ΒΑΣΙΛΗΣ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ, Σχολικός Σύμβουλος Π. Ε. Ν. Μεσσηνίας «Η δημιουργικότητα στο ολοήμερο σχολείο» Οι απαιτήσεις προς το σχολείο συνεχώς αυξάνονται. Το έργο του δεν μπορεί να περιοριστεί μόνο στο γνωστικό τομέα. Το σχολείο πιεζόμενο από την ύλη του Αναλυτικού προγράμματος και την ανεπάρκεια του χρόνου της ημερήσιας παραμονής του παιδιού στο σχολείο δεν μπορεί να δημιουργήσει όλες εκείνες τις συνθήκες που είναι απαραίτητες για την ανάπτυξη μιας πλούσιας παιδαγωγικής ατμόσφαιρας, ικανής να χαράξει έντονα τις επιδράσεις της στην προσωπικότητα του παιδιού, ώστε αυτές να κατευθύνουν τη συμπεριφορά του και πέρα από το σχολείο. Η αναδιάρθρωση της οικογένειας είναι ένα σοβαρό κοινωνικό και οικονομικό πρόβλημα. Η οικονομική κατάσταση ισχνή. Συνήθως εργαζόμενοι και οι δύο γονείς και με την αναδιάρθρωση των εργασιακών σχέσεων τα παιδιά έρμαια στην τύχη τους μέσα στους τόσους κινδύνους να βολοδέρνουν μόνα τους. Έτσι, υπήρξε διπλή ανάγκη. Αφ ενός μεν οι εκπαιδευτικές ανάγκες και οι ανάγκες για δημιουργικές δραστηριότητες των μαθητών, για βελτίωση της λειτουργίας του σχολείου, για καλλιέργεια δεξιοτήτων, για μετάδοση γνώσεων, για εισαγωγή σε νέες γνωστικές περιοχές και αφ ετέρου για να μπορέσει η οικογένεια στις νέες δύσκολες σύγχρονες συνθήκες παραγωγής να εργάζεται με βάση τις νέες εργασιακές σχέσεις. Άρα θέλουμε το σχολείο να εξυπηρετεί και τις κοινωνικές ανάγκες που προκύπτουν από την εργασία των γονέων. Eάν το «ολοήμερο» αποτελούσε πράγματι σχολείο, και όχι "" Τμήμα Διευρυμένου Ωραρίου", τότε θα έπρεπε να είναι υποχρεωτική η φοίτηση όλων των παιδιών σ αυτό. Εάν το απογευματινό πρόγραμμα κρίνεται απαραίτητο για τη μόρφωση των παιδιών, τότε δεν πρέπει να το παρακολουθούν όλοι οι μαθητές του σχολείου; Γιατί να φοιτούν το απόγευμα μόνο όσοι δεν έχουν κανέναν στο σπίτι για να τους προσέχει; Γιατί, εκτός από τη μελέτη προετοιμασία, έχουμε «δραστηριότητες» στην απογευματινή ζώνη; Τα αγγλικά και η μουσική όταν διδάσκονται στην πρωινή ζώνη είναι «μαθήματα» ενώ στην απογευματινή λογαριάζονται ως δραστηριότητες; Το σχολείο δεν χρειάζεται να γίνει σε διάρκεια ολοήμερο, αλλά να διευρύνει και να ολοκληρώσει το έργο του. Εάν, γι αυτό το σκοπό πρέπει να διευρύνει το ωράριο του «υποχρεωτικά για όλους» πρέπει πρώτα να εξασφαλίζει τις προϋποθέσεις μιας παιδαγωγικής λειτουργίας, ώστε να γίνει δημιουργικό. Χρειάζεται να αλλάξει περιεχόμενο (Α.Π., βιβλία, διδακτικά μέσα και τρόπους), να επιμορφώσει τους εκπαιδευτικούς του για να μαθαίνει δημιουργικά ο μαθητής στο σχολείο και να μην μεταφέρεται στο σπίτι όλη η μελέτη. Να διδάσκεται η ξένη γλώσσα σε ολιγομελή τμήματα 8-10 μαθητών, με πιστοποίηση της γνώσης. Πόσο δημιουργική είναι η διδασκαλία της Μουσικής των Εικαστικών ISSN: 1790-8574 278
και της ξένης γλώσσας όταν για 12-13 ώρες την εβδομάδα διδάσκονται οι μαθητές με διαφορετικούς εκπαιδευτικούς σε διαφορετικούς χώρους και διαφορετικά βιβλία; Πόσο συμβάλλουν δημιουργικά οι 8 ώρες την εβδομάδα αθλητισμού και φυσικής αγωγής στο να συνηθίζει το παιδί στην υγιεινή ζωή σε συνδυασμό με τη σωστή διατροφή; Πόσο δημιουργικά αξιοποιείται ο ελεύθερος χρόνος για την ανάπτυξη των οργανωτικών δεξιοτήτων ικανοτήτων των μαθητών; Οι εργασίες στο ολοήμερο σχολείο πρέπει να προάγουν τη δημιουργική και κριτική στάση τους απέναντι στη γνώση. Πρωτίστως θα πρέπει να χαρακτηρίζονται από ποιότητα και μελετημένη σκοπιμότητα και όχι από ποσότητα. Για να γίνει το Ολοήμερο Σχολείο κέντρο δημιουργικής απασχόλησης και καλλιέργειας δημιουργικής σκέψης, είναι ανάγκη για σχολείο ολοκληρωμένης Διαπαιδαγωγικής εργασίας. Όσον αφορά το θέμα του χρόνου και των νέων γνωστικών αντικειμένων του Ολοήμερου Σχολείου δεν βρίσκεται στην αναγνώριση της αναγκαιότητας για ορθολογικοποίηση του σχολικού χρόνου στην εκπαιδευτική πράξη, αλλά βρίσκεται στη διαφορά αντιλήψεων. Δεν μπορούμε να δεχτούμε να θεωρούμε τη διεύρυνση του σχολικού χρόνου, σαν χρόνο αναμονής των παιδιών, φυλακτήριο δηλαδή μέχρι να τα πάρουν οι γονείς. Είναι, βέβαια, και ο χρόνος μια σοβαρότατη παράμετρος του προβλήματος, αλλά θεωρούμε και απαιτούμε αυτήν την επέκταση του χρόνου να γίνεται σ ένα διευρυμένο πλαίσιο διαπαιδαγωγικής εργασίας, με την έννοια ότι θα αγκαλιάσει όχι μόνο το γνωστικό πεδίο στις πραγματικές του διαστάσεις, αλλά και το συναισθηματικό, θα οργανώσει δηλαδή την κοινωνική ζωή μέσα στο σχολείο, αναπτύσσοντας κοινωνικά ισορροπημένες, συναισθηματικά και βουλητικά τις συνειδήσεις των νέων ανθρώπων και θα καλλιεργήσει ανθρώπους δημιουργικούς. Δεν αποδεχόμαστε να γεμίσει ο χρόνος αυτός με ευκαιριακές δραστηριότητες, που το κόστος τους βαρύνει τελικά τους ίδιους τους γονείς. Εμείς ζητάμε ο χρόνος αυτός να ενταχθεί οργανικά στο διαπαιδαγωγικό έργο του σχολείου, αφού πρώτα προσδιοριστεί ενιαία το περιεχόμενό του και παιδαγωγικά ο σκοπός που έρχεται να υπηρετήσει με την αναγκαία διεύρυνση της διάρκειάς του, αλλά και με την ενοποίηση της δομής, της υποδομής και της λειτουργίας του. Το Ολοήμερο Σχολείο στο ξεκίνημά του είχε μια ατυχία. Υπήρχαν δύο αντιλήψεις για την φιλοσοφία και το σχεδιασμό του. Η μια που αφορά το ολοήμερο σχολείο όπως υλοποιήθηκε στις 28 πιλοτικές μονάδες για όλους τους μαθητές με ενιαίο πρόγραμμα και η άλλη που υποστήριζαν έναν τύπο διευρυμένου ωραρίου αυτό που έχουμε, κυρίως γιατί θεωρούσαν ότι το αυθεντικό ολοήμερο σχολείο είχε μεγάλο κόστος. Με βάση τα προγράμματα που λειτουργούν σήμερα τα τμήματα Διευρυμένου ωραρίου αποδεικνύεται ο ευκαιριακός χαρακτήρας του προγράμματος και η μετατροπή του σε πρόγραμμα απασχόλησης των μαθητών. Πρόκειται για μια ιδιόμορφη διδασκαλία που θα πρέπει να επισημάνουμε κάποια πράγματα. Η πληθώρα των ωρών πάνω από το 50% της ΕΝΙΣΧΥΤΙΚΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ και ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑΣ μετατρέπει το Ολοήμερο Σχολείο σε ένα μεταμεσημβρινό φροντιστηριακό τμήμα. Σε ποια παιδαγωγική και ISSN: 1790-8574 279
κοινωνική θεωρία στηρίζεται η θέση αυτή; Εδώ θα πρέπει να επισημάνουμε ότι: Στο Ολοήμερο Σχολείο φοιτούν μαθητές α) 023,5% της Α τάξης 27,50% της Β τάξης 21,00% της Γ τάξης 15,00% της Δ τάξης 08,00% της Ε τάξης 05,00% της Γ τάξης Φαίνεται ότι τα μεγαλύτερα παιδιά που έχουν αναπτυγμένη την αίσθηση της αυτοπροστασίας δεν προτιμούν τα προγράμματα του Ολοήμερου. β) Η συντριπτική πλειοψηφία των γονέων 80% πιστεύει ότι το ωράριο τους καλύπτει τις ανάγκες. Το 50% έχει θετική γνώμη για τη λειτουργία του και είναι αποτελεσματικό. Βέβαια, δηλώνουν σε ποσοστό 70% ότι το επιλέγουν για να μπορεί να εργάζεται η μητέρα με πλήρες ωράριο και λιγότερο 20% για εξωσχολικές δραστηριότητες, πράγμα που σημαίνει ότι εάν η μητέρα είχε τη δυνατότητα να μην εργάζεται, δεν θα το έστελναν. Το 81% των παιδιών που φοιτούν στο ολοήμερο συμμετέχουν και σε εξωσχολικές δραστηριότητες πέραν του ολοήμερου, όπως σε ξένες γλώσσες, αθλητισμό, χορό, μουσική, Η/Υ κ.ά. Αυτό δείχνει ότι οι γονείς που στέλνουν τα παιδιά τους στις ίδιες δραστηριότητες το απόγευμα δεν πείθονται για την ποιοτική και παιδαγωγική του λειτουργία σε αντίθεση με τις αρχικές τους εκτιμήσεις. Πέρα από τη λειτουργία του σχολείου που θα ολοκληρώνει τη μορφωτική και διαπαιδαγωγική του αποστολή, να λειτουργεί εφ όσον είναι αναγκαίο και προαιρετικά για όσους επιθυμούν απασχόληση. Πόσο μπορεί να αναπτύσσεται η δημιουργικότητα όταν το προσωπικό δεν είναι μόνιμο και με το πρόγραμμα που παραπάνω αναλύσαμε και όταν σε καμία σχολική μονάδα δεν υπάρχει προσωπικό υποστήριξης (καθαριότητας, σίτισης, γραμματεία, επιστάτης, φύλακας κ.ά.); Πόσο μπορεί να αναπτύσσεται η δημιουργικότητα όταν κανένα αντικείμενο δεν διδάσκεται εργαστηριακά, βιωματικά, όπου οι σχέσεις μαθητών και εκπαιδευτικών δεν υπάρχει χρόνος και τόπος να καλλιεργηθούν ουσιαστικά να αναδειχθούν οι κοινωνικοί ρόλοι ώστε να οδηγηθούν οι μαθητές σε πολίτες δημοκρατικούς με αγωνιστικές στάσεις ζωής και συμπεριφορές; Το σύγχρονο δημιουργικό σχολείο θα πρέπει να οργανώσει τη μάθηση ώστε η γνώση να είναι ένα διαρκές ζητούμενο. Στο ζήτημα των νέων τεχνολογιών οι μαθητές μας έχουν προχωρήσει πάρα πολύ σε σχέση με το σχολείο και τους εκπαιδευτικούς. Εμείς αρνούμαστε πεισματικά τη χρήση τους ως εργαλείο στο έργο μας. Βέβαια, σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να υποκαταστήσει το ζωντανό δάσκαλο, ούτε να αντικαταστήσει το νου του μαθητή. Η καλλιέργεια της δημιουργικής κριτικής σκέψης και οι διαπροσωπικές σχέσεις των μαθητών δεν μπορούν να επιτευχθούν με τον Η/Υ. Είναι, όμως, απαραίτητο εργαλείο που πρέπει γρήγορα να χρησιμοποιηθεί. Το Ολοήμερο Σχολείο πρέπει πρωταρχικά να καλύπτει τις ανάγκες των μαθητών. Ένα σχολείο με τους μαθητές και όχι για τους μαθητές. Ένα σχολείο απάντησης του δημοσίου δωρεάν σχολείου στο ιδιωτικό. Ένα σχολείο ανοιχτό στην κοινωνία όπου θα ενισχύεται η ISSN: 1790-8574 280
διερευνητική μάθηση, η διαθεματική προσέγγιση της γνώσης με την ανάπτυξη πρωτοβουλιών από μέρους μαθητών και εκπαιδευτικών. Το ολοήμερο σχολείο χρειάζεται έναν εκπαιδευτικό που να χαίρεται να βρίσκεται μαζί με παιδιά, να ενδιαφέρεται για τις ανάγκες και τα προβλήματά τους, να αναλαμβάνει μαζί τους διάφορες δραστηριότητες και να επιδιώκει την ανάπτυξη συναισθηματικών σχέσεων όχι μόνο μέσα στη σχολική αίθουσα αλλά και έξω από αυτήν. Τα προσδιοριστικά στοιχεία ενός νέου σχολείου. Η ενοποίηση της γνώσης έτσι ώστε να προφυλαχτεί ο μαθητής και η κοινωνία από τα προβλήματα της αποσπασματικότητας και της μονομέρειας. Η χαλάρωση των διαχωριστικών γραμμών μεταξύ των διδασκομένων μαθημάτων, που αναδεικνύει τη διεπιστημονικότητα της γνώσης και καταργεί την αξιολογική διάκριση των μαθημάτων σε «πρωτεύοντα» και «δευτερεύοντα». Η σύνδεση της σχολικής γνώσης με τα ενδιαφέροντα του παιδιού και τις πραγματικές καταστάσεις ζωής, που ενεργοποιεί τα κίνητρα των μαθητών, προσδίδει νόημα στη σχολική γνώση και ανοίγει διαύλους επικοινωνίας του σχολείου με την οικογένεια και την τοπική κοινωνία. Η ενεργοποίηση της κριτικής σκέψης και της δημιουργικότητας των μαθητών, που ουσιαστικοποιεί τη μάθηση και συμβάλλει στην ανάπτυξη της αυτονομίας του παιδιού. Η ανάπτυξη συλλογικών μορφών συστηματοποιημένης δράσης και διαλεκτικής αντιπαράθεσης, που είναι αναγκαίες για την κριτική και δημιουργική συμμετοχή του πολίτη στα κοινωνικά δρώμενα. Η ανάπτυξη στάσεων και δεξιοτήτων, που απαιτεί η αυτορυθμιζόμενη μάθηση και η δια βίου εκπαίδευση στην κοινωνία της πληροφορίας, της γνώσης και της τεχνολογίας. Ο εμπλουτισμός της σχολικής ζωής με συναίσθημα, με ρυθμό, με φαντασία, με «χρώματα και αρώματα», τα οποία απαιτεί η ισόρροπη ανάπτυξη και η γενικότερη παιδεία του ατόμου. Η ένταξη στη μαθητική ομάδα όλων των μαθητών ασχέτως από τις ακαδημαϊκές τους επιδόσεις, το φύλο, τη φυλή και την κοινωνική και πολιτιστική προέλευση τους, για να προληφθούν φαινόμενα γκετοποίησης και για να ετοιμασθούν οι πάντες να ζήσουν ως δημιουργικοί πολίτες σε σύνθετες κοινωνίες με πολιτισμική ποικιλότητα. Η ανάπτυξη της χειροκατασκευαστικής ικανότητας των μαθητών και η εξοικείωση τους με τη χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας. Με τους παραπάτω όρους: (α) αλλάζει σταδιακά το καθημερινό τοπίο του σχολείου και γίνεται λιγότερο ανελαστικό και περισσότερο αυτόνομο, συλλογικό, δημιουργικό και χαρούμενο, (β) ενεργοποιείται η διαδικασία της μάθησης, (γ) στηρίζεται η ολόπλευρη ανάπτυξη του παιδιού, (δ) επαναπροσδιορίζεται η φύση και το περιεχόμενο της σχολικής γνώσης, (ε) προετοιμάζονται καλύτερα οι μαθητές ως αυριανοί πολίτες της κοινωνίας της γνώσης, της τεχνολογίας και της πολυπολιτισμικότητας και (στ) δημιουργείται για τους μαθητές με ιδιαίτερες εκπαιδευτικές ISSN: 1790-8574 281
ανάγκες ένα θετικό πλαίσιο στήριξης, που ενθαρρύνει τη διαφοροποιημένη διδασκαλία, την ατομική έκφραση και την αλληλοβοήθεια των μαθητών στη μαθησιακή διαδικασία. Βέβαια, θα ήταν εντελώς άδικο να μην επισημάνουμε ότι το ολοήμερο σχολείο υπήρξε η σοβαρότερη εκπαιδευτική παρέμβαση των τελευταίων χρόνων μαζί με το πρόγραμμα "ευέλικτης ζώνης". Η αλματώδης επέκτασή του σε όλους τους τύπους σχολείων έδωσε τη δυνατότητα σε γονείς να νιώσουν τη σιγουριά ότι τα παιδιά τους βρίσκονται εξασφαλισμένα στο δικό τους χώρο, στο σχολείο τους με τους δασκάλους τους με εκπαιδευτικούς ειδικοτήτων και εν πάση περιπτώσει να ασχολούνται δημιουργικά με νέα αντικείμενα. Δόθηκε η δυνατότητα σε μαθητές απομακρυσμένων περιοχών να γνωρίσουν έναν μουσικό, ένα δάσκαλο εικαστικών, έναν γυμναστή. Δόθηκε η δυνατότητα σε ελεύθερο χρόνο να αναπτυχθούν οι διαμαθητικές σχέσεις σε ένα πολυπολιτισμικό σχολείο όπου τα ποσοστά αλλοδαπών μαθητών αγγίζουν ή ξεπερνούν τα ποσοστά των ελληνοπαίδων. Οι προσπάθειες των εργαζομένων εκπαιδευτικών σ αυτό το σχολείο είναι συγκινητικές στον αγώνα της προετοιμασίας της μελέτης της ενισχυτικής διδασκαλίας της υλοποίησης εκπαιδευτικών προγραμμάτων στην ευθύνη λειτουργίας σ αυτές τις δύσκολες ώρες του μεσημεριού, με την πολυπλοκότητα των δραστηριοτήτων (φαγητό, χαλάρωση, μάθημα κ.ά.). Συγκινητικός και αξιέπαινος ο αγώνας των εκπαιδευτικών ειδικοτήτων που τρέχουν με την ψυχή στο στόμα προκειμένου να συμπληρώσουν το μεροκάματο σε 2-3 σχολεία. Ποιο το αποτέλεσμα; Ας αναρωτηθούμε. Απαραίτητες προϋποθέσεις για την αποτελεσματική λειτουργία αυτού του σχολείου είναι: α) Η διαμόρφωση ενός προγράμματος σπουδών σε μεγάλο βαθμό ανοιχτού και ευέλικτου. Το Π.Ι. θα πρέπει να κινηθεί προς την κατεύθυνση αυτή με τη συγκρότηση ομάδων εργασίας με διευρυμένη σύνθεση. β) Το εκπαιδευτικό προσωπικό που θα στελεχώσει αυτό το σχολείο θα είναι ειδικευμένο με πιστοποιητικό παιδαγωγικής κατάρτισης για τις ειδικότητες. Ιδιαίτερο βάρος πρέπει να δοθεί στην επιμόρφωση των εκπαιδευτικών που θα στελεχώσουν αυτά τα σχολεία. γ) Στελέχωση με βοηθητικό προσωπικό καθαριότητας, σίτισης, γραμματείας, επιστάτη, και φύλακα που μπορεί να είναι σε επίπεδο σχολείου και ομάδες σχολείων. δ) Η εξασφάλιση της αναγκαίας υποδομής και του εξοπλισμού, χωρίς τη μετατροπή των υπαρχόντων χώρων και σχολικών εγκαταστάσεων, που τελικά καθίστανται αντιλειτουργικοί ή δυσλειτουργικοί. Υιοθέτηση ήδη αποδοτικών πρακτικών όπως αυτή της αναδιάταξης σχολικών χώρων, όπως πρόγραμμα ΣΕΠΠΕ. ε) Αντιμετώπιση των εργασιακών προβλημάτων των εκπαιδευτικών και πιθανώς πρόσληψη ορισμένων ειδικοτήτων σύμφωνα με τις ανάγκες του προγράμματος σπουδών. ISSN: 1790-8574 282
στ) Ο καθορισμός των σχολικών μονάδων που θα λειτουργήσουν ως ολοήμερα να γίνεται με βάση τη διαθέσιμη υποδομή και τις κοινωνικές ανάγκες και όχι σύμφωνα με τις προτιμήσεις παραγόντων που εξυπηρετούν άλλες σκοπιμότητες. ζ) Θεσμοθέτηση ειδικού κονδυλίου για την προμήθεια εκπαιδευτικών μέσων, υλικών και αναλώσιμων με ευθύνη του συλλόγου διδασκόντων. η) Ο σχεδιασμός και η ανάπτυξη τέτοιας έκτασης έργων αποτελεί τη συνεχή παρακολούθηση και αξιολόγησή τους. Αυτό το σχολείο θα πρέπει να είναι η απάντηση στη διαρκώς προβαλλόμενη ιδιωτική εκπαίδευση. Αυτό το σχολείο μέλημα της οργανωμένης πολιτείας, όπου η γνώση δεν θα εμπορευματοποιείται, δεν θα αναπαράγονται οι εκπαιδευτικές ανισότητες, ένα σχολείο δημοκρατικό στο σχεδιασμό και τη λειτουργία του, για το οποίο αποφασιστικό λόγο και ρόλο θα έχουμε εμείς οι μάχιμοι εκπαιδευτικοί και οι γονείς. Με βασική προϋπόθεση την παρουσία των γονέων στο σχολείο, η οποία για να είναι ουσιαστική, αποτελεσματική και δημιουργική απαιτεί μια αποτελεσματική επικοινωνιακή στρατηγική από την πλευρά του σχολείου, του Διευθυντή και των Εκπαιδευτικών της σχολικής μονάδας, όπως επίσης και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Βρεττός, Ι., Το Ολοήμερο Σχολείο ως πρόταση για εσωτερική μεταρρύθμιση. Βρεττός, Ι., Το Ολοήμερο Σχολείο. «Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε» μπορεί τώρα να γίνει;, περιοδικό «Εφαρμοσμένη Παιδαγωγική», τεύχος 1/2002. Εγκύκλιος ΥΠΕΠΘ Φ. 50/132/90416/Γ 1 /28-8-2003, «Παρεμβάσεις στο πρόγραμμα του Ολοήμερου Δημοτικού Σχολείου». Εγκύκλιος ΥΠΕΠΘ Φ. 50.4/163/87915/Γ 1 /1-9-2004, «Ολοήμερο Δημοτικό Σχολείο». Καβαδίας, Γ., Φατούρου, Α., Ολοήμερα Σχολεία: Από τους μύθους στην πραγματικότητα, περιοδικό «Αντιτετράδια της Εκπαίδευσης», τ. 55/2000. Παπάς, Α., Σχολική Παιδαγωγική, Τόμος Α. Τσαγκαράτου, Α., «Πιλοτικά» Ολοήμερα το μέτωπο είναι ανοιχτό, περιοδικό «Ρωγμές εν τάξει», τ. 89/2000. ISSN: 1790-8574 283