ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ [...] Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ δεν «χρειάζεται» και δεν «αγοράζει» την εργασιακή δύναµη όσων δεν έχουν παρά τις «γενικές» ή «µέτριες» εκείνες γνώσεις οι οποίες εµφανίζονται σε διάχυτη υπερπροσφορά. Άλλωστε οι λειτουργίες που αντιστοιχούν στις γνώσεις αυτές είναι ακριβώς αυτές που µπορεί εύκολα να αντικατασταθούν, να αυτοµατοποιηθούν και εν τέλει να εξαφανισθούν, όπως συνέβη στους αλήστου µνήµης λεµβούχους. Οι µη εξειδικεύσιµοι θα αποκλειστούν και θα εξοβελιστούν. Όσο αναπτύσσεται η τεχνολογία τόσο και θα καθίστανται «υπεράριθµες» οι στρατιές των ειδικευµένων εργατών, των υπαλλήλων γραφείου, των γραφέων, των χειριστών ταµειακών µηχανών, των λογιστών και αναρίθµητων άλλων «επαγγελµάτων» που αποτελούσαν µέχρι τώρα τις συµπαγείς µάζες της συγκροτηµένης εργατικής τάξης και των εργαζοµένων στις υπηρεσίες. Οι µόνες ίσως µορφές «τριτογενών» δραστηριοτήτων που αντιστοιχούν σε πολλαπλασιαζόµενες ανάγκες είναι εκείνες που αναφέρονται στην εξυπηρέτηση των εξ ορισµού απεριόριστα επεκτάσιµων δηµοσίων αγαθών και υπηρεσιών όπως η υγεία, η εκπαίδευση, η περίθαλψη, η προστασία του περιβάλλοντος κτλ. Η περαιτέρω ενίσχυση των «θέσεων» αυτών προσκρούει όµως στο γεγονός ότι οργανώνονται συνήθως έµµεσα ή άµεσα εκτός αγοράς υπό την αιγίδα και ευθύνη του Κράτους. Και έτσι, υπό το καθεστώς της τρέχουσας ορθοδοξίας που επιτάσσει τον περιορισµό των δηµοσίων δαπανών, φαίνεται απίθανο να διευρυνθούν περαιτέρω οι τοµείς αυτοί. Ευλόγως λοιπόν, µε την εξαίρεση των εκπαιδευτικών υπηρεσιών που απαιτούνται στο πλαίσιο της ανάπτυξης των κοινωνιών της πληροφορίας, εκείνες που στοχεύουν στην ανάπτυξη των λοιπών δηµοσίων αγαθών είτε βρίσκονται σε στασιµότητα είτε αναπτύσσονται µε βραδείς ρυθµούς. Ταυτοχρόνως όµως διατηρείται και ενισχύεται η ζήτηση για εντελώς ανειδίκευτες µορφές δραστηριότητας. Ευλόγως, η πύκνωση των ανώτερων στρωµάτων πολλαπλασιάζει τις «ανάγκες» για εποχικές και συνήθως εξοντωτικές προσωπικές υπηρεσίες, καθαρισµό, επισκευές [...]. Αν προσθέσουµε εκείνους που εργάζονται σε διάφορες ευκαιριακές υπεργολαβίες 1
ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ Φροντιστήριο ή σε φασόν καθώς και τους σποραδικά απασχολουµένους στο µικρεµπόριο, είναι λοιπόν σαφές ότι οι νέοι απόκληροι δεν θα είναι πια οι συρρικνούµενοι βιοµηχανικοί εργάτες. Θα είναι εκείνοι που στερούµενοι οποιασδήποτε ειδικής γνώσης καταφεύγουν σε οποιαδήποτε εργασία και ανέχονται οποιονδήποτε προσωπικό εξευτελισµό προκειµένου απλώς να επιζήσουν σε µια κοινωνία που δεν χρειάζεται πλέον να εκµεταλλεύεται τη φυσική ρώµη και αντοχή. Έτσι οι νέες ιεραρχίες της αλλοτριώσιµης, εµπορευµατοποιήσιµης και αξιοποιήσιµης γνώσης είναι λοιπόν και εκείνες που εξηγούν σε µεγάλο µέρος τις νέες µορφές καταµερισµού της εργασίας. Το συµπέρασµα είναι αµείλικτο: είτε επικρατήσουν οι «αµερικανικές» µορφές που ωθούν προς την αύξουσα ελαστικοποίηση µιας έωλης εργασίας είτε πρυτανεύσουν οι «ευρωπαϊκές» µορφές που αντιµετωπίζουν το φάσµα µιας έµµονης ανεργίας, οι τεχνολογικές εξελίξεις τείνουν να δηµιουργήσουν τις προϋποθέσεις µιας νέας κοινωνικής και επαγγελµατικής ιεραρχίας της γνώσης που θα επιµηκύνει τα κοινωνικά συνεχή και θα οξύνει τις κοινωνικές ανισότητες. Με αυτή δε ακριβώς την έννοια, τα νέα προβλήµατα που τίθενται δεν µπορεί να λυθούν ούτε µε µιαν έστω επιτυχηµένη «πολιτική της απασχόλησης» ούτε µε µιαν απλή «απελευθέρωση» της αγοράς εργασίας. Το νέο «κοινωνικό ζήτηµα» των µεταβιοµηχανικών κοινωνιών της πληροφορίας δεν εντοπίζεται απλώς στην άµβλυνση των «ποσοτικών» συνεπειών της αγοραίας καπιταλιστικής οργάνωσης της οικονοµίας, αλλά οφείλει να επικεντρωθεί στην αντιµετώπιση των προεκτάσεων ενός καταµερισµού της εργασίας και της γνώσης που φαίνεται να οδηγεί νοµοτελειακά σε νέες µορφές «υπο-εργασίας». Εδώ λοιπόν ακριβώς έγκειται η µακροπρόθεσµη ηθική και πολιτική ευθύνη του Κοινωνικού Κράτους. εν αρκεί να υπάρξουν παρεµβάσεις για να εξασφαλισθεί απασχόληση για όλους, ούτε να παρέχεται προστασία, ασφάλεια και κάποιο υποτυπώδες εισόδηµα σε εκείνους που δεν βρίσκουν δουλειά. Πολύ σηµαντικότερο ίσως, και πολύ πιο δυσεπίλυτο µακροπρόθεσµα, είναι το πρόβληµα που τίθεται γύρω από την «ποιότητα» και τους όρους των «θέσεων εργασίας» που εφεξής θα προσφέρονται. Πέρα από την απασχόληση, πέρα από την εξασφάλιση ενός ελαχίστου επιβίωσης, πέρα από τα δίχτυα ασφαλείας, οι κοινωνίες έχουν την απαρέγκλιτη ηθική υποχρέωση να βρουν τρόπους να περιορίσουν δραστικά τις ιλιγγιώδεις ανισότητες της γνώσης και των εισοδηµατικών και επαγγελµατικών προοπτικών. Η δηµοκρατία δεν µπορεί να αρκείται στην εξασφάλιση του ελαχίστου, αλλά πρέπει να εγγυάται σε όλους 2
µια ισοδύναµη εργασιακή και κοινωνική αξιοπρέπεια. Και αυτό είναι εντελώς αδύνατον να επιτευχθεί δίχως µια διαρκή µακρόπνοη, προοδευτική και εξ υποθέσεως «αντιοικονοµική» ανακατανοµή όχι µόνον του εισοδήµατος αλλά και όλων των κοινωνικών αξιών. Κ. Τσουκαλάς, καθηγητής κοινωνιολογίας Παν/µιου Αθηνών, ΤΟ ΒΗΜΑ 2-7-2000 ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να γράψετε την περίληψη του κειµένου σε 100-120 λέξεις. (Μονάδες 25) 2. Να δώσετε α) ένα τίτλο µε σχόλιο στο κείµενο που σας δόθηκε και β) ένα πλαγιότιτλο χωρίς σχόλιο στην τέταρτη παράγραφο. 3. Με ποιο τρόπο αναπτύσσεται η τελευταία παράγραφος; 4. Ποια τα δοµικά µέρη της τρίτης παραγράφου; (Μονάδες 5) (Μονάδες 5) (Μονάδες 5) 5. Να γράψετε δύο συνώνυµα για καθεµιά από τις υπογραµµισµένες λέξεις του κειµένου: αλήστου, εξοβελιστούν, αιγίδα, ρώµη, καταµερισµού, αµείλικτο, έωλης, απελευθέρωση, άµβλυνση, απαρέγκλιτη. (Μονάδες 10) 6. «Άλλωστε οι λειτουργίες που αντιστοιχούν στις γνώσεις αυτές είναι ακριβώς αυτές που µπορεί εύκολα να αντικατασταθούν, να αυτοµατοποιηθούν και εν τέλει να εξαφανισθούν, όπως συνέβη στους αλήστου µνήµης λεµβούχους». 3
ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ Φροντιστήριο Να εντοπίσετε τις δευτερεύουσες αναφορικές προτάσεις και να τις χαρακτηρίσετε (ονοµατική επιρρηµατική, προσδιοριστική παραθετική). (Μονάδες 10) 7. Οι µη εξειδικεύσιµοι θα αποκλειστούν και θα εξοβελιστούν. Με αφορµή τη διαπίστωση αυτή σ ένα άρθρο που προορίζεται για µια τοπική εφηµερίδα (400-500 λέξεων) να αναφερθείτε στις αρνητικές συνέπειες της εξειδίκευσης καθώς και στους λόγους που την καθιστούν, ωστόσο, αναγκαία σήµερα. (Μονάδες 40) ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 1. Περίληψη: Η κοινωνία της πληροφορίας έχει δηµιουργήσει νέα εργασιακά δεδοµένα, καθώς αποβάλλει από την αγορά εργασίας τους µη εξειδικεύσιµους πολίτες. Επιπλέον, διαφοροποιεί την κοινωνική διαστρωµάτωση της σηµερινής εργατικής τάξης. Αναµένεται, λοιπόν, να επιβιώσουν εργασιακά µόνο οι απασχολούµενοι στην παροχή δηµοσίων υπηρεσιών και αγαθών, τα οποία, όµως, είναι δύσκολο να διευρυνθούν περαιτέρω. Παράλληλα, ενισχύεται η ζήτηση των ανειδίκευτων σε εποχικές και ευκαιριακές εργασίες. Συνεπώς, οι νέες µορφές καταµερισµού της εργασίας θα επιφέρουν επιδείνωση των κοινωνικών ανισοτήτων και δηµιουργία νέων µορφών υπο-εργασίας. Γι αυτό το κοινωνικό κράτος οφείλει ν αναλάβει πρωτοβουλίες αντιµετώπισης του προβλή- µατος, όπως ανακατανοµή εισοδηµάτων και κοινωνικών αξιών, µε σκοπό επίσης να περιορίσει τις ανισότητες που υπάρχουν. 2. α) Ποιο το «µέλλον» της εργασίας ; β) Συνέπειες των νέων µορφών καταµερισµού εργασίας. 3. Ο τρόπος ανάπτυξης της παραγράφου γίνεται µε «αιτιολόγηση», καθώς στη θεµατική πρόταση αναφέρεται η «ηθική και πολιτική ευθύνη του κοινωνικού κράτους» και στα σχόλια-λεπτοµέρειες αιτιολογείται η θέση αυτή. 4
4. Θεµατική περίοδος: «Ταυτόχρονα όµως µορφές δραστηριότητας». Σχόλια -Λεπτοµέρειες- Ανάπτυξη: «Ευλόγως, η πύκνωση ρώµη και αντοχή». Περίοδος Κατακλείδα: δεν υπάρχει. 5. αλήστου αξέχαστης, αοιδίµου εξοβελιστούν αποβληθούν, διωχθούν αιγίδα υποστήριξη, κάλυψη ρώµη αλκή, ευρωστία καταµερισµού κατανοµής, διαίρεσης αµείλικτο ανηλεές, άτεγκτο έωλης µουχλιασµένης, παρωχηµένης απελευθέρωση χειραφέτηση, ανεξαρτησία άµβλυνση ελάττωση, µείωση απαρέγκλιτη αµετάβλητη, σταθερή 6. α) «που αντιστοιχούν στις γνώσεις αυτές»: δευτερεύουσα αναφορική πρόταση, ονοµατική αφού εισάγεται µε την αναφορική αντωνυµία που = οι οποίες και προσδιορίζει το ουσιαστικό «λειτουργίες» της κύριας πρότασης- καθώς και προσδιοριστική, γιατί αποτελεί αναγκαίο προσδιορισµό της προηγούµενης πρότασης. β) «που µπορεί εύκολα»: δευτερεύουσα αναφορική πρόταση, ονοµατική αφού εισάγεται µε την αναφορική αντωνυµία που = οι οποίες και προσδιορίζει την αντωνυµία «αυτές» της κύριας πρότασηςκαθώς και προσδιοριστική, γιατί αποτελεί αναγκαίο προσδιορισµό της προηγούµενης πρότασης. γ) «όπως συνέβη στους αλήστου µνήµης λεµβούχους»: δευτερεύουσα αναφορική πρόταση, επιρρηµατική αφού εισάγεται µε το αναφορικό τροπικό επίρρηµα όπως καθώς και παραθετική ή προσθετική, γιατί δεν αποτελεί απαραίτητο συµπλήρωµα της πρότασης. Το κόµµα επιβεβαιώνει το γεγονός ότι η πρόταση αυτή θα µπορούσε να παραλειφθεί. 7. α) Στοιχείο που επιβάλλεται να προσέξει ο µαθητής κατά τη διαδικασία γραφής της έκθεσης παραγωγής κειµένου είναι το επικοινωνιακό 5
ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ Φροντιστήριο πλαίσιο που θα του ζητηθεί να ακολουθήσει. Με τον όρο «επικοινωνιακό πλαίσιο» εννοούµε τα εξωτερικά στοιχεία του κειµένου, στην παρούσα περίπτωση τον τίτλο - αφού πρόκειται για άρθρο- και τα εσωτερικά στοιχεία του, όπως η γλώσσα, το ύφος, το γραµµικό πρόσωπο, η οπτική προσέγγιση του θέµατος κ.ά. β) Αφού πρόκειται για άρθρο, σκοπός είναι η πληροφόρηση. Κατά συνέπεια η πιο συνηθισµένη και κατάλληλη τεχνική πειθούς είναι η επίκληση στη λογική. Η γλώσσα είναι αναφορική και το ύφος σοβαρό. Ο µαθητής επιβάλλεται να θέσει τίτλο. Ενδεικτικά προτείνεται: «Εξειδίκευση: αναγκαιότητα ή αναγκαίο κακό;». Το θέµα δηλώνεται ευκρινώς στον πρόλογο και ακολουθεί η ανάλυση των δυο ζητουµένων. γ) Ειδικότερα, παρατίθενται σχεδιαγραµµατικά τα εξής: Αρνητικές συνέπειες εξειδίκευσης: - Η συγκέντρωση του ενδιαφέροντος και των προσπαθειών του ατόµου στην απόκτηση ειδικών γνώσεων σ ένα επιστηµονικό, τεχνικό ή επαγγελµατικό κλάδο µπορεί να οδηγήσει στη µονοµέρεια της σκέψης καθώς και στην έλλειψη καθολικής γνώσης του προς µελέτη αντικειµένου. - Περιορίζεται η φαντασία και η πηγαία έµπνευση, καθώς η δηµιουργικότητα δεσµεύεται σ ένα «χώρο». - Υπάρχει µονοδιάστατη οπτική των πραγµάτων και κατ επέκταση της ζωής. - Η τυποποίηση της σκέψης φθείρει τον άνθρωπο και σταδιακά τον άλλοτριώνει, όχι µόνο από τον εαυτό του, αλλά και από το περιβάλλον του αποξένωση. - Τροφοδοτεί, ορισµένες φορές, την αλαζονική αυταπάτη του αναντικατάστατου. Αναπτύσσεται συγχρόνως ο ατοµικισµός, η φιλαυτία. - Υπεροχή της λογικής εις βάρος του συναισθήµατος, ψυχική αποστέγνωση, συναισθηµατική συρρίκνωση. - Ο εξειδικευµένος άνθρωπος διακατέχεται από αδυναµία ενεργητικής αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου νόθη ψυχαγωγία, µε αποτέλεσµα τη µη ολοκλήρωση της προσωπικότητάς του. - Η ζητούµενη υψηλή εξειδίκευση συνιστά αίτιο ανεργίας για όσους δεν τη διαθέτουν. 6
Λόγοι αναγκαιότητας εξειδίκευσης στη σύγχρονη εποχή - Η αλµατώδης ανάπτυξη της τεχνολογίας και της επιστήµης. - Ο καταµερισµός της εργασίας. - Μέσα σε µια καταναλωτική κοινωνία υπάρχει η απαίτηση η εργασία να καθίσταται περισσότερο αποτελεσµατική: παρατηρείται, λοιπόν, βελτίωση της ποιότητας, αύξηση της ποσότητας, εξοικονόµηση χρόνου. - Ο σκληρός ανταγωνισµός, ο οποίος αποτελεί απότοκο του συνωστισµού µεγάλου αριθµού ατόµων στις µεγαλουπόλεις, επιβάλλει την εξειδίκευση, ιδιαίτερα στον επαγγελµατικό τοµέα. - Το γεγονός ότι το ίδιο το πεπερασµένο της ανθρώπινης ύπαρξης αδυνατεί να τιθασεύσει κάθε χώρο του επιστητού. δ) Επίλογος: Η εξειδίκευση σε συγκεκριµένους τοµείς του επιστητού, παρόλες τις επιπτώσεις που έχει για το άτοµο, καθίσταται σήµερα όχι µόνο αναπόφευκτη αλλά και αναγκαία. Είναι, λοιπόν, απαραίτητο ο σύγχρονος άνθρωπος µέσω της σφαιρικής γνώσης και της ανάπτυξης της κριτικής του ικανότητας να απαλλαγεί από το φάσµα της µονοµέρειας, προκειµένου να προσεγγίσει αποτελεσµατικά την προηγµένη τεχνολογία και να αντιληφθεί ως πολίτης την πολυσύνθετη κοινωνική πραγµατικότητα. Επιµέλεια: Μπαλτσαβιά Ρεγγίνα 7