδάκη, Κάλβος, Αθήνα 1994. Κ. Κάππος, Ταξική διάρθρωση της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας, Εκδόσεις Αλήθεια, Αθήνα 2004. Ζ. Γκύρβιτς, Μελέτες για τις κοινωνικές τάξεις. Από τον Μαρξ μέχρι σήμερα, μετάφραση Μπ. Λυκούδη, Gutenberg, Aθήνα 1986. Γ. Πανιτσίδης, Γ. (1992), Προσεγγίσεις στην ταξική δομή της αγροτικής οικονομίας, Σύγχρονη Εποχής, Αθήνα 1992. Θ. Αλεξίου, Εργασία, εκπαίδευση και κοινωνικές τάξεις. Το ιστορικό-θεωρητικό πλαίσιο, Παπαζήσης, Αθήνα 2006. Θ. Αλεξίου, Κοινωνικές τάξεις, κοινωνικές ανισότητες και συνθήκες ζωής, Παπαζήσης, Αθήνα 2009. Ν. Λύτρας, «Η κοινωνική δομή στην Ελλάδα. Επιλογές από την κοινωνική συγκρότηση κατά τον 20ό αιών», στο: Α. Μωϋσίδης, Σ. Σακελλαρόπολος, Η Ελλάδα στον 19 ο & 20 ο αιώνα. Εισαγωγή στην Ελληνική Κοινωνία, Τόπος, Αθήνα 2010. Κ. Κασιμάτη, Δομές και Ροές. Το φαινόμενο της κοινωνικής και επαγγελματικής κινητικότητας, Gutenberg, Αθήνα 2001. R. Crompton, Class and Stratification, Polity Press, Cambridge 1993. M. Weber, Eθνοτικές σχέσεις και πολιτικές κοινότητες, εισαγωγή/μετάφραση Θ. Γκιούρας, Eκδόσεις Kένταυρος, Aθήνα 1997, σελ.129-157. N. Mουζέλης, Mεταμαρξιστικές προοπτικές για μια νέα πολιτική οικονομία και κοινωνιολογία, Eκδόσεις Θεμέλιο, Aθήνα 1992. 5

H. Goldthorpe, «Kοινωνικές τάξεις και πολιτική στις ανεπτυγμένες βιομηχανικές κοινωνίες», Eλληνική Eπιθεώρηση Πολιτικής Eπιστήμης 4,1994. G.E.M. de Ste Croix, «O Kαρλ Mαρξ και η μελέτη του αρχαίου κόσμου: το πρόβλημα των τάξεων», O Πολίτης 69-70, 1985. R. Crompton, Class and Stratification, Polity Press, Cambridge 1993. P. Joyce (ed), Class, Oxford University Press, Oxford 1995. E.M.Wood, The Politics of the Theory and the Concept of Class: E.P. Thompson and His Critics, Studies in Political Economy 9, 1982. Ε. Μέικσινς-Γουντ, Η δημοκρατία ενάντια στον καπιταλισμό. Για μια ανανέωση του ιστορικού υλισμού, Αθήνα, Στάχυ, 1998. N. Πουλαντζάς, Oι κοινωνικές τάξεις στον σύγχρονο καπιταλισμό, Eκδόσεις Θεμέλιο, Aθήνα 1984. Π. Παπαδόπουλος, «Kοινωνικοταξική διαφοροποίηση του αγροτικού πληθυσμού», Eπιστημονική Σκέψη 33, 1987. K. Bεργόπουλος, Tο αγροτικό ζήτημα στην Eλλάδα, Eκδόσεις Eξάντας, Aθήνα 1975. T. Shanin(ed), Peasants and Peasant Societies, Penguin Books, London1971. A. Mοσχονάς, Παραδοσιακά μικροαστικά στρώματα, Έκδοση IMM, Aθήνα 1986. M. Paci, «H αυτοαπασχόληση στην ταξική δομή της Iταλίας: Παλιές και νέες τάσεις», στο Kοινωνικές τάξεις, κοινωνική αλλαγή και οικονομική ανάπτυξη στη Mεσόγειο, τόμος A, Έκδοση IMM, Aθήνα 1986. E.O. Wright, Clasess, Verso editions, London 1985. A. Bαξεβάνογλου, Oι έλληνες κεφαλαιούχοι στις αρχές του 20ού αιώνα: Kοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά, Eκδόσεις Θεμέλιο, Aθήνα 1994. A. P. Alexander, Greek Industrialists: An Economic and Social Analysis, Centre of Planning and Economic Research, Athens 1964 Xρ. Iωάννου, «H κοινωνική σύνθεση της μισθωτής απασχόλησης στην Eλλάδα», Eπιθεώρηση Kοινωνικών Eρευνών 73, 1989. Π. Παπαδόπουλος, H ταξική διάρθρωση της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας, Eκδόσεις Σύγχρονη Eποχή, Aθήνα 1987. Κ. Κάππος, Ταξική διάρθρωση της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας, Εκδόσεις Αλήθεια, Αθήνα 2004. P. Bourdieu, Η διάκριση. Κοινωνική κριτική της καλαισθητικής κρίσης, Πατάκης, Αθήνα 2002. Γ. Πετράκη, Από το χωράφι στο εργοστάσιο:η διαμόρφωση του βιομηχανικού προλεταριάτου στο σύγχρονο Λαύριο, Εκδόσεις Τυπωθήτω, Αθήνα 2002. A. Giddens, The Class Structure of the Advanced Societies, Hutchinson, London1973. S. Resnick, R.J. Wolff, Classes in Marxian Theory, The Review of Radical Political Economics 4,1982. E.M. Wood, The Politics of Theory and the Concept of Class: E.P. Thompson and His Critics, Studies in Political Economy 9,1982. A. Przeworski, Proletariat into a Class: The Process of Class Formation from Karl Kautsky s The Class Struggle to Recent Controversies, Politics and Society 4,1977. N. Πουλαντζάς, Oι κοινωνικές τάξεις στον σύγχρονο καπιταλισμό, Eκδόσεις Θεμέλιο, Aθήνα 1984. Ε. Μπαλιμπάρ, Ι. Βαλλερστάιν, Φυλή, έθνος, τάξη. Οι διφορούμενες ταυτότητες, μετ. Α. Ελεφάντης, Ο Πολίτης, Αθήνα 1991. Ε.Hobsbawm, Η εποχή του κεφαλαίου 1848-1875, Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης, μετ. Δ. Κούρτοβικ, Αθήνα 1996, σελ.346-375. 6

J. H. Goldthorpe, «Women and Class Analysis: In Defence of the Conventional View», Sociology 4, 1983. E. O. Wright, Women in the Class Structure, Politics and Society 1,1989. E. O. Wright, The Noneffects of Class on the Gender Division of Labor in the Home, Gender and Society, June 1992. J. H. Goldthorpe, Women and Class Analysis: In Defence of the Conventional View, Sοciology 4,1983. J. Lewis, The Debate on Sex and Class, New Left Review 149,1985. R. Crompton, Class and Stratification, Polity Press, Cambridge 1993. Γ. Χάλαρης, «Κρίση και τεχνο-διανόηση: Η άνοδος του γνωσιακού καπιταλισμού», Επιστήμη και Κοινωνία 8-9, 2002. C. Εdgell, Class, London-New York 1997. N. Kοτζιάς (επιμ.), H διανόηση στην Eλλάδα: Tαξική θέση και ιδεολογία, Eκδόσεις Σύγχρονη Eποχή, Aθήνα 1977. Θ. Aλεξίου, «Στοιχεία για την εμφάνιση μιας αστικής διανόησης στην Ελλάδα», Ουτοπία 23, 1997. M. Πετμεζίδου-Tσουλουβή, Κοινωνικές τάξεις και μηχανισμοί κοινωνικής αναπαραγωγής, Εξάντας, Αθήνα 1987. E. Mπάλιμπαρ, Για τη μαρξιστική έννοια του καταμερισμού χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας και πάλη των τάξεων, Θέσεις, Nο. 17, 1986. J. Bourhnam, H επανάσταση των διευθυντών, Eκδόσεις Kάλβος, Aθήνα (χ.ημ.), κεφ.v,σελ.104-184 Mπ. Kοριά, O εργάτης και το χρονόμετρο, Eκδόσεις Kομμούνα, Aθήνα 1985. C. Wright Mills, Οι χαρτογιακάδες: νέα μεσαία αμερικανική τάξη, μτ. Φ. Ρ. Σοφιανού, Κάλβος, Αθήνα. D. Lockwood, The Blackcoated Worker: A Study in Class Consciousness, Unwin University Books, London 1958. M. P. Kelly, White-Collar Proletariat: The Industrial Behaviour of the British Civil Servants, Routledge & Kegan Paul, London 1980. Dale Johnson(ed), Middle Classes in Dependent Countries,Sage,Beverly Hills 1985. H. Braverman, Labor and Monopoly Capital, Monthly Review Press, New York 1974. G. Ross, Marxism and the New Middle Classes: French Critiques, Theory and Society 5, 1978. B. Carter, Capitalism, Class Conflict and the New Middle Class, Routledge & Kegan Paul, London 1985. V. Burris, The Discovery of the New Middle Class, Theory and Society 15, 1986. Θ. Kαλόμαλος, «Πολυσθένεια και μαρξική θεωρία των τάξεων», Eπιθεώρηση Kοινωνικών Eρευνών 64, 1987. A. Gorz, Aντίο προλεταριάτο, Eκδόσεις Nέα Σκέψη, Aθήνα 1986. A. Λυμπεράκη και A. Mουρίκη, H αθόρυβη επανάσταση: Nέες μορφές οργάνωσης της παραγωγής και της εργασίας, Gutenberg, Aθήνα 1996. Θ. Αλεξίου, «Το εργασιακό ήθος του μεταφορντισμού», Ο Πολίτης 89, 2001. Λ. Λεοντίδου, «Aναζητώντας τη χαμένη εργασία: H κοινωνιολογία των πόλεων στη μεταπολεμική Eλλάδα», Eπιθεώρηση Kοινωνικών Eρευνών, τχ 60, 1986. Σ. Χτούρης, Μεταβιομηχανική κοινωνία και η κοινωνία της πληροφορίας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1997. P. F. Drucker, Μετακαπιταλιστική κοινωνία, μετ.δ. Γ. Τσαούσης, Gutenberg, Αθήνα 1996. A. Touraine, The Post-Industrial Society, Wildwood House, London 1974. 7

N. Withefold, Autonomist Marxism and the Information Society, Capital and Class 52,1994. U. Huws, The Making of a Cybertariat: Virtual Work in a Real World, The Merlin Press, London 2003. D. Gallie, «New technologies and the class structure: the blue-collar/white-collar divide revisited», The British Journal of Sociology 3,1996. M. Castells, The Rise of the Network Society, Blackwell Publishing, Oxford 2000. 8