Εγχειρίδιο Πρόληψης του Άγχους Μοντέλα και Καλές Πρακτικές Σύντομη Έκδοση Οκτώβριος 2011 This project has been funded with support from the European Commission. This publication [communication] reflects the views only of the author, and the Commission cannot be held responsible for any use which may be made of the information contained therein.510375-llp-1-2010-1-pt-grundtvig-gmp i
STRESSLESS Partners: Sociedade Portuguesa de Inovação Sara Brandão E-mail: sarabrandao@spi.pt URL: http://www.spi.pt Health Education Milada Krejčí E-mail: krejci@pf.jcu.cz URL: http://www.pf.jcu.cz/ University of Nottingham Stavroula Leka E-mail: Stavroula.Leka@nottingham.ac.uk URL: http://www.nottingham.ac.uk/ University of Patras Konstantinos Poulas E-mail: kpoulas@ath.forthnet.gr URL: http://www.upatras.gr/ Latvian Adult Education Association Sarmite Pilate E-mail: sarmite.pilate@laea.lv URL: http://www.laea.lv Association Européenne des Enseignants Jean-Claude Gonon E-mail: jean-claude.gonon@aede.eu URL: http://www.aede.eu/ MBO Raad Manfred Polzin E-mail: M.Polzin@mboraad.nl URL: http://www.mboraad.nl/ Vedoma Olga Pregl E-mail: olga.pregl@siol.net URL: http://www.vedoma.si/ ASSOCIATED PARTNER: European Trade Union Committee for Education Susan Flocken E-Mail: Susan.Flocken@csee-etuce.org URL: http://etuce.homestead.com/ ETUCE_en.html Haute École d'ingénierie et de Gestion du Canton de Vaud Ariane Dumont E-mail: ariane.dumont@heig-vd.ch URL: http://www.heig-vd.ch/ Βρείτε περισσότερα για το έργο στο: www.spi.pt/stressless www.facebook.com/stressless ii
iii
Περιεχόμενα 1. Περίληψη... 1 2. Το έργο STRESSLESS... 3 3. Μεθοδολογία... 6 4. Επιλεγμένες Καλές Πρακτικές... 9 4.1. Καλές Πρακτικές 1 Ελλάδα... 10 4.2. Καλές Πρακτικές 2 Πορτογαλία... 17 4.3. Καλές πρακτικές 3 Ηνωμένο Βασίλειο... 20 5. Αναφορές... 24 iv
1. Περίληψη 1. Περίληψη 1
Το ακόλουθο έγγραφο αποτελεί μέρος του έργου STRESSLESS Βελτιώνοντας την Ανθεκτικότητα του Εκπαιδευτικού στο Άγχος. Ο σκοπός του εγχειριδίου είναι η παρουσίαση των καλών πρακτικών που αφορούν τις παρεμβάσεις για τη μείωση του άγχους και την ενίσχυση της ανθεκτικότητας, συμπεριλαμβάνοντας μία περιγραφή της μεθοδολογίας και των παιδαγωγικών τεχνικών που θα εφαρμοστούν για τους εκπαιδευτές και δασκάλους στον τομέα της εκπαίδευσης. Το εγχειρίδιο περιλαμβάνει παρεμβάσεις για το άγχος από ένα εύρος προοπτικών για τον εκπαιδευτικό τομέα. Ορισμένες μελέτες περιπτώσεων απευθύνονται σε δασκάλους και στο πώς αυτοί μπορούν είτε να μειώσουν είτε να προλάβουν την εμφάνιση του άγχους σε ατομικό επίπεδο στον εργασιακό τους χώρο. Άλλες καλές πρακτικές απευθύνονται σε ιδρύματα του εκπαιδευτικού τομέα. Αυτές οι καλές πρακτικές αποτελούν παρεμβάσεις και πρακτικές καλών πολιτικών τις οποίες θα μπορούσε να υλοποιήσει για παράδειγμα ο διευθυντής ενός σχολείου σαν μέτρο πολιτικής μείωσης του άγχους. Ο σκοπός που περιλαμβάνεται ένα εύρος καλών πρακτικών από διαφορετικές προοπτικές είναι η παροχή όσο το δυνατόν μεγαλύτερης έμπνευσης για όλους τους ενδιαφερόμενους στον εκπαιδευτικό τομέα. Το εγχειρίδιο περιλαμβάνει καλές πρακτικές από την Ελλάδα, την Πορτογαλία και το Ηνωμένο Βασίλειο. Μία πληρέστερη έκδοση του εγχειριδίου είναι διαθέσιμη στο διαδίκτυο. Η έκδοση αυτή περιλαμβάνει περισσότερα παραδείγματα από άλλες χώρες όπως είναι οι: Δημοκρατία της Τσεχίας, η Ισπανία, η Λετονία, η Σλοβενία, η Βραζιλία, η Ελβετία, η Ολλανδία και το Βέλγιο. 2
2. Το έργο STRESSLESS 2. Το έργο STRESSLESS 3
Η βελτίωση της εκπαίδευσης και της εξάσκησης για τους εκπαιδευτικούς έχει καθιερωθεί ως προτεραιότητα στο πρόγραμμα εργασίας «Εκπαίδευση και Εξάσκηση 2010», από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Το πρόγραμμα αυτό τονίζει τη συνάφεια της προσέλκυσης και διατήρησης ατόμων με προσόντα και κίνητρα με το επάγγελμα του εκπαιδευτικού. Η ποιότητα της διδασκαλίας και της κατάρτισης των εκπαιδευτικών αντιμετωπίζεται ως ένας βασικός παράγοντας για την αύξηση των πραγματοποιηθέντων εκπαιδευτικών επιπέδων και την επίτευξη των στόχων της Λισαβόνας 1. Λαμβάνοντας υπόψη τις νέες απαιτήσεις που αφορούν τα εκπαιδευτικά επαγγέλματα, απαιτούνται νέες λύσεις για την αυξημένη κοινωνική πίεση στο εκπαιδευτικό σύστημα συνολικά και για την αύξηση του εργασιακού άγχος των εκπαιδευτών (τα οποία έχουν αρνητικό αντίκτυπο στη διαδικασία και τα αποτελέσματα της μάθησης). Κατέχοντας τη δεύτερη θέση στα προβλήματα υγείας που προξενούνται από την εργασία, κατά τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό για την Ασφάλεια και την Υγεία στην Εργασία, το άγχος αποτελεί ένα σημαντικό πρόβλημα στον εκπαιδευτικό τομέα, απαιτώντας μία πολύπλευρη παρέμβαση, η οποία συνεπάγεται μία επαρκή ανάλυση κινδύνων και ένα συνδυασμό μέτρων, προσανατολισμένων στην εργασία και στον εργαζόμενο, χρησιμοποιώντας κατάλληλη εξωτερική εμπειρογνωμοσύνη, συμμετοχή των εργαζομένων και διαρκείς προληπτικές ενέργειες. Είναι αδύνατο να αγνοούνται τα συμπεράσματα που διατυπώνονται στην Αναφορά του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου Κινδύνων (2009), η οποία δείχνει ότι το άγχος επηρεάζει περισσότερους από το 22% των εργαζομένων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ότι ο αριθμός των ανθρώπων, οι οποίοι υποφέρουν από περιστατικά που σχετίζονται με το άγχος, ενδέχεται να αυξηθεί. Όταν οι απαιτήσεις του εργασιακού περιβάλλοντος υπερβαίνουν την ικανότητα του εργαζόμενου να ανταπεξέλθει με αυτές ή να τις ελέγξει, το εργασιακό άγχος συνδέεται με πολλαπλούς παράγοντες κινδύνου και συνεπάγεται την εμφάνιση μίας αντίδρασης κατά του άγχους σε φυσικό και ψυχολογικό επίπεδο, όπως επίσης και σε επίπεδο συμπεριφοράς. Το εργασιακό άγχος ενδέχεται επίσης να επιφέρει μακροχρόνιες αρνητικές επιπτώσεις στους εργαζόμενους (προκαλώντας προβλήματα υγείας, όπως είναι οι καρδιαγγειακές και οι μυοσκελετικές ασθένειες και επηρεάζοντας την ψυχική υγεία) και σε οργανισμούς (όπως αυξημένη απουσία και μειωμένη αποδοτικότητα). Λαμβάνοντας υπόψη την πολυπλοκότητα του εργασιακού άγχους, το έργο STRESSLESS - Βελτιώνοντας την Ανθεκτικότητα του Εκπαιδευτικού στο Άγχος στοχεύει στη χρήση μίας ολοκληρωμένης προσέγγισης, η οποία θα μπορεί να παρέχει στους εκπαιδευτικούς μονοπάτια για τη βελτίωση των γνώσεων και των ικανοτήτων τους, δημιουργώντας καινοτόμες απαντήσεις σε παλιά και αυξανόμενα προβλήματα και παράγοντας μία θετική επίδραση στην ποιότητα και την αποτελεσματικότητα της διδασκαλίας και της εξάσκησης, με την αντιμετώπιση του άγχους και την ενίσχυση της υγείας των εκπαιδευτικών. Ως εκ τούτου, το έργο STRESSLESS, μία πρωτοβουλία διάρκεια δύο χρόνων η οποία άρχισε το Νοέμβριο του 2010, αναγνωρίζει την ανάγκη ανάπτυξης αποδοτικών λύσεων για το εργασιακό άγχος, ιδιαίτερα στον τομέα της εκπαίδευσης. 1 Όταν συναντήθηκαν οι αρχηγοί των Κρατών στην σύνοδο κορυφής της Λισαβόνας το Μάρτιο του 2000, οι αρχηγοί της Ευρωπαϊκής Ένωσης παρουσίασαν μία νέα στρατηγική, βασιζόμενοι σε μία συναινετική απόφαση των Κρατών Μελών, να κάνουν την Ευρώπη πιο δυναμική και ανταγωνιστική. Η πρωτοβουλία έγινε γνωστή ως «Η Συνθήκη της Λισαβόνας» και κάλυπτε ένα μεγάλο εύρος πολιτικών γραμμών. Η στρατηγική ξαναπαρουσιάστηκε την Άνοιξη του 2005, αφού τα αρχικά αποτελέσματα ήταν μέτρια και εστιαζόταν περισσότερο στην ανάπτυξη και τα επαγγέλματα. 4
Επιδιώκοντας την ανάπτυξη ενός πρακτικού Εγχειριδίου, το οποίο θα βοηθά τους εκπαιδευτικούς και τα εκπαιδευτικά ιδρύματα να αντιμετωπίζουν τους ψυχολογικούς κινδύνους με ανθεκτικότητα, το έργο έχει ως στόχο την παραγωγή αποτελεσμάτων στους ακόλουθους τρεις βασικούς τομείς: Αύξηση της ευημερίας για άτομα και ιδρύματα. Μείωση άγχους για εργαζομένους και οργανισμούς. Βελτίωση της ποιότητας της εκπαίδευσης. 5
3. Μεθοδολογία 3. Μεθοδολογία 6
Οι καλές πρακτικές αναγνωρίστηκαν βάσει ενός συνόλου κριτηρίων που αναπτύχθηκαν από τους Εταίρους. Για να συμπεριληφθούν στο εγχειρίδιο, οι καλές πρακτικές θα πρέπει να επικεντρώνονται σε διαφορετικά είδη παρεμβάσεων στον εκπαιδευτικό τομέα, σύμφωνα με την καθοδήγηση βέλτιστων πρακτικών. Οι καλές παρεμβάσεις πρόληψης του άγχους θα πρέπει να απευθύνονται στα διαφορετικά είδη ενδιαφερομένων, στους οποίους απευθύνεται το έργο STRESSLESS και συγκεκριμένα τους δασκάλους, τους εκπαιδευτές και τους εκπαιδευτικούς αλλά επίσης και σε διευθυντές εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και σε υψηλότερα διοικητικά στελέχη τους. Αυτό σημαίνει ότι κάθε καλή πρακτική απευθύνεται κυρίως είτε σε άτομα που εργάζονται στον εκπαιδευτικό τομέα ή σε επίπεδο ιδρύματος, όπου οι διευθυντές ή άλλα μέλη της διοίκησης έχουν τη δυνατότητα να τις υλοποιήσουν ως μέρος της πολιτικής μείωσης του άγχους. Το δεύτερο κριτήριο για τη συμπερίληψη μίας καλή πρακτικής προέκυψε από το έργο PRIMA-EF «Καθοδήγηση στο Ευρωπαϊκό Πλαίσιο για τη Διαχείριση των Ψυχοκοινωνικών κινδύνων» 2, στο οποίο περιγράφεται το εργασιακό άγχος. Στο έργο, έχουν αναγνωρισθεί τρία είδη παρεμβάσεων για τη διαχείριση του εργασιακού άγχους, τα οποία ορίζονται ως πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια πρόληψη: Οι προσεγγίσεις πρωτοβάθμιας πρόληψης προσπαθούν να καταπολεμήσουν το εργασιακό άγχος, μεταβάλλοντας χαρακτηριστικά του τρόπου οργάνωσης και διαχείρισης της εργασίας. Ορισμένα παραδείγματα αποτελούν ο ανασχεδιασμός της εργασίας, η ανάπτυξη κατάλληλων συστημάτων επικοινωνίας και η αναθεώρηση των συστημάτων αξιολόγησης. Οι προσεγγίσεις δευτεροβάθμιας πρόληψης έχουν ως στόχο την καταπολέμηση του εργασιακού άγχους, αναπτύσσοντας ατομικές ικανότητες διαχείρισης του άγχους μέσω κατάρτισης. Παραδείγματα μίας τέτοιας κατάρτισης είναι η χαλάρωση και η εξάσκηση στην διαχείριση του χρόνου. Οι προσεγγίσεις τριτοβάθμιας πρόληψης στοχεύουν στη μείωση του αντίκτυπου του εργασιακού άγχους στην υγεία των εργαζομένων, αναπτύσσοντας κατάλληλα συστήματα αποκατάστασης και «επιστροφής στη δουλειά» και με βελτιωμένες παροχές επαγγελματικής υγείας. Παραδείγματα 2 www.prima-ef.org 7
αποτελούν η παροχή εμπιστευτικής συμβουλευτικής στους εργαζομένους και η εξάσκηση γνωστικής συμπεριφοράς. Η κοινοπραξία προσπάθησε να συμπεριλάβει στο εγχειρίδιο καλές πρακτικές, οι οποίες αντιπροσωπεύουν και τα τρία επίπεδα παρεμβάσεων. Το τρίτο κριτήριο για τη συμπερίληψη μίας καλής πρακτικής στη σύντομη αυτή έκδοση αποτελεί η εκπροσώπηση των Κρατών Μελών της ΕΕ, στα οποία επικρατούν διαφορετικά επίπεδα άγχους. Το εγχειρίδιο αυτό περιλαμβάνει καλές πρακτικές από το Ηνωμένο Βασίλειο (επίπεδο άγχους χαμηλότερο από το μέσο όρο για την ΕΕ), την Πορτογαλία (επίπεδο άγχους ίσο με το μέσο όρο για την ΕΕ) και από την Ελλάδα (επίπεδο άγχους υψηλότερο από το μέσο όρο για την ΕΕ). Για να περιγράψουμε τις επιλεγμένες καλές πρακτικές με έναν ομοιόμορφο τρόπο, δημιουργήθηκε ένα πρότυπο με τα εξής χαρακτηριστικά: Περίληψη Εισαγωγή Περιγραφή της Πρακτικής Αποτελέσματα και Συζήτηση Μαθήματα που αποκτήθηκαν Συμπεράσματα και Συστάσεις Παρακαλώ σημειώστε ότι υπάρχει μία πληρέστερη έκδοση του εγχειριδίου πρόληψης του άγχους, η οποία περιέχει περισσότερα παραδείγματα παρεμβάσεων για το εργασιακό άγχος. Η έκδοση αυτή είναι διαθέσιμη στο διαδίκτυο στη διεύθυνση www.spi.pt/stressless. 8
4. Επιλεγμένες Καλές Πρακτικές 4. Επιλεγμένες Καλές Πρακτικές 9
4.1. Καλές Πρακτικές 1 Ελλάδα ΠΕΡΙΛΗΨΗ Tα Εmployee Αssistance Ρrograms (EAP) αποτελούν μια διεθνή ολοκληρωμένη επιστημονική μέθοδο για τη διαχείριση του στρες στον εργασιακό χώρο. Ο οργανισμός που υλοποιεί την καλή πρακτική στην Ελλάδα είναι η «Hellas Employee Assistance Programs Ltd». Ο συγκεκριμένος οργανισμός προσαρμόζει και υλοποιεί τα διεθνώς θεσμοθετημένα ΕΑΡ προγράμματα στην Ελληνική εργασιακή κουλτούρα. ΕΙΣΑΓΩΓΗ An Employee Assistance Program (EAP) is the work organization's resource that utilizes specific core technologies to enhance employee and workplace effectiveness through prevention, identification, and resolution of personal and productivity issues (EAPA Int. 2002). Τα ΕΑΡ με άλλα λόγια αποτελούν ένα ολιστικό σύστημα παρεμβάσεων στον εργασιακό χώρο τα οποία συνδυάζουν τη μεθοδολογία και την τεχνογνωσία από τον τομέα των επιχειρήσεων και των συμπεριφοριστικών επιστημών για την αποτελεσματική διαχείριση των προκλήσεων στο εργασιακό περιβάλλον, όπως: Προσωπικό και εργασιακό άγχος Συνθήκες/καταστάσεις στον εργασιακό χώρο που προκαλούν στρες όπως οργανωσιακές αλλαγές, συγχωνεύσεις εξαγορές κ.α. Συμπεριφοριστικοί κίνδυνοι στον εργασιακό χώρο όπως η βία, η παρενόχληση, ο εκφοβισμός, υποτιμητικές συμπεριφορές, κ.α. Προβλήματα ψυχικής υγείας Ψυχοκοινωνικά ρίσκα (οργανωσιακή κουλτούρα, φόρτος εργασίας, απαιτήσεις εργασιακής θέσης, διαπροσωπικές σχέσεις στην εργασία, κλπ) Προσωπικά και οικογενειακά θέματα Θέματα παραγωγικότητας και εργασιακής απόδοσης Οι κύριοι στόχοι από την υλοποίηση των ΕΑΡ ως ένα πολυδιάστατο σύστημα παρεμβάσεων στον εργασιακό χώρο είναι οι εξής: Αποτελεσματική διαχείριση και μείωση του εργασιακού άγχους Ελαχιστοποίηση της επίδρασης των στρεσογόνων παραγόντων στην ψυχική και σωματική υγεία Προαγωγή της ευεξίας του ανθρώπινου δυναμικού Μείωση των ψυχοκοινωνικών ρίσκων στον εργασιακό χώρο Πρόληψη των ψυχικών και σωματικών ασθενειών Δημιουργία ενός υγιούς εργασιακού περιβάλλοντος και υγιούς ανθρώπινου δυναμικού ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ Μεθοδολογία των EAP: Αξιολόγηση Αναγκών Ο σχεδιασμός ενός μοντέλου ΕΑΡ απαιτεί τη συλλογή δεδομένων/στοιχείων, από τον εργασιακό χώρο. Το πρώτο βήμα αφορά στην αξιολόγηση και στον προσδιορισμό των αναγκών του ανθρώπινου δυναμικού και των προκλήσεων του εργασιακού χώρου του εκάστοτε οργανισμού, μέσω της ανάλυσης των παρακάτω : Ερωτηματολόγια αξιολόγησης αναγκών, ειδικά σχεδιασμένα σύμφωνα με τις ανάγκες του κάθε οργανισμού και με βάση τα διεθνή πρότυπα των ΕΑΡ. Πληροφορίες που έχει συλλέξει ο οργανισμός κατόπιν αξιολογήσεων (π.χ. αξιολογήσεις απόδοσης, εσωτερικές έρευνες, ψυχομετρικές αξιολογήσεις), focus groups, δεδομένα απουσιών/ασθενειών, στοιχεία για την 10
παραγωγικότητα και άλλα μέσα. Δεδομένα προερχόμενα από τη Διεύθυνση Ανθρώπινου Δυναμικού και ανεπίσημες επαφές με τους εργαζομένους. Για την αναγνώριση των αιτιών και των επιπτώσεων του εργασιακού άγχους, μπορούν επιπλέον να χρησιμοποιηθούν τα ακόλουθα εργαλεία και μέθοδοι για την εκτίμηση του ψυχοκοινωνικού επιπέδου και της ευεξίας των εργαζομένων που χρησιμοποιούν τις ΕΑΡ υπηρεσίες: Health Risk Assessment: Αξιολόγηση της στάσης ζωής του εργαζόμενου απέναντι στην ψυχική & σωματική του υγεία (άσκηση, διατροφή, ιατρικές εξετάσεις & περίθαλψη, χρήση αλκοόλ, συνταγογραφούμενα φάρμακα, κλπ). Stress Assessment: Ερωτηματολόγιο για την αξιολόγηση των συμπτωμάτων του στρες. Behavioral Risk Assessment: Αξιολόγηση των συμπεριφοριστικών κινδύνων των εργαζομένων στον χώρο εργασίας, οι οποίοι προκαλούνται από παράγοντες όπως βία, φόρτος εργασίας, προβλήματα στην επικοινωνία, εργασιακή ανασφάλεια, κλπ. Psychosocial Assessment: Ποσοτικές και ποιοτικές μέθοδοι αξιολόγησης του κοινωνικού, εργασιακού, οικογενειακού και ιατρικού ιστορικού των εργαζομένων (π.χ. screenings, intakes, questionnaires). Σχεδιασμός του Μοντέλου Υπηρεσιών Με βάση τα αποτελέσματα των προαναφερθέντων δεδομένων, σχεδιάζεται ένα tailor- made μοντέλο ΕΑΡ Υπηρεσιών, σύμφωνα με τις ανάγκες των εργαζομένων και του οργανισμού που έχουν εντοπιστεί. Το μοντέλο αυτό αποτελεί ένα Ολιστικό Σύστημα Παρεμβάσεων Διαχείρισης του Στρες στον Εργασιακό Χώρο (για τη διοίκηση, τους εργαζόμενους και τα μέλη των οικογενειών τους). Το ανωτέρω σύστημα περιλαμβάνει την παροχή υποστήριξης, καθοδήγησης (coaching) και εκπαίδευσης από ΕΑΡ επαγγελματίες στην ανώτερη διοίκηση ενός οργανισμού, στους εργαζόμενους και στις οικογένειές τους βάσει του Γνωσιακού Συμπεριφοριστικού Μοντέλου (Cognitive Behavioral Treatment - C.B.T.). Στόχος αποτελεί η ενίσχυση των εξυπηρετούμενων για την αποτελεσματική διαχείριση των στρεσογόνων παραγόντων της επαγγελματικής και προσωπικής τους ζωής. Γενικότερα, η προαγωγή της ψυχοκοινωνικής ευεξίας σε ολόκληρο τον οργανισμό από το ανώτερο ιεραρχικά επίπεδο έως και το χαμηλότερο. Στατιστικά Αποτελεσματικότητας & Χρήσης του Προγράμματος Με τη χρήση ενός εξειδικευμένου EAP λογισμικού προγράμματος πραγματοποιείται ανάλυση των ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων από τη χρήση του προγράμματος και αποδίδονται αποτελέσματα στις ακόλουθες ενότητες: Δημογραφικά δεδομένα (ηλικία, φύλο, θέση, τοποθεσία κτλ.) Ποσοστό χρήσης των ΕΑΡ υπηρεσιών Στρεσογόνοι παράγοντες (εργασιακά, προσωπικά και οικογενειακά θέματα που απασχολούν, επηρεάζουν και αγχώνουν το ανθρώπινο δυναμικό) Ποσοστό ικανοποίησης από την υλοποίηση του προγράμματος Return On Investment (R.O.I.). Σχέση Απόδοσης της Επένδυσης σε ΕΑΡ προγράμματα. Παρεμβάσεις για το Στρες Πλάνο δράσης σε τρεις Άξονες Μετά την εκτίμηση των αναγκών σχεδιάζεται ένα διαδραστικό και διαχρονικό πρόγραμμα πρόληψης και διαχείρισης του στρες προσαρμοσμένο στις συγκεκριμένες ανάγκες και απαιτήσεις του οργανισμού (δράση τριών αξόνων) 1 ος Άξονας - Πρόληψη: Πρωτοβάθμια πρόληψη: επικεντρώνεται στη δημιουργία μίας υγιούς εργασιακής κουλτούρας, η οποία υποστηρίζει τους εργαζομένους και διαδραματίζει ενεργό ρόλο στη διαχείριση του στρες προάγοντας την ευεξία τους. Δευτεροβάθμια πρόληψη: περιλαμβάνει την έγκαιρη αναγνώριση των ρίσκων που ενδέχεται να προκαλέσουν ψυχοκοινωνικούς κινδύνους στον εργασιακό χώρο και την άμεση υλοποίηση παρεμβάσεων για την 11
ελαχιστοποίησή τους. Τριτοβάθμια πρόληψη: επικεντρώνεται στους εργαζόμενους των οποίων τα υψηλά επίπεδα στρες έχουν επηρεάσει την ψυχική υγεία και την ευεξία τους (εξουθένωση, κατάθλιψη, κρίσεις πανικού, εξαρτήσεις, κλπ) και χρειάζονται τις υπηρεσίες ενός εξειδικευμένου επαγγελματία υγείας για την αποκατάσταση και επιτυχή επιστροφή τους στην εργασία. 2 ος άξονας - Άμεσες Υπηρεσίες: Για τα άτομα τα οποία χρειάζονται Πρόσωπο με Πρόσωπο παρεμβάσεις, σχεδιάζεται ένα εξατομικευμένο θεραπευτικό πλάνο βάση του οποίου θα επιτύχουμε τη μείωση των συμπτωμάτων του στρες. Το πλάνο περιλαμβάνει: Ορισμό του προβλήματος και των συμπτωμάτων Καθορισμό βραχυπρόθεσμων στόχων Καθορισμό μακροπρόθεσμων στόχων Εκμάθηση νέων δεξιοτήτων και μηχανισμών διαχείρισης για τον περιορισμό των συμπτωμάτων του στρες Εκτιμώμενο χρονοδιάγραμμα για την επίτευξη των στόχων 3 ος άξονας - Επακολούθηση και Αξιολόγηση: Παρεμβάσεις επακολούθησης για την αξιολόγηση της προόδου της κάθε περίπτωσης και του αποτελέσματος. Οι Υπηρεσίες των ΕΑΡ που υλοποιούνται σε κάθε άξονα για την αντιμετώπιση του στρες ΠΡΟΛΗΨΗ ΑΜΕΣΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ Ανάπτυξη Πρωτοκόλλων, Πολιτικών & Διαδικασιών αναφορικά με το στρες και την ευεξία στον εργασιακό χώρο. 24/7/365 Γραμμή Τηλεφωνικής Υποστήριξης για τη διαχείριση του στρες. Βραχυπρόθεσμη υποστήριξη, συμβουλευτική και καθοδήγηση στη διοίκηση, στους εργαζόμενους και τα μέλη των οικογενειών τους για τη διαχείριση των εργασιακών, προσωπικών και οικογενειακών θεμάτων που αυξάνουν το επίπεδο στρες και επηρεάζουν τη λειτουργικότητά τους. Health & Wellness Coaching. Καθοδήγηση σε θέματα Υγείας και Ευεξίας για τα ανώτερα στελέχη και/ή τους εργαζόμενους Εκπαιδευτικά προγράμματα για το σύνολο του ανθρώπινου δυναμικού. Δίνεται έμφαση στην ανάπτυξη δεξιοτήτων για την καταπολέμηση του στρες, στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας και της αισιοδοξίας, στην επίλυση προβλημάτων και γενικότερα στη βελτίωση του «ψυχολογικού» ανοσοποιητικού συστήματος των εργαζομένων. Σεμινάρια και παρουσιάσεις στον τομέα της Υγείας και Ευεξίας. Στόχος αποτελεί η ευαισθητοποίηση και η απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων για την προαγωγή της Υγείας και Ευεξίας πέραν της διαχείρισης του στρες (θέματα που σχετίζονται με ψυχικές και σωματικές ασθένειες αλλά και θέματα όπως διατροφή, άσκηση, φυσική κατάσταση, τεχνικές χαλάρωσης, διακοπή καπνίσματος, κλπ). Πρόσωπο με Πρόσωπο συνεδρίες: Συμβουλευτική με βάση το Γνωσιακό Συμπεριφοριστικό Μοντέλο (C.B.T.). Η προσέγγιση C.B.T. στοχεύει στην αναδόμηση του αρνητικού και στρεσογόνου τρόπου σκέψης, ο οποίος επηρεάζει αρνητικά τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά των εξυπηρετούμενων. Critical Incident Stress Management CISM: Διαχείριση του στρες που βιώνουν οι εργαζόμενοι μετά από ένα αιφνίδιο και τραυματικό γεγονός εντός ή εκτός εργασιακού χώρου όπως ληστείες, ατυχήματα, ξαφνική απώλεια ενός εργαζόμενου, τρομοκρατικές ενέργειες, βία, πυρκαγιά, φυσικές καταστροφές, κλπ. Η Υπηρεσία CISM αποτελεί ένα πολυδιάστατο σύστημα παρεμβάσεων για την υποστήριξη των θυμάτων/αυτόπτων μαρτύρων ενός κρίσιμου περιστατικού στο εργασιακό τους περιβάλλον ή/ και στην 12
ΕΠΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ προσωπική τους ζωή. Case Management: Σχεδιάζει και εμπλουτίζει το Continuity of Care Plan για κάθε μεμονωμένη περίπτωση. Tο καθένα πλάνο ξεχωριστά αποτελείται από τηλεφωνικές παρεμβάσεις επακολούθησης στα άτομα που έχουν χρησιμοποιήσει τις ΕΑΡ υπηρεσίες. Επιπρόσθετα, οι επαγγελματίες Case Managers με τη χρήση ανώνυμων ερωτηματολογίων αξιολογούν τον βαθμό ικανοποίησης των εξυπηρετούμενων και την αποτελεσματικότητα των υπηρεσιών που υλοποιήθηκαν. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Αποτελέσματα από την υλοποίηση και προσαρμογή των Προγραμμάτων ΕΑΡ στην ελληνική εταιρική κουλτούρα, ως ολιστική στρατηγική καταπολέμησης του στρες: 1. Σε έρευνα που διεξήχθη από την Hellas EAP, για τα έτη 2009 και 2010 σε δείγμα 1.427 εργαζομένων από 7 Ελληνικές και πολυεθνικές εταιρίες που δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα και έχουν δεχθεί Υπηρεσίες ΕΑΡ, καταγράφηκαν τα ακόλουθα αποτελέσματα, σχετικά με τους παράγοντες που αυξάνουν τα επίπεδα στρες των εργαζομένων. Παράγοντες που αυξάνουν τα επίπεδα στρες 8,50% 16% 49,50% 8,50% 17,50% εργασιακό άγχος έλλειψη συνεργασίας με τους συναδέλφους άλλα προβλήματα συγκρούσεις στον εργασιακό χώρο δυσκολίες στην εξισορρόπιση προσωπικής και εργασιακής ζωής 2. Σύμφωνα με δεύτερη έρευνα που διεξήχθη από την Hellas EAP, χρησιμοποιώντας ένα δείγμα 1077 εργαζομένων μίας μεγάλης ελληνικής εταιρίας (Α), η οποία υλοποιεί το διεθνώς πιστοποιημένο πρόγραμμα Critical Incident Stress Management (CISM), αναφέρθηκαν τα ακόλουθα αποτελέσματα σχετικά με τους παράγοντες που αυξάνουν το επίπεδο στρες στους εργαζόμενους: Παράγοντες που αυξάνουν το επίπεδο στρες των εργαζομένων 13
8% 14% 8% 56% 15% εργασιακό άγχος θυμός άλλα προβλήματα συγκρούσεις στον εργασιακό χώρο δυσκολίες στην εξισορρόπιση προσωπικής και εργασιακής ζωής ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το Εργασιακό Άγχος περιλαμβάνει παράγοντες όπως: φόρτος εργασίας, εργασιακή ανασφάλεια, πιέσεις για την τήρηση των προθεσμιών και την επίτευξη των στόχων, πιέσεις από απαιτητικούς πελάτες, συγκρούσεις με προϊσταμένους, άνισος καταμερισμός εργασίας ανάμεσα στους ίδιους και στους συναδέλφους, κλπ. Τα άλλα προβλήματα περιλαμβάνουν: κρίσεις πανικού, κατάθλιψη, ψυχικές και σωματικές ασθένειες, δυσκολίες στις προσωπικές σχέσεις, διαζύγιο, θάνατος αγαπημένου προσώπου, χρόνια ασθένεια στην οικογένεια, θέματα που αφορούν στη φροντίδα ηλικιωμένων στην οικογένεια, κλπ. 3. Σύμφωνα με τρίτη έρευνα που διεξήχθη από την Hellas EAP, για τα έτη 2007, 2008 και 2009, σε δείγμα 250 εργαζομένων στον τραπεζικό τομέα, οι οποίοι είχαν εκτεθεί σε ένα αιφνίδιο τραυματικό γεγονός και δέχτηκαν την παρέμβαση CISM: Το 97% των εργαζομένων ανέφερε ότι θεώρησαν σημαντική ή πολύ σημαντική την υποστήριξη που τους προσφέρθηκε από τους πιστοποιημένους συμβούλους CISM της Hellas EAP Το 93% από αυτούς ανέφερε ότι η παρέμβαση CISM συνεισέφερε σημαντικά ή πολύ σημαντικά στη βελτίωση της εργασιακής τους απόδοσης μετά το συμβάν Το 99% αυτών δήλωσε ότι χρειάζονται επιπρόσθετη και σε συνεχόμενη βάση υποστήριξη, για την διαχείριση των εργασιακών και προσωπικών δυσκολιών που τους προκαλούν στρες 4. Σύμφωνα με μία τέταρτη έρευνα της Hellas EAP, που διεξήχθη σε δείγμα 2.870 εργαζομένων και μέλη των οικογενειών τους (Ελληνικές και τοπικές πολυεθνικές), οι οποίοι χρησιμοποίησαν τις Υπηρεσίες ΕΑΡ για τη διαχείριση στρεσογόνων προσωπικών και εργασιακών θεμάτων, το ποσοστό ικανοποίησής τους ανέρχεται στο 98%. 5. Η Απόδοση της Επένδυσης (R.O.I.) για οργανισμούς που έχουν χρησιμοποιήσει ΕΑΡ υπηρεσίες εκτιμήθηκε ως κάτωθι: Επιχείρηση Α: 1:19 (Βιομηχανικός Τομέας) Επιχείρηση Β: 1:36 (Βιομηχανικός Τομέας) Επιχείρηση C: 1:30 (Τραπεζικός Τομέας) Επιχείρηση D: 1:32 (Τραπεζικός Τομέας) 6. Το 2011, οργανισμός πελάτης (Β) της Hellas ΕΑΡ, με περισσότερους από 5.000 εργαζόμενους, δήλωσε δημόσια μείωση 0,6% στον απουσιασμό μετά την υλοποίηση των Βασικών Υπηρεσιών ΕΑΡ:24/7/365 Γραμμή τηλεφωνικής Υποστήριξης, Πρόσωπο με Πρόσωπο Συνεδρίες Συμβουλευτικής και Υπηρεσία CISM (διαχείριση στρες κατόπιν 14
αιφνίδιου και κρίσιμου τραυματικού γεγονότος). H Hellas EAP έχει προτείνει για το 2012 την υλοποίηση εξειδικευμένου και στοχευμένου ΕΑΡ Προγράμματος για τη μείωση των απουσιών. ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ Προκλήσεις που εμφανίστηκαν κατά τη διάρκεια της υλοποίησης των ΕΑΡ σε επιχειρήσεις στον ελληνικό χώρο: Διαχείριση της απροθυμίας της διοίκησης της εταιρίας να εξετάσει και να διερευνήσει τα πλεονεκτήματα τέτοιων καινοτόμων μεθόδων και προγραμμάτων όπως τα ΕΑΡ για την προαγωγή της ψυχοκοινωνικής υγείας και ευεξίας, η οποία σχετίζεται άμεσα με τη διαχείριση της απόδοσης των εργαζομένων. Συνεχής προσπάθεια για την υπέρβαση των δυσκολιών κατά την προσαρμογή των Διεθνών προτύπων και αρχών των ΕΑΡ στην Ελληνική εργασιακή κουλτούρα και ανθρώπινο δυναμικό. Η ανάγκη για διαρκή εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση των ιθυνόντων του Ιδιωτικού και Δημόσιου Τομέα και της Διεύθυνσης Ανθρώπινου Δυναμικού για τα οφέλη και τη χρησιμότητα των διεθνών προγραμμάτων ΕΑΡ στην υποστήριξη και καθοδήγηση των εργαζομένων για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των εργασιακών και προσωπικών προκλήσεων που αυξάνουν τα επίπεδα του στρες και επηρεάζουν την ψυχική, σωματική υγεία και την ευεξία τους. Διαρκής προσπάθεια προώθησης της αξίας εδραίωσης μίας υγιούς εργασιακής κουλτούρας μέσω της ενδυνάμωσης του ανθρώπινου δυναμικού. Καταπολέμηση της δυσπιστίας και επιφυλακτικότητας των εργαζομένων σχετικά με την εμπιστευτικότητα των ΕΑΡ υπηρεσιών. Καταπολέμηση του στίγματος και του αποκλεισμού των εργαζομένων με ψυχικές ασθένειες στον εργασιακό χώρο. Εκπαίδευση της διοίκησης και των στελεχών στη θέσπιση ορίων σχετικά με τον επαγγελματικό τους ρόλο και τις ικανότητες που απαιτούνται για την αντιμετώπιση θεμάτων ψυχικής υγείας στον εργασιακό χώρο. Ταυτόχρονα, δίνεται καθοδήγηση σχετικά με τη διαδικασία παραπομπής αντίστοιχων περιστατικών σε εξειδικευμένους ΕΑΡ επαγγελματίες. Οι πολυεθνικές εταιρίες που δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα είναι περισσότερο εξοικειωμένες με την υλοποίηση των ΕΑΡ Υπηρεσιών σε σχέση με τις ελληνικές, αφού οι μητρικές τους εταιρίες διαθέτουν μία μακροχρόνια παράδοση παροχής και υλοποίησης ΕΑΡ. Αντιμετώπιση της έλλειψης στατιστικών στοιχείων και απαραίτητων συστημάτων καταγραφής δεδομένων από τους οργανισμούς (δημόσιους και ιδιωτικούς), τα οποία μπορούν να παρέχουν ακριβείς πληροφορίες για το κόστος σε μονάδες αποτελεσματικότητας στον εργασιακό χώρο από την εμφάνιση ασθενειών λόγω στρες, όπως χαμηλή παραγωγικότητα, ιατροφαρμακευτικά κόστη, παρουσιασμός, συστηματικές ή μακροχρόνιες απουσίες, κλπ. Προσπάθειες αναβάθμισης του ρόλου της Διεύθυνσης Ανθρώπινου Δυναμικού των επιχειρήσεων, από τις βασικές διαδικασίες επάνδρωσης, πρόσληψης και μισθοδοσίας σε ένα τμήμα που διαδραματίζει ένα σημαντικό ρόλο στην αποτελεσματική διαχείριση και ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΣΤΑΣΕΙΣ Οι υπηρεσίες ΕΑΡ έχουν θεσμοθετηθεί σε Διεθνές και Ευρωπαϊκό Επίπεδο σε χώρες όπως οι ΗΠΑ, ο Καναδάς, η Αυστραλία, η Κίνα, η Αφρική, η Ιρλανδία, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Φινλανδία τόσο στο δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα για περισσότερα από 40 χρόνια με αποδεδειγμένα ποιοτικά και ποσοτικά αποτελέσματα. Σε ορισμένες από τις προαναφερθείσες χώρες, όπως η Φινλανδία, διεξήχθη πιλοτική έρευνα πριν τη θεσμοθέτηση των ΕΑΡ στο δημόσιο τομέα, η οποία χρηματοδοτήθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο, το Υπουργείο Κοινωνικών Υπηρεσιών και το Εθνικό Κέντρο Έρευνας και Ανάπτυξης για την Προαγωγή της Υγείας, όπως επίσης και από ιδιωτικούς οργανισμούς. Επιπρόσθετα, τα ΕΑΡ έχουν εδραιωθεί ως στρατηγική καταπολέμησης του στρες σε δημόσιους οργανισμούς της Ευρώπης (Cooper et al.1992a, 1992b) και υποστηρίζονται από το Διεθνή Οργανισμό Εργασίας (ILO), τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO) και τον Οργανισμό για την Υγεία και Ασφάλεια στην Εργασία (OSHA). Τα ΕΑΡ σήμερα διδάσκονται σε Μεταπτυχιακό και Διδακτορικό επίπεδο παγκοσμίως. 15
Η Hellas EAP αποτελεί την πρωτοπόρο εταιρία, η οποία εισήγαγε πρώτη τα ΕΑΡ στην Ελληνική επικράτεια. Από την εμπειρία μας στον τομέα των ΕΑΡ σε διεθνές και εθνικό επίπεδο, προτείνουμε τη διεξαγωγή έρευνας αναφορικά με την εισαγωγή και την υλοποίηση των ΕΑΡ στον Ελληνικό Δημόσιο Τομέα, μέσω ενός πιλοτικού προγράμματος. Η υπόθεση της έρευνας θα είναι, ότι τα ΕΑΡ, ως ένα επιστημονικό πρόγραμμα με ποσοτικά και ποιοτικά αποτελέσματα μπορεί να επιφέρει θετικά αποτελέσματα στον Ελληνικό Εργασιακό χώρο στον τομέα καταπολέμησης του στρες, ιδιαίτερα σε περιόδους σοβαρής οικονομικής κρίσης. Με άλλα λόγια, τα ΕΑΡ μπορούν να : Λειτουργήσουν σαν μία στρατηγική καταπολέμησης του στρες, προωθώντας μία υγιή εργασιακή κουλτούρα με άμεσα και έμμεσα θετικά αποτελέσματα στο ανθρώπινο δυναμικό, στις οικογένειές τους, στους οργανισμούς και στην κοινωνία. Συνεισφέρουν αποτελεσματικά στην ανάπτυξη μίας θετικής εργασιακής κουλτούρας. Ενισχύσουν και προάγουν τη σωματική και ψυχική υγεία και τη ψυχοκοινωνική ασφάλεια στον εργασιακό χώρο. Αυξήσουν τα επίπεδα ανθεκτικότητας και προσαρμοστικότητας του ανθρώπινου δυναμικού σε δύσκολες περιόδους. Δημιουργήσουν υγιέστερους εργασιακούς χώρους με αυξημένα επίπεδα ευεξίας για τους εργαζόμενους. Αυξήσουν την παραγωγικότητα του ανθρώπινου δυναμικού. Ενισχύσουν την ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων και την ποιότητα της εξυπηρέτησης των πελατών τους. 16
4.2. Καλές Πρακτικές 2 Πορτογαλία ΠΕΡΙΛΗΨΗ Αυτή η βέλτιστη πρακτική αποτελεί μία ερευνητική μελέτη που διεξάχθηκε από ορισμένα πανεπιστήμια της Πορτογαλίας, της Βραζιλίας και της Ισπανίας. Ο σκοπός της μελέτης ήταν η προσπάθεια επίλυσης και πρόληψης τους άγχους, της αποθάρρυνσης και της εξάντλησης για τους δασκάλους και τους επαγγελματίες της υγείας. Για να επιτευχθεί αυτός ο σκοπός, αναπτύχθηκε μία σειρά μαθημάτων σχετικά με τη διαχείριση του άγχους για τις προαναφερθείσες ομάδες ενδιαφερομένων. Η σειρά μαθημάτων αποτελούταν από πενήντα ώρες εξάσκησης, διαμοιρασμένες σε έντεκα συνεδρίες, οι δέκα εκ τις οποίες πραγματοποιήθηκαν σε εσωτερικό χώρο και διέθεταν το εξής περιεχόμενο: διαμοιρασμός επαγγελματικής εμπειρίας με συνεργάτες, αναγνώριση ειδικών παραγόντων άγχους και πιθανές στρατηγικές αντιμετώπισης για την επίλυσή τους, αντικατάσταση παράλογων αντιλήψεων από άλλες περισσότερο κατάλληλες και η εξάσκηση αυτοεκτίμησης και χαλάρωσης. Επιπρόσθετα, τα μαθήματα αποτελούταν από μία μέρα εξάσκησης σε εξωτερικό χώρο. Συγκρίνοντας την αρχή με το τέλος του προγράμματος εκπαίδευσης, οι συμμετέχοντες έδειξαν σημαντική αύξηση στην προσωπική τους αντίληψη για την ευημερία. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αυτή η ερευνητική μελέτη προέκυψε το 2004, ανάμεσα σε καθηγητές του τμήματος και διδακτορικού προσωπικού του Πανεπιστημίου του Algarve, καθηγητές του εκπαιδευτικού προσωπικού του Καθολικού Πανεπιστημίου του South Rio Grande και το προσωπικό Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου της Málaga στην Ισπανία. Το αντικείμενο της μελέτης ήταν η αντιμετώπιση των θεμάτων άγχους, αποθάρρυνσης και εξάντλησης ειδικά στους δασκάλους και τους επαγγελματίες υγείας, αφού αυτοί αποτελούν μία ομάδα υψηλού κινδύνου σε ό,τι αφορά την έκθεση σε τέτοιου είδους ασθενειών. Το θέμα του άγχους (συμπεριλαμβανομένης της εξάντλησης, της κατάθλιψης, της αποθάρρυνσης, κλπ) αποτελεί ένα περίπλοκο φαινόμενο, στο οποίο δεν υπάρχει καμία μοναδική λύση για την επίλυση του προβλήματος. Παρ όλα αυτά, η συχνή κατάρτιση και η διαρκής εκπαίδευση προτείνονται σαν λύσεις στο πλαίσιο αυτό. Αυτά τα είδη μαθημάτων και εξάσκηση μπορούν να βελτιώσουν τη γενική ικανοποίηση με τη δουλειά, να βελτιώσουν την αυτοπεποίθηση των ανθρώπων που παρακολουθούν αυτά τα είδη των μαθημάτων και να συνεισφέρουν στην προσωπική και επαγγελματική ανάπτυξη. Στο πλαίσιο αυτή της προσαρμοσμένης κατάρτισης για την επίλυση προσωπικών θεμάτων, αναπτύχθηκε ένα πρώτο πρόγραμμα διαρκούς κατάρτισης με διάρκεια 30 ωρών, διαμοιρασμένη σε δέκα συνεδρίες, οι οποίες περιείχαν διάφορες ασκήσεις. Αυτό το πρόγραμμα ήταν επιτυχές, παρ όλα αυτά οι συμμετέχοντες ένιωσαν ότι απαιτούνται περισσότερες συνεδρίες/χρόνος για την εξερεύνηση και επίλυση θεμάτων σε περισσότερο βάθος. Έτσι, αυτή η σειρά μαθημάτων κατάρτισης στη διαχείριση του άγχους βασίζεται σε αυτό το αρχικό πρόγραμμα μαθημάτων, αλλά περιλαμβάνει περισσότερο σχετικά θέματα και έχει μία μεγαλύτερη διάρκεια, η οποία επίσης απαιτήθηκε από τους συμμετέχοντες των προηγούμενων μαθημάτων. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ Τα μαθήματα εξάσκησης ήταν δομημένα σε έντεκα συνεδρίες, οι οποίες διαρκούσαν συνολικά πενήντα ώρες. Κάθε συνεδρία χωριζόταν σε τέσσερις ώρες και δέκα από τις συνεδρίες πραγματοποιήθηκαν σε ένα δωμάτιο εσωτερικού χώρου, ενώ η τελευταία έλαβε χώρα σε εξωτερικό χώρο και διήρκησε 10 ώρες (μία μέρα). Η υπόθεση και μεθοδολογία της σειράς των μαθημάτων ήταν η εξής: το πρόγραμμα θα υλοποιηθεί για να πιστοποιήσει το προτεινόμενο περιεχόμενο και στρατηγικές ανεξαρτήτως εκπαιδευτή. Έτσι, η σειρά των μαθημάτων υλοποιήθηκε με δύο διαφορετικά είδη εκπαιδευτών και συμπεριέλαβε επίσης μία ομάδα ελέγχου και μία πειραματική ομάδα. Τα μαθήματα πραγματοποιήθηκαν με 28 καθηγητές, οι οποίοι δίδασκαν στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. 21 από αυτούς ήταν γυναίκες και 7 από αυτούς ήταν άντρες. Αυτοί αποτελούσαν την πειραματική ομάδα. Η ομάδα ελέγχου 17