Άγνωρες πτυχές του κλινικοθεωρητικού έργου του Πέτρου Χαρτοκόλλη

Άγνωρες πτυχές του κλινικοθεωρητικού έργου του Πέτρου Χαρτοκόλλη Νίκος Κουρέτας Α) Παρόλο που η σηµερινή εκδήλωση έχει σαν αφορµή το λυπηρό συµβάν της απώλειας του Πέτρου Χαρτοκόλλη, δεν παύει να συνιστά ταυτόχρονα και έναν εορτασµό µιας πολύ δηµιουργικής ζωής. Θεώρησα ότι θα ταίριαζε µε το πνεύµα της σηµερινής εκδήλωσης να γίνει αναφορά και στις λιγότερο γνωστές πλευρές του έργου του, που θα τις αποκαλούσα «προοιµιακές», από την άποψη ότι προδιαγράφουν την πιο γνωστή πλευρά του έργου του, στο οποίο, για λόγους περιορισµένου χρόνου, δεν θα αποπειραθώ να υπεισέλθω. Καθώς ο ίδιος δεν επεδίωκε την αυτοπροβολή, οι αρχικές, οι πρώιµες ενασχολήσεις του, δεν έτυχαν της ευκαιρίας να γίνουν ευρύτερα γνωστές. Για να ακριβολογήσω, οι δηµοσιεύσεις του αυτές δεν είναι οι πρώτες του διότι, σαν ενεργό Διαπλασόπουλο, είχε συγγραφική δραστηριότητα από τα εφηβικά του χρόνια. Γνωρίζω ότι στον περιορισµένο χρόνο, που έχω στη διάθεσή µου, εµφωλεύει ο κίνδυνος µιας επιφανειακής απαρίθµησης, αλλά πήρα αυτό το ρίσκο, σκεπτόµενος πως και ο ίδιος ο Πέτρος Χαρτοκόλλης αγαπούσε να διακινείται όχι µόνο από τις κορυφές των πραγµάτων, αλλά να διερευνά και τις παρυφές των. Στο έργο του όπως και στη ζωή του, ταιριάζει στην κυριολεξία ο χαρακτηρισµός που δίνει ο Όµηρος για τον Οδυσσέα, «πολλών ανθρώπων οίδε άστεα και νόον έγνω» (Μάνη, Αθήνα, New Jersey, Λωζάννη, Topeka, Αθήνα.) Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 1

Στο τελευταίο πεντάλεπτο που έχω στη διάθεσή µου, θα επιχειρήσω µια πολύ σχηµατική αποτίµηση των ιδιαιτεροτήτων, των «αρετών» θα έλεγα, του Πέτρου Χαρτοκόλλη, όπως εκφράστηκαν στην «τρίδυµη» επιστηµονική του ταυτότητα-ιδιότητα, σαν ψυχολόγου, ψυχίατρου και ψυχαναλυτή. Β) Η δηµιουργικότητα του Π.Χ. στον επιστηµονικό τοµέα εκφράζεται, για πρώτη φορά το 1954, µε τη διδακτορική του διατριβή, στο κρατικό πανεπιστήµιο του Michigan, που είχε θέµα την «Επίδραση του αλκοόλ στην ευχέρεια του λόγου». Τα επόµενα 17 χρόνια, µέχρι περίπου το 1971, θα ακολουθήσουν, ούτε λίγο ούτε πολύ, 15 κλινικού και θεωρητικού χαρακτήρα εργασίες πάνω στο πρόβληµα του αλκοολισµού. Οι εργασίας αυτές έχουν ένα ευρύ θεµατικό φάσµα: Συναντούµε εργασίες που έχουν έναν εποπτικό-επιδηµιολογικό χαρακτήρα, όπως το πρόβληµα του αλκοολισµού στην πολιτεία Kansas αλλά και του οµολόγου του, στην Ελλάδα. Συναντούµε εργασίες που έχουν αµιγή κλινική προσέγγιση, από την ατοµική ψυχοθεραπεία του αλκοολικού σε εκείνη της οµαδικής ψυχοθεραπείας και, από την κεντρικότητα της σχέσης του αλκοολικού ασθενούς και του ψυχοθεραπευτή στις ιδιοµορφίες της νοσοκοµειακής νοσηλείας αλκοολικών, καθώς και άλλες, θεωρητικού χαρακτήρα (από τν φαινοµενολογία του αλκοολικού ασθενούς στον ρόλο των µηχανισµών άµυνας του Εγώ όπως η άρνηση, η διάψευση, η προβολή κ.λπ.) Ήδη από τότε διακρίνει κανείς στον Πέτρο Χαρτοκόλλη την αποφυγή της γενικολογίας, της αοριστολογίας, του περίτεχνου και περισπούδαστου ύφους. Το γράψιµό του χαρακτηρίζεται από µία, χωρίς περιστροφές, «σταράτη» εκφραστική δεινότητα, χωρίς να αγνοεί την αµφισηµία των εννοιών και των δεδοµένων. Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 2

Μέσα σ αυτή την 17ετία ( 54-71) και παράλληλα µε την εκπαίδευσή του σε απαιτητικές εκπαιδευτικές διαδικασίες (Ψυχιατρική, Ψυχανάλυση), βρίσκει τον χρόνο να εκπονήσει µία δεύτερη διδακτορική διατριβή (1955) στην Ιατρική Σχολή της Λωζάνης, στη γαλλική γλώσσα αυτήν τη φορά, πάνω στην ψυχοπαθολογία που ακολούθησε τους σεισµούς της Κεφαλονιάς, τον Αύγουστο του 1953. Πήρε συνεντεύξεις από 151 άτοµα, θύµατα και τους συγγενείς των, και προχώρησε σε επιδηµιολογικές, ψυχοπαθολογικές και ψυχοδυναµικές παρατηρήσεις και συσχετίσεις, πάντα µε προτεραιότητα την ακρίβεια της παρατήρησης και µόνο σαν επακόλουθο, την ψυχοδυναµική τους κατανόηση. Στη διεθνή βιβλιογραφία, πρόκειται για τη δεύτερη εργασία αυτού του βάθους και της έκτασης (ψυχοπαθολογικές επιπτώσεις των σεισµών) µετά από εκείνη που ανεφέρετο στους σεισµούς της Μεσσίνας στη Σικελία (1908). Όσον αφορά δε ανθρώπινες καταστροφές γενικότερα, είναι η τρίτη εργασία στη διεθνή βιβλιογραφία, όταν συµπεριληφθεί η εργασία του Erich Lindemann για τους επιζήσαντες και τους συγγενείς των, µετά την καταστροφική πυρκαγιά της Βοστώνης (1942). Αν και ο χρόνος δεν επαρκεί για να αναφερθώ στην επιστηµονικότητα της µεθοδολογίας και στα επί µέρους ευρήµατα, θα σηµειώσω µόνο την τελική του διαπίστωση, που συνίστατο στο ότι η προϋπάρχουσα ψυχοπαθολογία ήταν καθοριστική για την ένταση και τη µορφή των ψυχικών συµτωµάτων των επιζησάντων. Βρήκα ενδιαφέρον και ίσως ενδεικτικό της ανάγκης να υπενθυµίζει στον εαυτό του τις ρίζες της καταγωγής του (κάτι που γίνεται εµφανές στα µυθιστορήµατα του), ότι συχνά αναφέρεται στον σεισµό µε τη σπανιότατα συναντώµενη λέξη seisme αντί της λέξης tremblement de terre, που απαντάται µόνο στον τίτλο της διατριβής. Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 3

Χαρακτηριστικό τού πώς λειτουργούσε ο νους του Πέτρου Χαρτοκόλλη, είναι το εξής: Ενώ ήταν στην Κεφαλλονιά, και µελετούσε τον πληθυσµό που επλήγη, και θα περίµενε κανείς, από έναν νέο ερευνητή, που στοχεύει στην περαίωση της µεταπτυχιακής του εργασίας, να είναι αποκλειστικά δοσµένος στον σκοπό αυτό, είχε αυτήν την εσωτερική απλοχωριά του νου ώστε να του επιτρέπει να εξάπτεται και να καταπιάνεται µε παράπλευρα ερεθίσµατα, µε άλλα λόγια, από παρατηρήσεις που δεν ανήκαν στον αρχικό του εστιασµό. Διεκατείχετο από αυτό που θα µπορούσε να αποκληθεί «παράπλευρη αισθαντικότητα». Έτσι µελέτησε το τοπικό, κεφαλλονίτικο, έθιµο του «εξορκισµού ψυχασθενών», που συνίσταται στις οµαδικές τελετουργίες, που ελάµβαναν χώρα κάθε χρόνο, την ηµέρα εορτής του Αγίου Γερασίµου, γύρω από ένα συγεκριµένο πηγάδι και όπου συµµετείχαν ψυχικώς πάσχοντες και συγγενείς των. Πρόκειται για υπόδειγµα λεπτοµερούς περιγραφικής δεινότητας, ο αναγνώστης αισθάνεται σαν παρευρισκόµενος στις τελετουργίες. Η εργασία αυτή έτυχε εκτενούς µνείας στο απαράβλητο βιβλίο του Henri Ellenberger Η Ανακάλυψη του Ασυνειδήτου και αποτέλεσε έναυσµα για ψυχοκοινωνικού χαρακτήρα εργασίες, στη χώρα µας, όπως το «µάτιασµα» κ.ά. Παρακάµπττω δεκάδες βιβλιοκρισίες, δηµοσιευµένες στο επιστηµονικό περιοδικό του Ιδρύµατος Menninger, το Bulletin of the Menninger Clinic. Ίσως η ευρωπαϊκή του προέλευση, ίσως µια ιδιοσυγκρασιακή ροπή (το παλαιό Διαπλασόπουλο µέσα του;) τον έκανε να ενδιαφέρεται για ό,τι ήταν εκτός του δεδοµένου, του εσωστρεφούς, του αναµενόµενου και να το µεταδίδει στους συναδέλφους του. Για πολλά χρόνια, στο περιοδικό αυτό, λειτουργούσε σαν ένας πανόπτης Άργος του διεθνούς ψυχιατρικού και ψυχαναλυτικού Τύπου. Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 4

Το 1968 εκπονεί µια εργασία, η οποία αργότερα θα αναφερθεί σε πάνω από 20 δηµοσιεύσεις, πάνω στο «σύνδροµο της ελαχίστης εγκεφαλικής δυσλειτουργίας» (minimal brain dysfunction), σύνδροµο που συναντάται κλινικά λανθάνον και διαγνωστικά παραµεληµένο, σε πολλούς νοσηλευόµενους νέους, ενήλικες ασθενείς (στη συγκεκριµένη µελέτη 15), που διαγνωστικά εµπίπτουν στο ψυχωσικό-οριακό φάσµα. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά πρωτότυπο άρθρο, όχι µόνο για τα ευρήµατα, αλλά και για την πεντασέλιδη συζήτηση που τα ακολουθεί. Εκεί, ο Πέτρος Χαρτοκόλλης αναδεικνύει τον κλινικά επιτασσόµενο διάλογο στον νου κάθε ψυχοθεραπευτή µεταξύ οργανικότητος και ψυχογενέσεως (απόηχος της έννοιας των συµπληρωµατικών σειρών του Φρόυντ), συνυφαίνοντας αναπτυξιακά, νευρολογικά, κλινικά (περιγραφικά) και ψυχοδυναµικά δεδοµένα ώστε να οδηγείται, µε ένα σφαιρικό τρόπο, στην κατανόηση της ψυχοπαθολογίας. Είναι ένα µάθηµα κλινικής συνθετικής δεινότητας και αν κάποιος µεταπτυχιακός ψυχολόγος ή ειδικευόµενος ψυχίατρος, µετά το τέλος αυτής της εκδηλώσεως, µου ζητούσε να διαβάσει κάτι από τα γραπτά του Πέτρου Χαρτοκόλλη, αυτή θα ήταν η εργασία που θα του πρότεινα. Ανάλογη διαλεκτική ικανότητα, σε συλλογικό-οµαδικό επίπεδο, χαρακτηρίζει την εργασία του πάνω σε «αντάρτες νοσηλευόµενους», σε ιδιωτική ψυχιατρική κλινική. Υπάρχουν άρθρα που, αν διαβάσει κανείς την περίληψή (abstract) τους, είναι σαν να έχει διαβάσει όλο το άρθρο. Δεν συµβαίνει κάτι τέτοιο µε τα άρθρα του Πέτρου Χαρτοκόλλη. Η συζήτηση που οδηγεί στα συµπεράσµατα, διαποτισµένη από ένα πνεύµα συσχετίζοντος πολυπαραγοντισµού, είναι εξίσου ενδιαφέρουσα µε τα ίδια τα συµπεράσµατα. Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 5

Οι συχνές επισκέψεις του στην Ελλάδα, σχεδόν κάθε καλοκαίρι, τον ωθούν να δηµοσιεύσει µια εκτεταµένη περιγραφή της κατάστασης, της Ψυχιατρικής στην Ελλάδα στις αρχές της δεκαετίας του 60 (1966). Είναι αποτέλεσµα έρευνας και συνεντεύξεων µε διάφορους φορείς και το ενδιαφέρον είναι, ίσως διότι προέρχεται από ιδιωτικό θεραπευτήριο, ότι δεν περιορίζεται στα πανεπιστηµιακά κέντρα και στον δηµόσιο τοµέα, αλλά αναφέρεται και στον ιδιωτικό τοµέα ψυχιατρικής περίθαλψης. Στις αρχές της δεκαετίας του 70, ίσως υπό την επίδραση του αντιπολιτισµικού κλίµατος της εποχής στις ΗΠΑ (είναι η κορύφωση του πολέµου στο Βιετνάµ και της νεο-ηδονιστικής στροφής προς εξαρτητικές ουσίες,) ο Πέτρος Χαρτοκόλλης στρέφει την προσοχή του στον µυστικισµό, όπως εκφράζεται σε αναχωρητικά, θρησκευτικά και ειρηνιστικά κηρύγµατα, και στη σχέση του µυστικισµού µε ενορµητικά παράγωγα της επιθετικότητας. Προτείνει ότι ο µυστικισµός αντιπροσωπεύει καταφυγή στο µητρικό µορφοείδωλο, στο οποίο, υπό µορφή παλινδρόµησης, στρέφεται το άτοµο για να απαλλαγεί από τα ενδοψυχικά ενορµητικά παράγωγα της επιθετικότητας, τα οποία διεγείρονται από την εξωτερική πραγµατικότητα. Αλλά, ο λογοτέχνης µέσα στον Π.Χ. δεν µπορούσε να µείνει άπραγος, και ενώ διαχειριζόταν, σε πολλές δηµοσιεύσεις, το θέµα του µυστικισµού, καταπιάνεται µε τη σχέση µυστικισµού, βίαςεπιθετικότητας και δερµατοπάθειας στον Νίκο Καζαντζάκη, σε συνδυασµό µε το έργο του, τα βιογραφικά στοιχεία και τη σύντοµη, ψυχαναναλυτικής φύσεως θεραπεία του, από το Wilhelm Stekel, τον ιδιοφυή αντάρτη της ψυχανάλυσης στη Βιέννη (1923) [ 1974, (Int.J.Psan.), (Νέα Εστία 1975)]. Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 6

Από κεί και πέρα, ακολουθεί το θεµατικό τρίπτυχο εργασιών πάνω στο Συναίσθηµα, στον Χρόνο και στην Οριακή οργάνωση της προσωπικότητας, που περιλαµβάνει τα πιο γνωστά έργα του, έργα της ωριµότητας, και δεν εµπίπτουν στην παρουσίασή µου. Πρόκειται για 22 εργασίες, που καλύπτουν µια δεύτερη 17ετία ( 71-88), και που κορυφώνεται αφενός, στην οργάνωση του 1ου Διεθνούς Συµποσίου γύρω από την Ορ. Οργ. Πρ., µε συµµετοχή των Bion, Green, Lebovici, Margaret Mahler, Harold Searles, του ψυχοφαρµακολόγου Donald Klein κ.α. (1976)) και στην ανάλογη συλλογική συγγραφή που ακολούθησε (Borderline Personality Disorders), και αφετέρου, στο βιβλίο του που φέρνει τον τίτλο της σηµερινής εκδηλώσεως (Χρόνος και Αχρονικότητα). Γ) Θα ήθελα να τελειώσω την παρουσίαση αυτή µε µια συνοπτική και σχηµατική αποτίµηση εκείνων των ιδιαιτεροτήτων του Πέτρου Χαρτοκόλλη που απεκόµιζε κανείς, όχι τόσο από τα γραπτά, αλλά κυρίως από τη ζωντανή επικοινωνία µαζί του ως δασκάλου, επόπτη, θεραπευτή, συνοµιλητή, φίλου. Οι ιδιαιτερότητες αυτές ήσαν έµµεσες και υπόρρητες, και θα µπορούσαν να αποκληθούν και «αρετές της µετριοπάθειας», υπό την άποψη ότι ο κάτοχός των δεν επεδίωκε ούτε να θέλξει ούτε να µετέλθει της θέσης του για να τις επιβάλει. Ήσαν δε πολύ σηµαντικές στον ελληνικό χώρο, όπου η αρχοµένη θεσµική θεµελίωση µίας εξ ορισµού, µη τεκµηριώσιµης θεωρητικοκλινικής προσέγγισης, όπως η ψυχανάλυση, θα µπορούσε να είναι επιρρεπής σε προσωποκεντρικούς ρητορισµούς και απολυτότητες, κάτι που παρατηρείται συχνά σε διεθνές επίπεδο και σε νεότευκτες εταιρείες. Ποιες είναι οι ιδιαιτερότητες αυτές: Η πρώτη και η πιο δύσκολη να βάλω σε λόγια ήταν η αναδοµούσα οξύνοια της παρατήρησης (κλινικής και θεωρητικής παρατήρησης) του Πέτρου Χαρτοκόλλη. Δεν έσπευδε στη θελκτική ρητορεία του λανθάνοντος πριν εξαντλήσει το αναδροµικά ιδωµένο, το φαινοµενικό. Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 7

Μελετούσε και µετέδιδε το αίσθηµα ότι, πριν οδηγηθεί σε κατανοήσεις ή ερµηνείες, ανέτεµνε το υπό παρατήρηση κλινικό υλικό και το επανασύντασσε, το «ξανάφτιαχνε», όπως η κίνηση σε ένα καλειδοσκόπιο ανακατατάσσει τα πετραδάκια και προκύπτει µια διαφορετική εικόνα. Η δεύτερη ιδιαιτερότητα ήταν εκείνη της λιτότητας της έκφρασης και του λόγου του. Δεν έγραφε δύο προτάσεις ή παραγράφους αν, αυτό που είχε να πει, µπορούσε να εκφρασθεί σε µία πρόταση ή µία παράγραφο. Ο λόγος του δεν είχε κηρυγµατικό, ονοµατίζοντα ή προσηγορικό χαρακτήρα, και προφύλασσε από την ενδεχόµενη µετάπτωση σε έναν µεταψυχολογικό λογιοτατισµό και σχολαστικισµό. Απέφευγε τη σαγήνη του µαθητή ή του ακροατή του και κατά συνέπεια την ακινητοποίηση της κριτικής του ικανότητος µέσω δοκιµιογραφικών εξάρσεων, λεκτικών επιτηδεύσεων ή αναφορών στο άτοµό του. Η λιτότητα της έκφρασης του Πέτρου Χαρτοκόλλη ήταν έµµεση ένδειξη της εκτίµησης που έτρεφε στη δυνατότητα του άλλου (ακροατή, µαθητή, αναγνώστη, εποπτευόµενου, αναλυόµενου) να οδηγηθεί, µε τα δικά του εφόδια, σε µια περαιτέρω, γνήσια, σύνθετη κατανόηση. Συνιστούσε γενναιοδωρία στον νου του άλλου, κάτι που συνήθως ο αποδέκτης καταλάβαινε πολύ αργότερα! Θυµάµαι πως, εδώ και σαράντα χρόνια, έφευγα από τα µαθήµατά του, όχι εντυπωσιασµένος, αλλά «σαστισµένος», εκ των υστέρων βέβαια, δηµιουργικά σαστισµένος. Η τρίτη ιδιατερότητα-αρετή του Πέτρου Χαρτοκόλλη αφορά τον διδακτικό τοµέα. Δίδασκε έχοντας κατά νου το πνεύµα της σωκρατικής (µαιευτικής) µεθόδου. Προσπαθούσε να ακολουθήσει το νήµα της λογικής του άλλου (του µαθητή, εποπτευοµένου κ.λπ.), µέχρι του σηµείου ο δεύτερος να Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 8

έρχεται αντιµέτωπος µε τις ίδιες του τις αντιφάσεις. Αυτό µπορούσε να µην ήταν πάντα καλόδεκτο ( και καµιά φορά να εκλαµβάνεται σαν πείραγµα), αλλά για τον Πέτρο Χαρτοκόλλη ήταν στην υπηρεσία του να γεννήσει µια εσωτερική ανησυχία, προκειµένου ο άλλος να αναγνωρίσει και να διερωτηθεί για τον αξιωµατικό (και συχνά αντιφατικό) χαρακτήρα των υποθέσεων του. Επεδίωκε να προκαλέσει µια ανάδυση στον νου του άλλου (µέσω σχετικοποιήσεως ή καταρρίψεως των σίγουρων υποθέσεων) και όχι να υποδείξει τού πώς οφείλει να σκέπτεται ως ψυχαναλυτής. Προσπάθησα να φαντασθώ ποια θα ήταν η αντίδραση του Πέτρου Χαρτοκόλλη αν είχε τη δυνατότητα να παρακολουθήσει τη σηµερινή εκδήλωση για τον ίδιο. Με τα µάτια του νου, τον βλέπω να έχει ένα υποµειδίαµα ικανοποίησης και µετά να λέει: «Ξέρεις, όλα αυτά για µένα θα µπορούσαν να γραφούν, χωρίς να γίνει η συνάθροιση, αυτή του Σαββάτου... Αλλά πάλι, αφού το θέλησαν...» Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 9