ΠΑΡΑΤΗΡΩΝΤΑΣ ΜΕ ΣΚΟΠΟ ΝΑ ΚΑΤΑΝΟΟΥΜΕ ΚΑΙ ΝΑ ΕΡΓΑΖΟΜΑΣΤΕ ΣΕ ΠΟΛΥΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ

ΠΑΡΑΤΗΡΩΝΤΑΣ ΜΕ ΣΚΟΠΟ ΝΑ ΚΑΤΑΝΟΟΥΜΕ ΚΑΙ ΝΑ ΕΡΓΑΖΟΜΑΣΤΕ ΣΕ ΠΟΛΥΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ Το Notebook of Inte(g)ra(c)tion σε Ιταλικά και Ευρωπαϊκά σχολεία: Portfolio of Integration: η Ευρωπαϊκή εμπειρία (edited by Lorenzo Luatti) 1

Comenius Multilateral Project Grant agreement number: 518717-LLP- 2011-IT-COMENIUS-CMP Αυτό το πρόγραμμα έχει συγχρηματοδοτηθεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Αυτή η έκδοση απηχεί τις απόψεις μόνο του συγγραφέα κι η Επιτροπή δεν είναι υπεύθυνη για καμία χρήση των πληροφοριών που εμπεριέχονται. POI Project partner Portfolio of Integration Oxfam Italia (Ιταλία) Clarus Advisory services (Ελλάδα) Izmit Province Directorate of National Education (Τουρκία) Academy of Business Administration and Health sciences (Πολωνία) University of Glasgow (Ηνωμένο Βασίλειο) Τα προϊόντα, που πραγματεύονται στο Portfolio of Integration (POI) είναι διαθέσιμα και στο διαδίκτυο στο: www.poiproject.org Μεταφράσεις από την Alice Baini Oxfam Italia Via Concino Concini, 19 52100 Arezzo Tel. 0575-401780 fax 0575.401772 www.oxfamitalia.org Project Coordinator: Francesco Lucioli francesco.lucioli@oxfam.it 2

Πίνακας Περιεχομένων Εισαγωγή Πρώτο Μέρος Portfolio of Integration: Αποκτήσεις και Απόψεις Ακολουθώντας την Ενσωμάτωση. Ένα εγχειρίδιο Παρατήρησης και Λειτουργίας σε Πολυπολιτισμικές τάξεις από την Graziella Favaro 1. Ένα δοκιμασμένο Εργαλείο για τον Καθένα και για Όλους 2. Ένα Εγχειρίδιο Παρατήρησης των Άλλων και του Εαυτού σου 3. Η Διάρκεια της Παρατήρησης 4. Στους Χώρους της Ενσωμάτωσης 5. Διαφορετικές Απόψεις τουview 6. Η Δομή του Εγχειριδίου: Κλειστά Εργαλεία κι Ανοιχτές Δραστηριότητες 7. Είναι το σχολείο δίκαιο για όλους; Από το Notebook of Inte(g)ra(c)tion στο Portfolio of Integration: Δέκα Χρόνια Ιδεών και Πρακτικών σε Ιταλικά Σχολεία, από τον Lorenzo Luatti 1. Λίγη Ιστορία: Το Εγχειρίδιο και η Διαδικασία της Έρευνας-Δράσης 2. Υποδείξεις των Πειραματισμών 3. Τουλάχιστον μία φορά 4. Τελικό Εγχειρίδιο Το Notebook of Inte(g)ra(c)tion, μία Εκπαιδευτική Ευκαιρία για τους Δασκάλους από τον Elio Gilberto Bettinelli 1. Το PoI, ένα Εργαλείο, φτιαγμένο για να παρατηρείτε και να Ακολουθείτε το Πρόγραμμα της Ενσωμάτωσης 2. Παρατηρώντας τις Σχέσεις 3. Δραστηριότητες και Σχολικό Περιβάλλον 4. PoI και Αξιολόγηση των Μαθητών 5. Το Προφίλ του Μαθητή 3

Δεύτερο Μέρος Οι Εθνικές Εμπειρίες Η εμπειρία του POI στα σκωτσέζικα σχολεία από τους Stephen McKinney, Hazel Crichton, Alan Britton, Julie E. McAdam, Ewelin Arizpe 1. Εισαγωγή: Το Σκωτσέζικο Πλαίσιο για το Portfolio of Integration (POI) 2. Εφαρμόζοντας το Notebook of Integration στη Σκωτία 3. Σκέψεις πάνω στο Notebook of Integration και Εκπαιδευτική εμπειρία 4. Προτάσεις και Συμπεράσματα Οι σπόροι που μεγαλώνουν σε ξένα χωράφια από την Gökçen Aktaş 1. Εισαγωγή 2. Σχολική Ενσωμάτωση 3. Επίλογος Μετανάστες μαθητές Ελπίδα για Πολωνική Δημογραφία και μία Πρόκληση για την Εθνική Εκπαίδευση μέσα από την οπτική του Portfolio of Integration (POI) εμπειρία έργου από την Wanda Baranowska και την Małgorzata Kosiorek 1. Μετανάστες στην Πολωνία: η βάση για το χτίσιμο της εμπειρίας του POI 2. Μετανάστες σε Σχολεία 3. PoI Πιλοτικό μάθημα 4. Notebook of Integration τα αποτελέσματα της δοκιμής εργαλείων 5. Χαρακτήρες: επιλεγμένα Προφίλ μαθητών, που Παρατηρούνται με το Notebook of Integration 6. Περίληψη Η Εμπειρία, που Αποκομίζεται στα Σχολεία του Αρέτσο από τον Lorenzo Luatti 1. Οι Δάσκαλοι, που Παρατηρούν 4

2. Παρατηρήσεις σχετικά με μερικές Ενδείξεις 3. Προτερήματα και Αδυναμίες Αλλαγές στην Ελλάδα σχετικά με τη Μετανάστευση, από την Nikoletta Ntelli 1. Το Παρασκήνιο της Μετανάστευσης στην Ελλάδα και αλλαγές τα τελευταία δέκα χρόνια 2. Εθνική Εμπειρία: ομάδες, στις οποίες εστιάζουμε στην Ελλάδα κι αποτελέσματα 3. Η Απόλυτη Ανάγκη για ένα Notebook of Integration Διαδικτυακά περιεχόμενα: (www.poiproject.org) Portfolio of Integration 5

Εισαγωγή Το 2002, όταν ο Graziella Favaro κι εγώ επεξεργαστήκαμε και δοκιμάσαμε την πρώτη έκδοση του Notebook of Integration, δεν φανταστήκαμε ποτέ ότι ένα τέτοιο εργαλείο θα μπορούσε να καταλήξει στα ευρωπαϊκά σχολεία μετά από δεκαετή δοκιμή στην Ιταλία. Υπήρξε μια μακρά πορεία, που πραγματοποιήθηκε με πολλούς δασκάλους από διαφορετικές πόλεις και σχολεία. Με πάθος και επαγγελματική αποφασιστικότητα, κατανόησαν τους λόγους και τις ευκαιρίες μιας εποπτευόμενης, εκπαιδευτικής πρότασης και μιας έρευνας-δράσης, που επιτρέπουν ένα ευρύτερο και έγκυρο όραμα για το σχολείο και την ολοκλήρωση της διαδικασίας κοινωνικής ενσωμάτωσης των ξένων μαθητών. Η επαγγελματική ικανοποίηση, που καταγράφεται συνεχώς μεταξύ των δασκάλων στο τέλος των διαδικασιών παρατήρησης, έδωσε το έναυσμα για τη διάδοση του Notebook στην Ιταλία. Τα τελευταία δύο χρόνια, χάρη στο πρόγραμμα Portfolio of Integration (POI), το Notebook of Integration έχει διαδοθεί σε όλη την Ευρώπη και τα αποτελέσματά του τεκμηριώνονται μερικώς σε αυτήν την έκδοση. Εάν θα έπρεπε να εξηγήσω το λόγο της επιτυχίας του Notebook of Integration, θα ανέφερα την προσαρμοστικότητα του εργαλείου αυτού σε διαφορετικά πλαίσια και καταστάσεις (μερικές φορές ζητήθηκε πάρα πολύ, όπως στην περίπτωση της αμβλείας εφαρμογής του με παιδιά και ενηλίκους, που επέστρεψαν στη μητρική τους χώρα), χωρίς να ξεχνά την ευελιξία του, που επιτρέπει στους δασκάλους να το προσαρμόσουν, ειδικά μετά από ένα πρώτο στάδιο δοκιμής, ενώ το προσαρμόζουν στη συγκεκριμένη πραγματικότητα, στην οποία λειτουργούν. Η ικανότητα του Notebook να βοηθά ανθρώπους, αναπτύσσει μία ευρεία και συνολική, ολοκληρωμένη ενόραση των παραγόντων (και διασυνδέσεων), που σκιαγραφούν τις διαδικασίες ενσωμάτωσης. Ακόμη: η ευκαιρία ανταλλαγής διαφορετικών απόψεων, παρουσιάσεων, προηγούμενων εμπειριών και παρατηρήσεων, που συλλέγονται κατά τη διαδικασία μέσα σε μία ομάδα εκπαιδευμένων 6

δασκάλων, πάντα παρουσιάζουν την ισχυρή πτυχή της πρότασης (όπως αποδεικνύει η POI εμπειρία). Υπάρχουν στιγμές διαλεκτικής παιδαγωγικής, που απαντούν στην ανάγκη κοινής χρήσης κι ανταλλαγής, και γίνονται αντιληπτές από τους δασκάλους. Η ανάγκη (σχεδίαση) να φθάσουμε σε μία κοινή έκδοση, έχει οδηγήσει στην ανάπτυξη ενός νέου Notebook, που συλλέγει μόνο μερικές αλλαγές κι ενσωματώσεις, που αναδεικνύονται κι επικυρώνονται κατά τη διάρκεια των POI προγραμμάτων στην Πολωνία, τη Σκωτία, την Τουρκία και την Ιταλία. Αυτές οι ενσωματώσεις είναι γενικά έγκυρες και χρησιμοποιήσιμες στα διαφορετικές πλαίσια/ χώρες ακόμη και διαφορετικές από αυτές του POI όπου το επερχόμενο μεταναστευτικό ρεύμα είναι παρόν στα σχολεία. Κάνοντας έτσι, τα δημοσιευμένα αρχεία στερούνται μερικών ιδιαιτεροτήτων, όπως τα ενιαία εθνικά πλαίσια, οι προτάσεις των εργαλείων και οι προσοχές που προσαρμόζονται στη συγκεκριμένη κατάσταση κάθε χώρας. Εντούτοις, σήμερα μπορούμε να βασιστούμε σε μια έκδοση του Notebook, που έχει περάσει την ευρωπαϊκή δοκιμή, ακόμα κι αν έχει μερικά όρια και δυνατότητες, που υπογραμμίζονται στις συνεισφορές στο δεύτερο μέρος αυτής της έκδοσης. Το πρώτο μέρος παρουσιάζει τις θεωρητικές και μεθοδολογικές αναφορές του Notebook of Inte(g)ra(c)tion καθώς επίσης και μία συνοπτική ανακατασκευή κι ανάλυση των κυρίων αποτελεσμάτων κι αποκτήσεων, που έχουν αξιολογηθεί στο δεκαετούς εμπειρίας πρόγραμμα σε Ιταλικά σχολεία. Το πρώτο μέρος έχει γραφτεί από τους Graziella Favaro και Lorenzo Luatti, συγγραφείς του Notebook κι από τον Gilberto Bettinelli, που έχει συμβάλει καθοριστικά στην ανανέωση του εργαλείου, από τη δύο-χρόνων δοκιμή στη Φλωρεντία. Το δεύτερο μέρος, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, συλλέγει περιληπτικά τις συνεισφορές των μελετητών και διαχειριστών, που έχουν ακολουθήσει τις εθνικές εμπειρίες του POI προγράμματος: Stephen McKinney, Hazel Crichton, Julie McAdam, Arizpe Ewelin και Alan Britton εκθέτουν τα αποτελέσματα της Σκωτσέζικης εμπειρίας με σκέψεις και προτάσεις. Η Gökçen Aktaş γράφει για την εμπειρία στα Τούρκικα σχολεία στην περιοχή Izmit. Οι Wanda Baranowska και 7

Malgorzata Kosiorek παρουσιάζουν την Πολωνική εμπειρία, υπογραμμίζοντας την ιδιορρυθμία αυτού του πλαισίου. Η Nikoletta Ntelli προβληματίζεται σχετικά με τα αποτελέσματα των ομάδων εστίασης με τους Έλληνες δασκάλους πάνω στο θέμα της σχολικής ενσωμάτωσης των μεταναστών μαθητών. Αυτές οι συνεισφορές περιγράφουν τα πλαίσια, στα οποία πραγματοποιήθηκαν οι πειραματισμοί, ενώ προτείνουν μια ανάλυση των σημαντικών στοιχείων, που παρήχθησαν από τους δασκάλους και τέλος σκέψεις και συμβουλές για το Notebook από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Οι απόλυτοι πρωταγωνιστές αυτής της διαδικασίας και της συνολικής εμπειρίας, πέραν των συνεταίρων, ήταν οι δάσκαλοι των Ευρωπαϊκών χωρών, που συμμετείχαν στο POI πρόγραμμα. Χάρη στις συμβουλές και τις επαγγελματικές παρατηρήσεις τους, αυτή η εκπαιδευτική κατάρτιση και τα εκπαιδευτικά εργαλεία της παρατήρησης ενισχύονται περαιτέρω και προορίζονται - ελπίζουμε για νέες εφαρμογές. Ως εκ τούτου, ευχαριστούμε θερμά τους δασκάλους του Portfolio of Integration. Lorenzo Luatti (27 September, 2013) 8

Πρώτο Μέρος Portfolio of Integration: Αποκτήσεις και Απόψεις 9

Ακολουθώντας την Ενσωμάτωση. Ένα Εγχειρίδιο για να Παρατηρείτε και να Εργάζεστε σε μία Πολυπολιτισμική Τάξη Από τους Graziella Favaro, παιδαγωγός, Centro Come, Milan (graziellafavaro@tiscali.it) Είναι σπάνιο τα σχολικά αποτελέσματα του παιδιού να καθορίζονται από έναν παράγοντα, πολύ καθοριστικό. Οι πιθανότητες αποτυχίας ή επιτυχίας ενός παιδιού αυξάνονται ή μειώνονται από ένα συνδυασμό δυνάμεων και παραγόντων. B. Cyrulnik 1. Ένα δοκιμασμένο Εργαλείο για τον Καθένα και για Όλους Αυτά τα τελευταία χρόνια, το Notebook of integration έχει ακολουθήσει ένα μεγάλο αριθμό δασκάλων και εκπαιδευτικών στην παρατήρηση της δυναμικής και τις πορείες της ενσωμάτωσης των πρόσφατα νεοαφιχθέντων μεταναστών παιδιών κι εφήβων. Λειτούργησε ειδικά σε δύο κατευθύνσεις: απ τη μία, προτείνει ερωτηματολόγια, δραστηριότητες και ενδείξεις, προκειμένου να συλλεχθούν στοιχεία, να περιγράφετε και να αναλύετε την κατάσταση κάθε μαθητή πριν και μετά από αυτό. Απ την άλλη, προώθησε τη δράση και την εξάσκηση μέσω της παρατήρησης: προσκάλεσε ανθρώπους να εργαστούν, προκειμένου να βελτιωθεί και να αναθεωρηθεί το σύστημα της υποδοχής, να ενεργοποιηθεί η προσοχή στη γλώσσα, που εστιάζει στις ανάγκες του κάθε μαθητή, να υποστηρίξει μια περιεκτική, σχεσιακή ατμόσφαιρα στην τάξη και στα μέρη, που παρευρίσκονται εκτός σχολείου. Είναι ένα προσαρμόσιμο κι ευέλικτο εργαλείο, που υπάρχει χάρη σε ένα δεκαετή πειραματισμό. Η πρόταση της χρήσης έξι ενδείξεων ενσωμάτωσης, για να παρατηρούμε τη δυναμική της ένταξης των ξένων παιδιών και 10

ενηλίκων στα σχολεία μας ανάγει πίσω στη χρονιά 2002 (Favaro, 2002), λίγο μετά το πρώτο προσχέδιο του Notebook (Favaro, Luatti, 2004). Κατά τη διάρκεια της διάδοσης και της ακόλουθης χρήσης του, το εργαλείο έχει εμπλουτιστεί και ανανεωθεί (δείτε τη συνεισφορά του Luatti σε αυτό το βιβλίο). Ο πειραματισμός στα σχολεία για μερικές Ευρωπαϊκές χώρες κι η εκτεταμένη έκδοση, που προτείνεται τώρα, αποτελούν μία επιπρόσθετη ένδειξη της ανοιχτής χρήσης του Notebook, μέσω του οποίου μία διαδικασία ενσωμάτωσης, που προχωρά σχεδιάζεται. Δέκα χρόνια μετά την πρώτη του δοκιμή, ένα ανοιχτό και ευέλικτο εργαλείο παρατήρησης, όπως το Notebook of Integration, πρέπει να προτείνει και να διευκολύνει μία συνεχώς διευρυμένη ματιά. Οι δάσκαλοι, που παρατηρούν, καλούνται να κοιτάζουν προς δύο κατευθύνσεις: να δίνουν προσοχή στα παιδιά μετανάστες κι εφήβους, αλλά, συγχρόνως, να δίνουν, επίσης προσοχή στην πολυπολιτισμική τάξη συνολικά. Η ομάδα είναι ετερογενής λόγω της διαφορετικής προέλευσης, των αυτοβιογραφικών υποβάθρων, του σχολείου και των γλωσσικών βιογραφιών. Πράγματι η τάξη είναι ένας μικρόκοσμος, που βράζει, φτιαγμένος από καθημερινές αλληλεπιδράσεις, μοναδικές διαδικασίες εκμάθησης και ιστορίες ένταξης με πλουραλιστικούς τρόπους. Ως εκ τούτου το Notebook of Integration, στην ενημερωμένη έκδοσή του, είναι ένα εργαλείο χρήσιμο, που "ρυθμίζει" την τάξη συνολικά, ενώ επίσης συνοδεύει την πορεία των ατόμων. Τα ξένα παιδιά κι οι έφηβοι βρίσκονται σε ένα νέο περιβάλλον, του οποίου δεν ξέρουν τους σιωπηρούς και ρητούς κανόνες, ούτε πληροφορίες και δεν είναι προετοιμασμένοι. Αγωνίζονται να αναπροσαρμοστούν και να αρχίσουν πάλι από την αρχή. Καταβάλλουν τεράστια προσπάθεια να επαναπροσανατολιστούν μέσα στις οικογένειές τους, συχνά χωρίς να υπολογίζουν αποτελεσματικά στοιχεία διαμεσολάβησης, που μπορούν να τους πάρουν από το χέρι και να είναι η πυξίδα κατά μήκος της πορείας τους. Ένα περιβάλλον, που φιλοξενεί εκείνους που προέρχονται από μακριά, πρέπει να είναι πλήρες ανθεκτικών δασκάλων: πόροι, συσκευές, επαγγελματικά στοιχεία κι εργαλεία ικανά να υποδέχονται την ευπάθεια των ανθρώπων που έχουν 11

ξεριζωθεί και να τη μετασχηματίζει στη δυνατότητα ανθεκτικότητας, προκειμένου να αντιμετωπιστεί η νέα κατάστασή τους. Αυτές οι προσοχές επιτρέπουν στους ανθρώπους να αναπτύσσουν δραστηριότητες με έναν θετικό τρόπο και δίνουν τη δυνατότητα στους πρόσφατα νεοαφιχθέντες μετανάστες μαθητές να βρούν τη θέση τους στο σχολείο και στο νέο κόσμο γρηγορότερα. Ο Boris Cyrulnik δηλώνει ότι οι ανήλικοι, που έχουν βιώσει τραυματικές καταστάσεις ή μία κατάσταση θραύσης στη ζωή τους, μπορούν πάντα να εισάγουν ένα καινούργιο πρόγραμμα ανθεκτικής ανάπτυξης, δεδομένου ότι βρήκαν τουλάχιστον, ένα αστέρι (Cyrulnik, 2009) στην πορεία τους. Ποιος μπορεί να είναι ένα αστέρι γι αυτούς; Είναι ένας ενήλικος που ακολουθεί τις μεταβάσεις για έναν ορισμένο χρόνο, ο οποίος είναι σαν ένας "βαρκάρης" και ένα σημείο αναφοράς. Δείχνει την πορεία που πρέπει να πάρει, προκειμένου να αποφευχθούν η σύγχυση και η εγκατάλειψη. Συνήθως, οι δάσκαλοι και οι εκπαιδευτικοί γίνονται το "αστέρι", που συνοδεύει την πορεία της ενσωμάτωσης των νεοαφιχθέντων παιδιών κι εφήβων με ικανότητα κι αποτελεσματικότητα. 2. Ένα Εγχειρίδιο Παρατήρησης των Άλλων και του Εαυτού σου Το Notebook of Integration επινοήθηκε για να βελτιώσει την παρατήρηση και να υποστηρίξει μια συμμετέχουσα παρατήρηση από εκείνους που συνοδεύουν τις ιστορίες ενσωμάτωσης. Λειτουργεί όπως ένα ημερολόγιο ταξιδιών που μπορεί να εξηγήσει τα επιτεύγματα και τα εμπόδια. Μπορεί να καταγράφει το που έχουν φτάσει, τί συνέβη κατά τη διάρκεια του ταξιδιού και ποιο μονοπάτι βρίσκεται ακόμα μπροστά τους. Θα μπορούσε να λειτουργήσει ως ένας πραγματικός ανθεκτικός δάσκαλος, επειδή προϋποθέτει μια εστιασμένη προσοχή, υποκινεί συγκεκριμένες απαντήσεις, επιτρέπει την πιθανότητα καταγραφής επιτευγμάτων και κρίσιμων καταστάσεων. Είναι χρήσιμο να συνοδεύονται οι μαθητές βαθμιαία στην καθημερινή περιπέτειά τους εκμάθησης μιας δεύτερης γλώσσας, στις σχέσεις τους με συνομήλικους, στην κατάκτηση της θέσης τους στο νέο σχολείο και 12

μέσα σε έναν χρόνο που θα πρέπει να έχει ολοκληρωθεί πλήρως. Η κατεύθυνση της παρατήρησης, που το Notebook προτείνει μπορεί να εμφανίζεται ως γραμμική και μονοδιάστατη με την πρώτη ματιά: ο δάσκαλος (ή ακόμα κι οι δάσκαλοι που ταξινομούνται στις ομάδες δύο, τριών ή περισσότερων ατόμων) παρατηρεί τους μετανάστες μαθητές και τη δυναμική ολοκλήρωσής τους κατά τη διάρκεια του χρόνου. Κάνουν αυτό τουλάχιστον δύο φορές το χρόνο, στην αρχή της εισαγωγής τους και στο τέλος του σχολικού έτους, προκειμένου να συγκεντρωθούν τα επιτεύγματα των μαθητών και τα βήματα προς τα εμπρός ή, τα εμπόδια και τα κωλύματά τους. Ακόμη και το τελευταίο είναι σημαντικό για το σχολείο, είναι χρήσιμο να καταλάβει εάν οι πρωτοβουλίες ενσωμάτωσης είναι αποτελεσματικές ή όχι, εάν η διαδικασία παρουσιάζει σημάδια προόδου ή διακοπών, εάν η δυναμική της ενσωμάτωσης είναι έντονη κι έχει θετικό αντίκτυπο ή εάν υπάρχει μια κατάσταση υποχώρησης ή ταλαιπωρίας. Ακόμη και ο καθορισμός της παρατήρησης, που αναμένεται από το Notebook, καθορίζεται τώρα καλά: υπάρχουν οι δάσκαλοι, που παρατηρούν κι υπάρχουν τα παιδιά κι οι έφηβοι που "παρατηρούνται" σε συγκεκριμένα πλαίσια και με τα λιγότερο ή περισσότερο "ανοιχτά" εργαλεία. Πραγματικά, υπάρχουν περισσότερες πτυχές και δράστες, που συμμετέχουν στην παρατήρηση κι υπάρχουν πολυάριθμες κατευθύνσεις, που μπορεί να πάρει κανείς. Καταρχήν, αυτοί που παρατηρούν δεν είναι ουδέτερα αντικείμενα, που κοιτάζουν και καταγράφουν, αλλά "παρατηρούνται" επίσης, δεδομένου ότι η πορεία της ενσωμάτωσης εκπληρώνεται με έναν διμερή και συμμετέχοντα τρόπο, κι από αυτούς, που καλωσορίζονται και από αυτούς, που καλωσορίζουν. Οι εθνογραφικοί δάσκαλοι παρατηρούν τους ξένους μαθητές, αλλά και τον ίδιο τους εαυτό. Υπάρχουν νεοαφιχθέντες μετανάστες, παιδιά και έφηβοι, που παρατηρούνται στο αρχικό στάδιο της εισαγωγής τους στο νέο σχολείο κι έπειτα παρατηρούνται πάλι ένα δεύτερο χρόνο, λίγους μήνες μετά την εισαγωγή τους. Δεν αποτελούν αντικείμενα παρατήρησης, αλλά γίνονται ενεργοί παρατηρητές των εαυτών τους και του πλαισίου υποδοχής. 13

Καλούνται να μιλήσουν ανοιχτά για τον εαυτό τους, τόσο στη μητρική, όσο και στη δεύτερη γλώσσα. 3. Η Διάρκεια της Παρατήρησης Σε σχέση με το χρόνο, η χρήση του Notebook παρέχει, όπως προαναφέρθηκε, μια διαχρονική σημασία, δεδομένου ότι οι παρατηρήσεις συλλέγονται δύο διαφορετικές στιγμές του σχολικού έτους κι επομένως η ιστορία της πορείας τους ή το ημερολόγιο μιας δυναμικής σειράς μαθημάτων, κι όχι η καταγραφή μιας στατικής κατάστασης, βρίσκονται ακόμα σε εξέλιξη. Τι γίνεται με το παρατηρηθέν πλαίσιο, τις θέσεις, τα "αντικείμενα" και τις περιοχές; Πού τοποθετείται η παρατήρηση; Και τι παρατηρείται; Πρώτα απ' όλα, υπάρχει το σχολείο με τις λιγότερο ή περισσότερο αποτελεσματικές, γραφειοκρατικές λογικές και διαδικασίες, που μερικές φορές είναι άκαμπτες κι άλλες φορές πιό εύκαμπτες κι εστιασμένες. Κατόπιν, υπάρχει το αντικείμενο "δεύτερη γλώσσα", που χρησιμοποιείται για να επικοινωνεί και να μελετά: είναι ένα θέμα, που αποτελεί το κέντρο της προσοχής και των ερωτήσεων των δασκάλων. Η δεύτερη γλώσσα πιστεύεται ότι έχει θαυμαστή δύναμη στην "καλή" ενσωμάτωση, μερικές φορές δίνοντας έμφαση ή δραματοποιώντας την. Υπάρχουν το πλαίσιο της τάξης, ο διαφορετικός μικρόκοσμος των σχέσεων, των συνυπολογισμών ή των αποκλεισμών, κι ο κόσμος εκτός του σχολείου, ο οποίος είναι η γειτονιά ή οι περιοχές όπου οι μαθητές συναντώνται και περνούν τον ελεύθερο χρόνο τους κοινωνικά ή μοναχικά. Στο τέλος, υπάρχει μια ρητή προσοχή προς το ξένο παιδί ή τον έφηβο και την ξεχασμένη, αμφισβητημένη ή απλά αγνοημένη ιστορία του/της καθώς εξετάζουμε θέματα μνήμης και μέλλοντος. Ποια είναι τα ίχνη, οι πληροφορίες, οι μνήμες του παρελθόντος, που το σχολείο "εγκρίνει" και δέχεται ή το αντίθετο; Ποια είναι τα μηνύματα της υποτίμησης και της μη-αναγνώρισης που περνούν μέσω με έναν σαφή ή σιωπηλό τρόπο; Όταν η μνήμη δεν έχει την 14

ευκαιρία να τοποθετηθεί στο παρόν με έναν ρευστό και φυσικό τρόπο, χάρη στα προσεκτικά και συνεχή θέματα αναδημιουργίας της ιστορίας, διακινδυνεύει να δώσει μεγαλύτερο βάρος στο εδώ και τώρα και να συντρίψει την πιθανότητα να σκεφτεί στο μέλλον. Tο Notebook of Integration, επομένως, είναι ένα είδος στοιχείου/φωτός, που βοηθά τους ανθρώπους να διαφωτίσουν όχι μόνο τη γωνία ενός δωματίου, που είναι το συγκεκριμένο στοιχείο της σχολικής ενσωμάτωσης του ξένου μαθητή, αλλά επίσης τα πάντα γύρω, δίπλα κι εκτός αυτού, που πολύ συχνά περιορίζεται στον κώνο της σκιάς και την αορατότητα. 4. Στα Δωμάτια της Ενσωμάτωσης Ο λόγος της δημιουργίας του Notebook είναι οι πολλές ερωτήσεις που οι δάσκαλοι κι οι επαγγελματίες έχουν κάνει στον εαυτό τους τα τελευταία χρόνια, κι ακόμα κάνουν, σχετικά με την ενσωμάτωση των ξένων μαθητών. Πότε μπορούμε να βεβαιωθούμε ότι ένα παιδί μεταναστών ή ένας έφηβος είναι "καλά ενσωματωμένο"; Πώς αξιολογούμε την πορεία τους; Πώς μετράμε τα γλωσσικά επίπεδα; Και γιατί μερικοί παραμένουν απομονωμένοι και χώρια για μεγάλο διάστημα; Τι συμβαίνει έξω από το σχολείο; Υπάρχουν πολλές ερωτήσεις που λαμβάνουν υπόψη τα πολλά πρόσωπα της ενσωμάτωσης, της ποικιλίας και της πολυπλοκότητας των μεμονωμένων πορειών, οι οποίες θα επιθυμούσαν να βασιστούν σε σαφείς απαντήσεις, σε πρωτόκολλα που ακολουθούνται, εργαλεία που χρησιμοποιούνται. Συγκεκριμένα το Notebook παρέχει μερικές πυξίδες και άγκυρες, δίνει ενδείξεις περιήγησης κι εργαλεία παρατήρησης, αλλά και ανοίγεται σε νέες ερωτήσεις, υποκινεί την αντιπαράθεση και κομμάτια της εργασίας να εξερευνηθούν. Στη βάση του εργαλείου υπάρχει μια σαφής συνειδητοποίηση: η ενσωμάτωση είναι μια πορεία που διασχίζει πολλά δωμάτια, επηρεάζει τη ζωή και διάφορους χώρους, στο σχολείο, έξω από αυτό και στην εκμάθηση 15

και τους κοινούς χώρους των κατ επιλογήν σχέσεων και φιλιών. Ενα πλήθος πλαισίων πρέπει να χτίζει τις διαδικασίες ένταξης, να δίνει χώρο σε εκείνους που προέρχονται από άλλα μέρη και ζουν τώρα δίπλα σε μας. Πρέπει να γίνει μια "υβριδική" θέση για όλους. Το Notebook απαιτεί για μία εξερεύνηση πολλών χώρων ενσωμάτωσης: το σχολείο, τη νέα γλώσσα, τις σχέσεις στην τάξη, τον εκτός διδακτέας ύλης χρόνο, την πόλη, το δωμάτιο του "παρελθόντος" όπου βρίσκονται η ιστορία, η γλώσσα και οι πολιτισμικές αναφορές προέλευσης κι εκείνο του μέλλοντος, όπου το εξελισσόμενο κίνητρο και τα προσωπικά προγράμματα τοποθετούνται. Το πρώτο που πρέπει να εξερευνηθεί είναι βέβαια το σχολείο. Πρώτα απ όλα, το εργαλείο παρατήρησης εξετάζει την κατάσταση του σχολείου και τις οργανωτικές του λεπτομέρειες: τα μέσα και τις συσκευές, τις προσοχές και τα υλικά, την εκπαίδευση των δασκάλων και τα κοινά αποκτήματα. Το εργαλείο ενθαρρύνει τους δασκάλους να γίνουν πιο οικείοι με την εργασία τους, κάτι που το θεωρούμε δεδομένο ή παραβλέπουμε. Το δεύτερο εστιάζεται στη γλωσσική κατάσταση και στη διαδικασία εκμάθησης/διδασκαλίας της δεύτερης γλώσσας (L2). Ο στόχος του εργαλείου παρατήρησης είναι να κάνει τις βασικές αναφορές, τους τρόπους αξιολόγησης, τις περιγραφές των επιπέδων και των επιπέδων και στα επίπεδα της εκμάθησης γλώσσας πιο κοινά μεταξύ των δασκάλων της ίδιας τάξης και του σχολείου. Κάνοντας έτσι, μπορούν να αποφύγουν, όσο το δυνατόν περισσότερο γίνεται τη διακριτικότητα, την προσέγγιση, τη δραματοποίηση ή την υποτίμηση της εργασίας τους. Tο Notebook εξετάζει τις σχέσεις στην τάξη αλλά και τον εκτός διδακτέας ύλης χρόνο και τους τόπους. Ενθαρρύνει την παρατήρηση της δυναμικής μεταξύ των συμμαθητών και την εξερεύνηση του κόσμου καθώς και του χρόνου των ξένων μαθητών εκτός του σχολείου. Τα τελευταία είκοσι χρόνια των πρακτικών ενσωμάτωσης, τα σχολεία έχουν υιοθετήσει ένα ικανοποιητικό πρότυπο, που προσπαθεί να δώσει μια απάντηση 16

στις άμεσες και ορατές ανάγκες των ξένων μαθητών, στα γλωσσικά χάσματα, στα προβλήματα του προσανατολισμού και της ένταξής τους. Η δυναμική μεταξύ των συμμαθητών, που καθορίζεται στο μεταξύ, βρίσκεται συνήθως στο παρασκήνιο. Ακόμη κι οι αμοιβαίες παρατηρήσεις, που προέρχονται από τις εν λόγω δημόσιες συζητήσεις και το στίγμα που τιμωρεί ανθρώπους, που ανήκουν σε διαφορετικές ομάδες, μοιράζονται την ίδια μοίρα. Στο τέλος, το Notebook προσπαθεί να φέρει στην επιφάνεια μια διάσταση που συχνά αφαιρείται ή αντιμετωπίζεται με έναν φολκλορίστικο τρόπο, αυτόν της προσωπικής ιστορίας, των στοιχείων της χώρας προέλευσης, και της γλωσσικής, εκπαιδευτικής, συγγενικής βιογραφίας, που έζησε κάπου αλλού. Ο λόγος δεν είναι επειδή θέλουμε να βάλουμε το νεοαφιχθέν παιδί ή έφηβο, οι οποίοι αναγκάζονται να θυμηθούν αυτά, που μερικοί άνθρωποι θα επιθυμούσαν να αφαιρέσουν αρχικά απ το επίκεντρο, αλλά ακριβώς επειδή θέλουμε να επιβεβαιώσουμε την πεποίθηση ότι μια καλή ενσωμάτωση μπορεί να συμβεί μόνο με την ενσωμάτωση του εαυτού μας, αυτά είναι τα διαφορετικά μέρη της ιστορίας τους, που δημιουργούν μια μοναδική ταυτότητα του ατόμου. 5. Διαφορετικές Απόψεις Όπως αναφέρεται ανωτέρω, το Notebook ενθαρρύνει την παρατήρηση της δυναμικής της ενσωμάτωσης μέσα σε ένα πλήθος πλαισίων, αλλά και απαιτεί τη διχοτόμηση και τη σύγκριση ενός πλήθους απόψεων. Υπάρχουν οι παρατηρήσεις που συλλέγονται από τις καθηγητές της τάξης κι από εκείνους που προτείνονται για ενίσχυση του δασκάλου για L2. Μερικές φορές οι δύο παρατηρήσεις μπορεί να αποκλίνουν. Ένας μαθητής θα μπορούσε να απεικονιστεί ως σιωπηλός και "παγωμένος", όταν παρατηρείται μέσα στην τάξη και σε μια μεγάλη ομάδα ανθρώπων ή,αντ' αυτού, ως εκφραστικός σε μια μικρότερη ομάδα ή σε μια λιγότερο αγχωτική κατάσταση. 17

Η σύγκριση μεταξύ των διαφορετικών αντιλήψεων κι αξιολογήσεων καθιστά την παρατήρηση λιγότερο υποκειμενική και περισσότερο αρθρωτή, αλλά είναι επίσης μια ευκαιρία να κάνουμε την "κρυμμένη διάσταση" και τις υπονοούμενες μνείες του υποβάθρου σαφείς: η ιδέα της ενσωμάτωσης, οι διαφορετικές προσδοκίες, τα πλαίσια που ενημερώνουν την αξιολόγηση εκφράζονται κι από τα δύο. Tο Notebook ενθαρρύνει τη συλλογή απόψεων των ξένων μαθητών για τον εαυτό τους, την πορεία τους, τις κατακτήσεις, τους φόβους, τα κίνητρα και τις εφαρμοσμένες στρατηγικές εκμάθησης. Τα κομμάτια του αυτοβιογραφικού απολογισμού μπορούν να ενθαρρυνθούν με διαφορετικά μέσα ανάλογα με την ηλικία και την προσωπική ιστορία: η χρήση ανοιχτών ερωτήσεων και δραστηριοτήτων L2 ενθαρρύνουν τους μαθητές να πουν και να εκφραστούν με τη μητρική γλώσσα τους ή μέσω του σχεδίου και των απεικονίσεων. Το κύριο πράγμα είναι να πάρεις χρόνο από κάποιον, όποτε είναι δυνατό, να συντονιστεις, να συλλέξεις τον απολογισμό όπως εμφανίζεται, και να δημιουργήσεις χώρο για την άποψη του ξένου παιδιού ή εφήβου για τον εαυτό του/της. Στο πρώτο σχέδιό του, το Notebook είχε μία σημαντική απουσία: στερήθηκε τις φωνές των ξένων γονέων και της άποψής τους στην πορεία ενσωμάτωσης των γιων και των κορών τους. Στην τρέχουσα έκδοση, αυτό το κενό έχει καλυφθεί συλλέγοντας την άποψη των γονέων σχετικά με τη σχολική πορεία των γιων και των κορών τους, στον εκτός διδακτέας ύλης χρόνο, στα προγράμματα και τις προσδοκίες. 6. Η Δομή του Notebook: Κλειστά Εργαλεία κι Ανοιχτές Δραστηριότητες Οι έξι ενδείξεις, που αποτελούν το πλαίσιο του Notebook, αναφέρονται στις διαφορετικές διαστάσεις της ενσωμάτωσης: - Η κατάσταση της σχολικής ένταξης και τα σχολικά αποτελέσματα επιτρέπουν ένα σχέδιο για τη συνέχεια των μελετών με ευκαιρίες παρόμοιες με εκείνες των μη-ξένων συμμαθητών τους 18

- Η ειδικότητα στο L2, που παρατηρείται σε σχέση με τις διαπροσωπικές δυνατότητες και τη γλώσσα επικοινωνίας, που χρησιμοποιούνται - Η ποιότητα των σχέσεων στην τάξη κι η πιθανότητα να συμμετέχουν σε αλληλεπιδράσεις και κοινές δραστηριότητες, και σε σχολικές, ψυχαγωγικές κι εκλεκτικές στιγμές - Η ποιότητα και η ποσότητα των ανταλλαγών στον εκτός διδακτέας ύλης χρόνο, των ευκαιριών συμμετοχής και συνάντησης κατά τη διάρκεια αθλητικών και ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων, η πιθανότητα να καθιερωθούν και να διατηρηθούν ανταλλαγές και φιλίες, η ευκαιρία "να ζήσουν μαζί σε μια περιοχή" και να το θεωρήσουν κοινό σπίτι τους - Η σχέση του ξένου μαθητή με τη μητρική γλώσσα του, η οποία ομιλείται στο σπίτι και με τους ανθρώπους που προέρχονται από την ίδια χώρα (και οι διάφορες καταστάσεις διγλωσσίας, απώλειας, συντήρησης ή ανάπτυξης) και η σύνδεση με την προέλευσή του/της, τη χώρα της προέλευσης και το παρελθόν - Η κατάσταση του αυτοσεβασμού, η πίστη στις δυνατότητές του/της, η υποδοχή των προκλήσεων και κοινών στόχων. Όλες αυτές οι καταστάσεις μεταφράζονται στη δυνατότητα να προβλέψουν και να χτίσουν το μέλλον τους καθημερινά. Tα επίπεδα ενσωμάτωσης κι οι έξι ενδείξεις ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΕΚΜΑΘΗΣΗ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΣΥΜΜΑΘΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ Ποιότητα της σχολικής ενσωμάτωσης και σχολικά αποτελέσματα Επάρκεια στη δεύτερη γλώσσα (L2) Ποιότητα και ποσότητα των σχέσεων στην τάξη Ποιότητα και ποσότητα των σχέσεων εκτός σχολείου ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΤΟΥ ΕΑΥΤΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ Συμπεριφορές σχετικά με τη μητρική γλώσσα, το πλαίσιο και τη χώρα προέλευσης Αυτοεκτίμηση, προγράμματα και κίνητρο 19

Tο Notebook χρησιμοποιείται σε σχολεία διαφορετικών επιπέδων, από το δημοτικό ως το λύκειο. Το αποτέλεσμα είναι ότι, εκτός από την προετοιμασία και μερικά κοινά εργαλεία, υπάρχουν διαφορετικές ερωτήσεις και δραστηριότητες για παιδιά κι εφήβους. Αυτό ισχύει ειδικά για τις "ανοικτές δραστηριότητες που περιλαμβάνουν ξένα και μη-ξένα παιδιά κι εφήβους να μιλούν για τον εαυτό τους κι αυτο-παρουσίασής τους, δεδομένου ότι χρησιμοποιούν διαφορετικά κίνητρα και μέσα, σύμφωνα με την ηλικία και τις προσωπικές καταστάσεις τους. Το ακόλουθο διάγραμμα περιγράφει μερικά εργαλεία και μορφές παρατήρησης για κάθε ένδειξη. Ενδείξεις Τι παρατηρείται; Εργαλεία και Τρόποι Ποιος τα χρησιμοποιεί Σχολική καριέρα, Δάσκαλοι, εγκατάλειψη Κοινωνικοί σχολείου, σχολικά λειτουργοί αποτελέσματα 1. Σχολική Ενσωμάτωση 2. Επάρκεια L2 Γνώση L2 για επικοινωνία και μελέτη 3. Σχέσεις μεταξύ συμμαθητών στην τάξη Ποσότητα και ποιότητα σχέσεων μεταξύ συμμαθητών σε διαφορετικές στιγμές της ημέρας 20 - Ερωτηματολόγιο για τη σχολική κατάσταση, - Φόρμα πληροφοριών των μαθητών, - Συλλογή δεδομένων κι ανάλυση - CEFRL επίπεδα περιγραφή, - CEFRL ενδεικτική κλίμακα, - Φόρμες και στοιχεία, που έχουν δημιουργηθεί και χρησιμοποιούνται σε κέντρα για την παιδεία - Εισαγωγή και συνεχιζόμενες εξετάσεις - Συλλογή δεδομένων ερωτηματολογίου, - Ανοιχτές δραστηριότητες (π.χ. κοινωνιόγραμμα, άνθος φιλίας, χέρια Δάσκαλοι, Κοινωνικοί λειτουργοί, πολιτισμικοίγλωσσικοί διαμεσολαβητές Όλοι οι μαθητές, Μόνος του ο μαθητής

4. Σχέσεις στην πόλη/γειτονιά 5. Πολιτισμική αναφορά και γλώσσα τόπου προέλευσης Σχέσεις εκτός σχολείου, γνώση και χρήση των χώρων κι ευκαιρίες συνάθροισης στην πόλη Αυτο-περιγραφή, αυτοβιογραφικές αναφορές 6. Κίνητρο Σχολική καθοδήγηση, συνέχιση σπουδών φιλιών) - Συλλογή δεδομένων ερωτηματολογίου, - OΑνοιχτές δραστηριότητες (π.χ. χάρτης των πιο δημοφιλών χώρων στην πόλη/γειτονιά) - Αυτοβιογραφικές δραστηριότητες (π.χ. σχέδιο, αυτόεισαγωγή...), - Ατομικό ερωτηματολόγιο, - Γλωσσική βιογραφία, - Το δέντρο των ταλέντων - Φόρμα πληροφοριών μαθητή, - Ημερολόγιο ενσωμάτωσης L1, - Συλλογή δεδομένων ερωτηματολογίου τη στιγμή της σχολικής καθοδήγησης, - Ατομικό ερωτηματολόγιο Όλοι οι μαθητές, Μόνος του ο μαθητής Δάσκαλοι, Κοινωνικοί λειτουργοί, μόνος του ο μαθητής Δάσκαλοι, Κοινωνικοί λειτουργοί, μετανάστες μαθητές 7. Είναι το σχολείο δίκαιο για όλους; Οι χρήσεις και τα αποτελέσματα του Notebook, όπως προαναφέρθηκε, απαιτούν μία βαθύτερη ματιά όχι μόνο στα μονοπάτια των νεοαφιχθέντων μαθητών, αλλά επίσης στους εαυτούς μας. Τί έμαθε το σχολείο μετά από αυτόν το μεγάλο διάστημα, στο οποίο πρακτικές ενσωμάτωσης έχουν λάβει χώρα, ειδικά ξεκινώντας από αιτήματα που προέρχονται από τα "προάστια" και τα ενιαία σχολεία; Και πώς μπορούμε να πάρουμε μαθήματα από τα εργαλεία και τα προγράμματα ενσωμάτωσης και 21