ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΤΩΝ ΕΔΑΦΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΧΩΡΩΝ

1 2 ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΤΩΝ ΕΔΑΦΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΧΩΡΩΝ «Το έδαφος αποτελεί ένα αγαθό κοινού ενδιαφέροντος για την Κοινότητα, παρόλο που κατά κύριο λόγο ανήκει σε ιδιώτες, και η μη προστασία του, θα αποδυναμώσει μακροπρόθεσμα τη βιωσιμότητα και την ανταγωνιστικότητα της Ευρώπης» 1 1 Ευρωπαϊκή Οδηγία αρ. 2004/35/CE

3 4 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΝΑΣ ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ OSDDT Med... 5 ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ : ΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΤΩΝ ΕΔΑΦΩΝ... 7 Σε τι χρησιμεύουν οι δείκτες;... 7 Η πρώτη οικογένεια δεικτών: ποσοστό των εδαφών που έχουν καταναλωθεί στον χώρο αναφοράς... 11 Η δεύτερη οικογένεια δεικτών: Δείκτες κατακερματισμού του τοπίου... 13 H τρίτη οικογένεια δεικτών... 15 ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ : ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ... 17 Τα επιχειρησιακά εργαλεία γνώσεων : περί της αναγκαιότητας για μια σε βάθος γνώση των οικοσυστημικών λειτουργιών των εδαφών... 19 Κανονιστικά εργαλεία : περί της αναγκαιότητας προτύπων σε διακοινοτική κλίμακα με την υποστήριξη κοινοτικής οδηγίας... 20 Τα χρηματοοικονομικά εργαλεία : περί της αναγκαιότητας ύπαρξης νέων μοντέλων παρέμβασης σε μια εδαφική επικράτεια... 23 Τα εργαλεία διαβούλευσης : περί της αναγκαιότητας ευαισθητοποίησης τόσο των πληθυσμών όσο και των εκλεγμένων φορέων... 24 Εργαλεία προσέγγισης του έργου : περί της αναγκαιότητας προώθησης φιλόδοξων χωροταξικών σχεδίων... 26 Ποιός και γιατί θα έπρεπε να τα χρησιμοποιεί;... 27 ΔΙΑΒΟΎΛΕΥΣΗ, ΓΙΑΤΊ;... 28 Οι δυνατές μεθοδολογίες διαβούλευσης... 28 Ποιά επιχειρήματα και ποιοί συντελεστές;... 34 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ OSDDT... 38 Γραφιστική: Elena Briatore

5 6 ΕΝΑΣ ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ OSDDT Med Σκοπός αυτού του οδηγού είναι να διαδώσει και να καταστήσει κοινωνούς των αποτελεσμάτων του Προγράμματος τους υπεύθυνους λήψης αποφάσεων και τους φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης (Δήμους, φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης, πολιτικό και τεχνικό προσωπικό), τους συλλόγους που εμπλέκονται στη διάσωση των φυσικών πόρων και τους πολίτες. Έτσι λοιπόν, απευθύνεται σε όλους εκείνους και εκείνες που ως υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων, ως πολιτικοί, ως επιστήμονες ή ως απλοί πολίτες, επιθυμούν να κατανοήσουν καλύτερα τα διακυβεύματα και τις προκλήσεις που συνεπάγεται η κατανάλωση των εδαφών. Τα εργαλεία που παρουσιάζονται περιστρέφονται γύρω από τρεις άξονες εργασίας Τρόποι για τον υπολογισμό της κατανάλωσης των εδαφών ΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ Τρόποι χωροταξικού σχεδιασμού ώστε να περιοριστεί η κατανάλωση των εδαφών ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ Τρόποι ευαισθητοποίησης των κατοίκων σχετικά με τα διακυβεύματα που συνδέονται με τη διατήρηση των εδαφών ΔΙΑΒΟΥΛΕΥΣΗ OSDDT. Πρόκειται για εργαλεία που προέκυψαν ως αποτέλεσμα της εργασίας διεπιστημονικών ομάδων από τους τομείς της έρευνας, των πανεπιστημίων ή των φορέων που εργάζονται καθημερινά στον τομέα του χωροταξικού σχεδιασμού. Τα εργαλεία για τον υπολογισμό της κατανάλωσης των εδαφών ελέγχθηκαν από τους ευρωπαίους εταίρους του Προγράμματος OSDDT. Οι διαφορετικές φάσεις του ελέγχου κατέδειξαν ότι οι δείκτες κατανάλωσης των εδαφών που προτείνονται στο πλαίσιο του προγράμματος μπορούν να χρησιμοποιηθούν εύκολα από τις τεχνικές υπηρεσίες των ευρωπαϊκών φορέων τοπικής αυτοδιοίκησης. Επίσης, η εφαρμογή των δεικτών κατανάλωσης των εδαφών στα εργαλεία χωροταξικού σχεδιασμού που στοχεύουν στον περιορισμό της κατανάλωσης των εδαφών κατέδειξε ότι τα εν λόγω εργαλεία είναι αποτελεσματικά, όταν χρησιμοποιούνται αυστηρά και μόνο για τη διατήρηση των εδαφών. Αυτός ο οδηγός περιγράφει πώς υπολογίζονται οι δείκτες κατανάλωσης των εδαφών και ποια είναι τα εργαλεία ή οι ιδανικές διαδικασίες χωροταξικού σχεδιασμού για τη μείωση της κατανάλωσής τους υπογραμμίζει τη σημασία των εργαλείων διαβούλευσης στο εσωτερικό των πολιτικών χωροταξικού σχεδιασμού ώστε να συνοδεύουν κάθε λήψη απόφασης και κάθε χωροταξικό σχεδιασμό, μέσω της αξιολόγησης των τοπίων της κληρονομιάς κάθε περιοχής, της βιοποικιλότητας, του τύπου των ενδιαιτημάτων και της αστικοποίησης, έτσι ώστε να μπορεί η τελευταία να ανταποκριθεί στην κοινωνική ζήτηση. Αυτός ο οδηγός αποτελεί ένα έργο διάδοσης όπου παρουσιάζονται τα εργαλεία τα οποία δημιουργήθηκαν από τις τεχνικές υπηρεσίες των φορέων της τοπικής αυτοδιοίκησης που εμπλέκονται στο Πρόγραμμα

ΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ 7 ΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ 8 ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ : ΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΤΩΝ ΕΔΑΦΩΝ Μέσω του Προγράμματος OSDDT, δημιουργήθηκαν εργαλεία υπολογισμού της κατανάλωσης των εδαφών, τα οποία δοκιμάστηκαν σε πραγματικές συνθήκες και σε όλα τα περιβάλλοντα των χωρών που συνεργάζονται στο Πρόγραμμα. Έτσι, τα εργαλεία τέθηκαν σε εφαρμογή στη Γαλλία, την Ιταλία, την Ισπανία, την Ελλάδα και τη Μάλτα. Απ τα εν λόγω εργαλεία υπολογισμού προκύπτουν δείκτες ή μεγέθη κατανάλωσης των εδαφών μπορούν να βρουν εφαρμογή και σε άλλες τοπικές ιδιαιτερότητες στην Ευρώπη, δεδομένου ότι βασίζονται σε πρωτογενή δεδομένα τα οποία κατάφεραν να συλλέξουν όλοι οι εταίροι που συμμετείχαν στο Πρόγραμμα OSDDT, ανεξαρτήτως των ενδεχόμενων τοπικών περιορισμών και της νομοθεσίας της κάθε χώρας από αυτήν την άποψη, είναι πολύ πιθανό να μπορούν να τα χρησιμοποιήσουν και να τα εφαρμόσουν στη δική τους επικράτεια πολλοί ευρωπαϊκοί φορείς Τοπικής Αυτοδιοίκησης για να αξιολογήσουν το επίπεδο της χωροταξικής εγκράτειας στην περιοχή τους. Σε τι χρησιμεύουν οι δείκτες; Οι δείκτες προσφέρουν διαφορετικούς υπολογισμούς της κατανάλωσης των εδαφών, παρέχοντας πληροφορίες σχετικά με τη δυναμική του παρελθόντος και τις τάσεις του παρόντος. Αποτελούν ένα απαραίτητο βοηθητικό εργαλείο για τη λήψη αποφάσεων από τους ιθύνοντες του χωροταξικού σχεδιασμού που μπορούν κατ αυτόν τον τρόπο να υιοθετήσουν κριτήρια ανάπτυξης ικανά να συμβάλουν στη διατήρηση των εδαφών και να εγγυηθούν καλύτερα αποτελέσματα στο μέλλον, όσον αφορά τη μείωση της κατανάλωσης των εδαφών. Η χρησιμότητα των δεικτών για τον έλεγχο και την αξιολόγηση του επιπέδου κατανάλωσης των εδαφών έχει επαρκώς καταδειχτεί από την επιστημονική βιβλιογραφία. Εξ ορισμού, ένας καλός δείκτης δημιουργείται με βάση τα στοιχεία όσον αφορά τους τεχνητούς και φυσικούς χώρους, κτηματολογικά ή χαρτογραφικά δεδομένα, και βάσει του επιθυμητού αποτελέσματος, δηλαδή του τι θέλουμε να μάθουμε και να κατανοήσουμε σχετικά με την αστική εξάπλωση. Η επιλογή των κατάλληλων δεικτών για τη δημιουργία ενός συστήματος ελέγχου και αξιολόγησης των διαδικασιών κατανάλωσης των εδαφών και αστικής εξάπλωσης, αποτελεί λοιπόν ένα πολύπλοκο εγχείρημα. Για να είναι αποτελεσματικό, ένα σύστημα ελέγχου οφείλει να πληροί ορισμένα κριτήρια και κυρίως, να προάγει τη συνεργασία μεταξύ των τοπικών παραγόντων μιας περιοχής που είναι φορείς διαφορετικών συμφερόντων, να διαθέτει τα απαραίτητα δεδομένα για τη δημιουργία δεικτών, αλλά και τις τεχνικές γνώσεις για να αναλύσει τα αποτελέσματα, τα πλεονεκτήματα και τους περιορισμούς τους. Επιπλέον, ο ορισμός ενός δείκτη είναι πολύ σημαντικό να παραμένει αμετάβλητος από τη μια καταγραφή στην άλλη, τόσο σχετικά με τις παραμέτρους που χρησιμοποιεί όσο και με τις χρονικές αποκλίσεις. Να προσθέσουμε ότι οι δείκτες οφείλουν να είναι αξιόπιστοι για να δημοσιεύονται και να δημοσιοποιούνται. Πρέπει να παρέχουν πληροφορίες ευκατανόητες και αποδεκτές απ το σύνολο των ενδιαφερομένων κύκλων συμφερόντων. Στην περίπτωση των παραγόντων που εμπλέκονται πιο πολύ στις διαδικασίες και τις αποφάσεις σε σχέση με τον χωροταξικό σχεδιασμό, θα πρέπει να υπάρχουν και δείκτες πιο τεχνικοί, οι οποίοι όμως απαιτούν λεπτομερείς αναλύσεις. Οι πληροφορίες που προκύπτουν χάρη στους αριθμητικούς δείκτες έχουν το πλεονέκτημα ότι γίνονται άμεσα κατανοητές από τους υπεύθυνους λήψης αποφάσεων, εξ ου και συχνά θεωρούνται πιο χρήσιμες. Ωστόσο, για την καλύτερη κατανόηση και εμβάθυνση στη δυναμικής των φαινομένων που αποκαλύπτουν οι υπολογισμοί μέσω των δεικτών, είναι απαραίτητη και μια ποιοτική ανάλυση. Σε πολλές περιπτώσεις, λοιπόν, τα ποιοτικά δεδομένα αποδεικνύονται απαραίτητα για την κατανόηση και την εμβάθυνση σ ένα φαινόμενο

ΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ 9 ΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ 10 που έχει υπολογισθεί. Κατά κάποιο τρόπο, ο υπολογισμός που μας επιτρέπει ν ανακαλύψουμε τη δυναμική ενός φαινομένου, δεν είναι απαραίτητα σε θέση να το αποσαφηνίσει κιόλας. Ανεξάρτητα από τις εδαφικές και δομικές ιδιαιτερότητες σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο, είναι πολύ σημαντικό το σύνολο των δεικτών που έχει στη διάθεσή του ο παρατηρητής να είναι κοινό για τους φορείς και τους τεχνικούς της παρατήρησης και του ελέγχου της κατανάλωσης των εδαφών, έτσι ώστε να συλλέγονται χρήσιμες πληροφορίες σε ευρωπαϊκή και εθνική κλίμακα και να μπορούν τα αποτελέσματα και η γνώση του φαινομένου να τυγχάνουν της κατάλληλης διαχείρισης και ομαδοποίησης. Η εγκυρότητα των δεικτών που δημιουργήθηκαν στο πλαίσιο του προγράμματος OSDDT καταδείχθηκε στη συνέχεια, όταν ενσωματώθηκαν στα λειτουργικά εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν για τον περιορισμό της κατανάλωσης των εδαφών. Πράγματι, οι δείκτες κατανάλωσης των εδαφών είναι θεμελιώδους σημασίας για τον υπολογισμό του φαινομένου, αφού για να οριστούν και να εφαρμοστούν μοντέλα εγκρατούς χωροταξικού σχεδιασμού όσον αφορά τη χρήση γης, είναι απαραίτητη η καλή γνώση των καταβολών της αστικής εξάπλωσης και της μείωσης των γεωργικών εκτάσεων. Επίσης, είναι χρήσιμη η πρόβλεψη των νέων επιχειρησιακών εργαλείων και μοντέλων εγκρατούς όσον αφορά τη χρήση γης χωροταξικού σχεδιασμού, μέσω του ορισμού καινούργιων δεικτών υπολογισμού. Κάτι τέτοιο, θα επέτρεπε την αξιολόγηση στην πράξη της αποτελεσματικότητας των εν λόγων εργαλείων και μοντέλων και τον προσδιορισμό των διαφορετικών στοιχείων που τα απαρτίζουν πριν την εφαρμογή τους. Κατ αυτόν τον τρόπο, σε περίπτωση ανεπιθύμητων αποτελεσμάτων, υπάρχει η δυνατότητα άμεσων διορθώσεων και προσαρμογών. Πιο συγκεκριμένα, όπως φαίνεται και στο γράφημα που ακολουθεί, ο κύκλος της ιδανικής παρατήρησης συνίσταται σε μια πρώτη εφαρμογή των καθορισμένων δεικτών για τον υπολογισμό του φαινομένου της κατανάλωσης των εδαφών και σε έναν συνθετικό καθορισμό του πώς και με ποια επιχειρησιακά εργαλεία ή μοντέλα χωροταξικής διαχείρισης μπορεί να αντιμετωπιστεί ή να περιοριστεί το φαινόμενο. Σε δεύτερο χρόνο, κι αφού έχουν εφαρμοστεί τα επιχειρησιακά εργαλεία ή μοντέλα διαχείρισης, ο δείκτης αναδεικνύεται σε ένα ουσιαστικό όργανο για τον καθορισμό της αποτελεσματικότητας των εν λόγω εργαλείων στη μάχη κατά του φαινομένου. Εφόσον οι δείκτες αποκαλύψουν ότι τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν είναι αποτελεσματικά, θα πρέπει να παραδοθούν τα αποτελέσματα αυτού του «ενάρετου» κύκλου στους υπεύθυνους για τη λήψη αποφάσεων και στους τοπικούς άρχοντες, οι οποίοι θα επικυρώσουν την αποτελεσματικότητα των εργαλείων και θα υποστηρίξουν τη διάδοση και την εφαρμογή τους. Αντιθέτως, αν τα αποτελέσματα σχετικά με την εφαρμογή του δείκτη στο επιχειρησιακό εργαλείο δε συνάδουν με τους στόχους, θα πρέπει να αλλάξει και να διορθωθεί το εργαλείο και στη συνέχεια, να δοκιμαστεί εκ νέου η αποτελεσματικότητά του, μέσω της υποβολής του σε έναν νέο κύκλο αξιολόγησης. Το ιδανικό είναι να πραγματοποιηθούν, μέσω του υπολογισμού του δείκτη, όσοι κύκλοι αξιολόγησης του εργαλείου είναι απαραίτητοι, ώστε το εργαλείο να ανταποκρίνεται πλήρως στις συνθήκες και τα αποτελέσματα που οδήγησαν στην υιοθέτησή του. Στο πλαίσιο του Προγράμματος OSDDT, οι εταίροι συμφώνησαν απ την αρχή στην ανάγκη για τη δημιουργία μιας κοινής βάσης δεικτών

ΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ 11 ΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ 12 που να μπορούν να εφαρμοστούν στα διαφορετικά ευρωπαϊκά περιβάλλοντα από τη διαδικασία δημιουργίας και προσδιορισμού δεικτών με βάση τις αρχές που περιγράφτηκαν πιο πάνω, προέκυψαν τρεις διαφορετικές οικογένειες δεικτών, με σκοπό να υπάρχουν όσο το δυνατόν πιο πολλά στοιχεία ερμηνείας και να είναι κάτι παραπάνω από ένας απλός ποσοτικός υπολογισμός του φαινομένου της κατανάλωσης των εδαφών και της αποτελεσματικότητας των επιχειρησιακών εργαλείων για την αναχαίτισή της. Η πρώτη οικογένεια δεικτών: ποσοστό των εδαφών που έχουν καταναλωθεί στον χώρο αναφοράς Η πρώτη οικογένεια δεικτών προσφέρει μια ακριβή ποσοτική ανάγνωση των εδαφών που έχουν καταναλωθεί στον χώρο αναφοράς. Αυτή η επιλογή προκύπτει απ την ανάγκη όλων των τοπικών παραγόντων να μπορούν να υπολογίζουν το φαινόμενο. Πράγματι, η τελευταία δεκαετία αποτέλεσε σημείο καμπής όσον αφορά τη συνειδητοποίηση της ύπαρξης του «προβλήματος της κατανάλωσης των εδαφών», αλλά η συνειδητοποίηση αυτή σπανίως υποστηρίζεται από τη δυνατότητα ποσοτικού υπολογισμού σε τοπικό επίπεδο. Σ ένα πρώτο στάδιο λοιπόν, κρίθηκε απαραίτητη η δημιουργία των οργάνων μιας κοινής βάσης γνώσεων με σκοπό την κατανόηση του φαινομένου. Η δημιουργία λοιπόν των δεικτών της πρώτης οικογένειας υπαγορεύεται από την επιθυμία των εταίρων που συμμετέχουν στο Πρόγραμμα OSDDT να αποκτήσουν ένα ελάχιστο επίπεδο κατανόησης του φαινομένου, να ερευνήσουν τις θεμελιώδεις πτυχές του ζητήματος της προστασίας του εδάφους (προστασία των ζωνών φυσικού περιβάλλοντος και των καθορισμένων ζωνών καλλιεργούμενων γαιών) και να έχουν στη διάθεσή τους τα απαραίτητα στοιχεία σε τοπικό επίπεδο (χαρτογράφηση, κτηματολόγιο, φωτογραφίες κτλ.), ακόμα και για να μπορούν να δημιουργήσουν τους ίδιους τους δείκτες. ΠΡΩΤΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΔΕΙΚΤΩΝ Κατανάλωση των εδαφών: Ποσοστά των εδαφών που έχουν καταναλωθεί στον χώρο αναφοράς Ένταση του φαινομένου κατανάλωσης των εδαφών: εξέλιξη της κατανάλωσης των εδαφών μέσα στον χρόνο Μέσο ετήσιο ποσοστό αύξησης των εδαφών που έχουν καταναλωθεί: μέση ετήσια μεταβολή των εδαφών που έχουν καταναλωθεί Κατανάλωση γόνιμου εδάφους: υπολογισμός της τσιμεντοποίησης (artificialisation) των γόνιμων ή των εκμεταλλεύσιμων εδαφών σε συγκεκριμένη ημερομηνία Κατανάλωση ανά υψόμετρο: κατανάλωση του εδάφους αναλόγως με το υψόμετρο Κατανάλωση εδάφους ανά κάτοικο: σχέση ανάμεσα στο έδαφος που καταναλώνεται και στον πληθυσμό της περιοχής σε συγκεκριμένη ημερομηνία Κατανάλωση ανά επιπλέον κάτοικο: σχέση ανάμεσα στην αύξηση του εδάφους που καταναλώνεται και στην αύξηση του πληθυσμού Τουριστική πίεση: σχέση ανάμεσα στον μέγιστο θεωρητικά τουριστικό πληθυσμό και στον μόνιμο πληθυσμό Περιβαλλοντική προστασία: έδαφος που έχει καταναλωθεί σε περιοχές όπου εφαρμόζονται μέτρα περιβαλλοντικής προστασίας Κίνδυνος εγκατάστασης: έδαφος που έχει καταναλωθεί σε περιοχές που έχουν χαρακτηριστεί ως δυνάμει εκτεθειμένες σε φυσικούς κινδύνους Τεχνολογικός κίνδυνος: έδαφος που έχει καταναλωθεί σε περιοχές που έχουν χαρακτηριστεί ως δυνάμει εκτεθειμένες σε τεχνολογικούς κινδύνους

ΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ 13 ΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ 14 Πέρα από τον απλό ποσοτικό προσδιορισμό του εδάφους που έχει καταναλωθεί μεταξύ δύο συγκεκριμένων ημερομηνιών, ορισμένοι δείκτες της πρώτης οικογένειας επιτρέπουν επίσης την ανάγνωση της δυναμικής του φαινομένου μέσω μιας πιο λεπτής ανάλυσης πάντα ποσοτικής φύσης σχετικά με τις ιδιαιτερότητες του εδάφους. Πρόκειται λοιπόν εδώ για δείκτες οι οποίοι λαμβάνουν υπόψη τους μεγαλύτερους προβληματισμούς που σχετίζονται με την κοινωνική ζήτηση, όπως είναι: η αυξανόμενη προσοχή των κοινωνικών εταίρων και της κοινής γνώμης όσον αφορά τους κινδύνους που συνδέονται με τη συνεχόμενη μείωση του εδάφους, άλλοτε λίκνου της αγροτικής δραστηριότητας και πολύ συχνά σήμερα προϊόντος ξεπουλήματος στο πλαίσιο συναλλαγών με αντικείμενο την αγορά κατοικίας ή τη βιομηχανία, κίνητρο των οποίων είναι η κατασκευαστική κερδοσκοπία που υπόσχεται καλύτερα εισοδήματα οι καταστάσεις κινδύνου που οφείλονται στην κακή διαχείριση και είναι υπεύθυνες για τον πολλαπλασιασμό των ατυχημάτων και των «φυσικών» καταστροφών (κατολισθήσεις, πλημμύρες, βίαιες καταιγίδες, κτλ.) σε αστικοποιημένες περιοχές Η πρώτη οικογένεια δεικτών προτείνει λοιπόν διάφορα όργανα υπολογισμού που μας επιτρέπουν να καθορίσουμε πότε και με ποιον τρόπο το φαινόμενο της κατανάλωσης των εδαφών επηρεάζει εδάφη τα οποία είναι ευάλωτα από την αρχική φυσική τους προδιάθεση. Αυτή η πρώτη οικογένεια δεικτών λοιπόν δίνει τη δυνατότητα στους τοπικούς άρχοντες να διαπιστώσουν τον βαθμό κατανάλωσης των εδαφών στις περιοχές τους και το επίπεδο της αλληλεπίδρασης και του οριστικού κινδύνου που απειλεί μια κληρονομιά με τοπικά μη ανανεώσιμα χαρακτηριστικά (αγροτικά, υδρογραφικά, σε επίπεδο τοπίου και σε επίπεδο βιοποικιλότητας). Η δεύτερη οικογένεια δεικτών: Δείκτες κατακερματισμού του τοπίου Η εφαρμογή της πρώτης οικογένειας δεικτών έφερε στο φως ένα κοινό στοιχείο που απαντάται σε όλες τις περιοχές των εταίρων που συμμετέχουν στο πρόγραμμα, ήτοι το γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος της κατανάλωσης των εδαφών τα τελευταία χρόνια αποδίδεται στον «άναρχο» τρόπο εξάπλωσης των αστικών περιοχών και εκτός των αστικών κέντρων αυτό το φαινόμενο είναι σε γενικές γραμμές γνωστό με το όνομα κατακερματισμός τοπίου. Για διάφορους λόγους, αυτός ο τρόπος εξάπλωσης των αστικών περιοχών που έχει σοβαρό αντίκτυπο στο έδαφος και στα τοπία, δεν εμπίπτει συνήθως στις αρχές που υπαγορεύουν τα όργανα χωροταξικού σχεδιασμού. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίον είναι απαραίτητο να είμαστε σε θέση να εντοπίζουμε τον κατακερματισμό του τοπίου μέσω μιας σειράς κατάλληλων δεικτών. Αυτός είναι ο στόχος της δεύτερης οικογένειας δεικτών. Το να ορίσουμε τον κατακερματισμό του τοπίου αποτελεί το πρώτο απαραίτητο βήμα για τον καθορισμό τρόπων υπολογισμού ανάλογα με τα δεδομένα που κατέχουμε σε τοπικό επίπεδο. Αν και οι εταίροι που συμμετέχουν στο πρόγραμμα OSDDT δε χρησιμοποιούν τον ίδιο τεχνικό όρο για τον κατακερματισμό του τοπίου, όλοι αναγνωρίζουν ως κομμάτι της διαδικασίας του κατακερματισμού του τοπίου το σύνολο των καινούργιων πυρήνων πολεοδόμησης στις λεγόμενες ζώνες χαμηλής πυκνότητας, δηλαδή όλα τα κτήρια που χτίστηκαν σε ζώνες φυσικού περιβάλλοντος ή καλλιεργούμενων γαιών και οι εισβολές των οικοδομημένων όγκων μόνιμου χαρακτήρα στις αγροτικές περιοχές πέραν των αστικών συγκροτημάτων (πόλεις, χωριά, προάστια). Αυτοί οι νέοι αστικοί πυρήνες σε τομείς χαμηλής πυκνότητας θεωρούνται ως το σημείο εκκίνησης της μελλοντικής αστικής εξάπλωσης. Η ανάγνωση των δεικτών κατακερματισμού του τοπίου και η ενσωμάτωσή τους στα συστήματα χωροταξικού σχεδιασμού επιτρέπουν τη διαφύλαξη των χώρων που χρήζουν προστασίας κατά προτεραιότητα. Πράγματι, χάρη στους δείκτες κατακερματισμού του τοπίου και στον συνεχή υπολογισμό του φαινομένου, γίνεται δυνατή η κατανόηση των καταστροφικών και μη αναστρέψιμων δυναμικών υποβάθμισης της αγροτικής παραγωγικής ικανότητας γύρω από τα αστικά συγκροτήματα και κατά συνέπεια η δυνατότητα αλλαγής των

ΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ 15 ΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ 16 οργάνων σχεδιασμού. Αφορά κυρίως τη λήψη μέτρων για την προστασία και τη διατήρηση ελεύθερων χώρων φυσικού περιβάλλοντος, ώστε να διατηρηθεί η δυναμική ανάπτυξης και η επισιτιστική κυριαρχία των χωρών της Ευρώπης, ακόμα και μέσω μιας περιαστικής γεωργίας. ΔΕΥΤΕΡΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΔΕΙΚΤΩΝ Δείκτης διασποράς των οικοδομημένων όγκων: επιφάνεια εδαφών που έχουν καταναλωθεί σε μη αστικοποιημένες περιοχές Επιπτώσεις του κατακερματισμού του τοπίου: συμβολή των νέων αστικών πυρήνων σε μη αστικοποιημένο τομέα στην καθολική αύξηση της τσιμεντοποιημένης έκτασης H τρίτη οικογένεια δεικτών Αν και οι προηγούμενες οικογένειες δεικτών δίνουν μια μάλλον ολοκληρωμένη απάντηση στα ερωτήματα «η κατανάλωση των εδαφών αποτελεί ένα πραγματικό πρόβλημα;» «πόσο έδαφος έχει καταναλωθεί;», «τι είδους εδάφη χάνουμε;» «είμαστε σε διαδικασία πύκνωσης ή διασποράς των ανθρώπινων δραστηριοτήτων;», δεν προσφέρουν μια αξιολόγηση πιο ποιοτική, ικανή να συσχετίσει τις αστικές μεταλλάξεις με τα οικολογικά ζητήματα και τη δόμηση των τοπίων. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο η τρίτη οικογένεια δεικτών επικεντρώνεται στους τρόπους αστικής ανάπτυξης και στον κατακερματισμό των εδαφών που επιφέρουν. Πρόκειται σίγουρα για μια πιο συγκεκριμένη πτυχή του χωροταξικού σχεδιασμού, αλλά η «διάσπαση» της εδαφικής συνέχειας έχει αρνητικό αντίκτυπο στη δυναμική των οικοσυστημάτων (οικολογικός διάδρομος, δεξαμενή βιοποικιλότητας, οικολογική συνέχεια κτλ.) και των φυσικών τοπίων. Ο κατακερματισμός των εδαφών που οφείλεται στην αύξηση των δομημένων αγροτεμαχίων και των λωρίδων κυκλοφορίας και η επικάλυψη αυτών των συστημάτων κατακερματισμού των εδαφών (οικοδομημένοι όγκοι και υποδομές μεταφορών) θέτουν σε κίνδυνο τις οικοσυστημικές λειτουργίες για τις οποίες το έδαφος αποτελεί ένα από τα βασικότερα στηρίγματα. Το να γνωρίζουμε τον βαθμό κατακερματισμού μιας περιοχής μάς επιτρέπει να κατανοήσουμε μια σειρά επισφαλών καταστάσεων που οφείλονται στις μεταβολές της βασικής δομής της περιοχής γνωρίζοντας τις επιπτώσεις, οι νομοθέτες και οι υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων σχετικά με τον σχεδιασμό θα είναι σε θέση να συμπεριλάβουν στις πολιτικές χωροταξικού σχεδιασμού, δράσεις για την αποκατάσταση και τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. ΤΡΙΤΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΔΕΙΚΤΩΝ Δείκτης αστικού κατακερματισμού: βαθμός κατακερματισμού του εδάφους που οφείλεται στα δομημένα αγροτεμάχια Δείκτης υποδομικού κατακερματισμού (υποδομών): βαθμός του κατακερματισμού που οφείλεται στην αύξηση των υποδομών μεταφορών Δείκτης πυκνότητας: δείκτης συνολικού κατακερματισμού στον χώρο αναφοράς, που οφείλεται στην παράλληλη δράση του αστικού και του υποδομικού κατακερματισμού. Αστική και παρέχει έναν συντελεστή πληρότητας

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ 17 ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ 18 ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ : ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ Στο πλαίσιο του Προγράμματος OSDDT, ένας εκ των εταίρων του προγράμματος κατέγραψε και ανέλυσε όλες τις πρωτοβουλίες, τις δράσεις και τις δημόσιες πολιτικές που στοχεύουν στον περιορισμό των επιπτώσεων των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στη γη και τις φυσικούς χώρους. Πρόκειται για εργαλεία που χρησιμοποιηθήκαν ή εφαρμόστηκαν πιλοτικά με διάφορες μορφές από τους εταίρους του προγράμματος OSDDT, με σκοπό την αειφόρο διαχείριση των εδαφών, και ειδικότερα την προστασία των περιαστικών εδαφών που πλήττονται τις τελευταίες δεκαετίες από την αστική εξάπλωση. Η υλοποίηση ποικίλων και διαφορετικών δράσεων, τόσο στο τοπικό επίπεδο μιας μικρής κοινότητας ή σε περιφερειακό επίπεδο, αντανακλά τη βαθμιαία συνηδητοποίηση των προβλημάτων και των προκλήσεων που θέτουν η κατανάλωση και η αδιαβροχοποίηση των εδαφών. Τα εργαλεία που καταγράφηκαν καλύπτουν μία ευρεία γκάμα παρεμβάσεων : πρόκειται για εργαλεία κανονιστικά αλλά και παρέμβασης σε επίπεδο έργου. Για να απλοποιηθεί το έργο της ανάλυσης, τα εργαλεία ταξινομήθηκαν σε κατηγορίες. Κάθε κατηγορία αναφέρεται στην κύρια μορφή παρέμβασης ή λειτουργίας της δράσης. Κατά συνέπεια, τα εργαλεία εντάχθηκαν σε μία ενιαία κατηγορία. Με βάση την κατάταξη αυτή, διακρίνονται 5 κατηγορίες εργαλείων: διαβούλευσης: 10% γνώσεων: 21% έργου: 7% Αν και κάθε εργαλείο εντάσσεται σε μία κύρια κατηγορία αναφοράς, ωστόσο τείνει να καλύψει πολυάριθμες μορφές παρέμβασης. Ειδικότερα : déplacement/ infrastructures 6% espaces agricoles périurbains 29% friches indus/espaces économiques 6% habitat/forme urbaine 23% espaces naturels et paysages 36% Φυσικοί χώροι και τοπία: 36% Κατοικία και αστικές μορφές κατοίκησης: 23% Αγροτικοί χώροι: 29% Μεταφορές και υποδομές: 6% Εγκαταλελειμμένες βιομηχανικές περιοχές και οικονομικοί χώροι: 6% Αν και είναι δύσκολη η μέτρηση της αποτελεσματικότητας των διαφόρων εργαλείων χωροταξίας στα πλαίσια του Προγράμματος, ωστόσο η κεφαλαιοποίηση αυτών των εμπειριών συνιστά μια σημαντική πηγή προβληματισμού και προσδιορισμού των μοχλών που μπορούν να αλλάξουν τα δεδομένα. Συνεπώς, η ανάλυση των επιχειρησιακών εργαλείων ανοίγει νέους δρόμους για την εξεύρεση λύσεων που θα περιορίσουν την κατανάλωση των εδαφών στο μέλλον. χρηματοοικονομικά: 34% κανονιστικά: 28%

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ 19 ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ 20 Τα επιχειρησιακά εργαλεία γνώσεων : περί της αναγκαιότητας για μια σε βάθος γνώση των οικοσυστημικών λειτουργιών των εδαφών Εκτός από δείκτες μέτρησης, ορισμένα επιχειρησιακά εργαλεία προσφέρουν κι άλλες πληροφορίες που συνδέονται με την γνώση του φαινόμενο υ της κατανάλωσ ης των εδαφών και συμπληρών ουν ποιοτικά το σύνολο των δεικτών αποκλειστικ ά ποιοτικής μέτρησης, όπως αναφέρεται ανωτέρω. Από μεθοδολογικής απόψεως, ενώ οι δείκτες επικεντρώνονται στη μέτρηση του αστικών ιστών που τείνουν να επεκταθούν, η διαπίστωση αντιθέτως ότι τα επιχειρησιακά εργαλεία γνώσης του φαινομένου προτείνουν στους χωροτάκτες «μια ανεστραμμένη ματιά». Τα εργαλεία αυτά εκκινούν από το θεώρημα ότι η αστικοποίηση προϋποθέτει την εκπόνηση μιας πλήρους διάγνωσης των εισφορών, του αντίκτυπου στο τοπίο, τη γεωργία και τη φυσική διάρθρωση αυτών των εδαφών. Ειδικότερα, η απόφαση πρέπει να βασίζεται και στην αξιολόγηση των οικοσυστημικών λειτουργιών που διαδραματίζουν τα εδάφη ώστε να γνωρίζουμε την πραγματική τους αξία για το κοινωνικό σύνολο. Οι διαγνώσεις αυτές προϋποθέτουν την κινητοποίηση διεπιστημονικών ομάδων (τεχνικοί ειδικοί σε θέματα τοπικής αυτοδιοίκησης, αποκεντρωμένη διοίκηση του Κράτους, μελετητικά γραφεία και επιστήμονες από τον ακαδημαϊκό και ερευνητικό χώρο). Εν προκειμένω, χρειάζεται η ματιά του γεωπόνου, του φυσιοδίφη, του αρχιτέκτονα τοπίου αλλά και των πληθυσμών, ώστε να γνωρίζουμε τι διαθέτουμε και τί κινδυνεύουμε να χάσουμε. Σε ό,τι αφορά τα προτεινόμενα εργαλεία γνώσης από τους εταίρους, μπορούμε να αναφέρουμε την περίπτωση της Μάλτας, η οποία χρησιμοποίησε τη βάση δεδομένων Corine Land Cover προσαρμόζοντάς την στη επικράτειά της, ώστε να κεφαλαιοποιήσει στο πρόγραμμα αγροτικής ανάπτυξης τις ποικίλες συνεισφορές των προγενέστερων ευρωπαϊκών προγραμμάτων (Natura 2000, αγροπεριβαλλοντικά μέτρα ). Η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση του Hérault ενσωμάτωσε στις δημόσιες πολιτικές της τις προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής, επιτυχγάνοντας μία ακριβή γνώση των διαφόρων ευκαιριών αγροτικής διαφοροποίησης των πιο γόνιμων εδαφών. Διαθέτει λοιπόν ακριβή εδαφολογικά και κλιματολογικά δεδομένα σε κλίμακα κοινότητας, που προορίζονται για τους ποικίλους φορείς του χωροταξικού σχεδιασμού με την ευρεία έννοια, είτε πρόκειται για τους αγρότες, τους χωροτάκτους ή τους εκλεγμένους άρχοντες. Η Επαρχία Terni κάνει ένα βήμα παραπέρα για να προωθήσει τη διαβούλευση και μία προορατική προσέγγιση στο πλαίσιο των προγραμμάτων τοπικής ανάπτυξης. Εκπόνησε δε έναν δείκτη διατήρησης των τοπίων και της βιοποικιλότητάς τους, βασιζόμενη στην έννοια της ενότητας του τοπίου. Εν προκειμένω, το διαγνωστικό εργαλείο συνδράμει στον σχεδιασμό των δράσεων χωροταξικού σχεδιασμού, αντιπαραβάλλοντας τον κατακερματισμό των εδαφών στη διατήρηση της οικολογικής συνέχειας. Κανονιστικά εργαλεία : περί της αναγκαιότητας προτύπων σε διακοινοτική κλίμακα με την υποστήριξη κοινοτικής οδηγίας Η ανάλυση των κανονιστικών εργαλείων καταδεικνύει ότι όλες οι χώρες εταίροι διαθέτουν έγγραφα αναφοράς σε ό,τι αφορά τα πρότυπα και τον χωροταξικό σχεδιασμό σε εθνικό επίπεδο. Κάθε χώρα έχει τη νομοθεσία της και τον μηχανισμό προτύπων της. Συνεπώς είναι ισχυρό το νομικό, νομοθετικό ή κανονιστικό οπλοστάσιο για τη διαχείριση των εδαφών.

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ 21 Παράταύτα,καμίαχώραεταίροςδενλαμβάνειυπόψητοθέματης ανάσχεσηςτηςκατανάλωσηςτωνεδαφώνπριντο2001. Επιπλέον,ταπρότυπααυτάδενείναιομοιογενήμεταξύτωνκρατών καιείναιδύσκολοναεκτιμηθείηαποτελεσματικότητάτους μάλιστα αμφισβητούνται πλήρως από τα ποσοτικά στοιχεία μέτρησης του φαινομένου. Οι λόγοι είναι πολλαπλοί καθώς τα νομικά και κανονιστικά εργαλεία μπορούν: 1) να οδηγήσουν σε ανομοιογενή αποτελέσματα καθώς δεν βασίζονται σε κοινές προδιαγραφές. Το πρότυπο δημιουργεί διαφορετικής έντασης περιορισμούς. Εδώ υπεισέρχεται το νομικό ζήτηματηςιεράρχησηςτωνπροτύπωνκαιηέννοιατηςσυμβατότητας ή/καιτηςσυμμόρφωσης, 2) να εφαρμοστούν σε εδάφη μεταβλητής γεωμετρίας και να παραπέμπουν σε διαφορετική κλίμακα, ήτοι από την κοινότητα στην περιφέρειαενώείναιπλέονδεδομένοότιηανάσχεσητης κατανάλωσηςτωνεδαφώναπαιτείένανσχεδιασμόσεευρεία εδαφική κλίμακα. ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ 22 ΣχέδιοδιαχείρισηςεδαφώνστηνΠεριφέρειατηςλίμνηςMule,Vega Altaκαι OrientτηςΜούρθιας 3)ναεφαρμοστούνκατάτηβούλησητωνεκλεγμένωναρχόντων.Αυτό παρατηρείταισυχνάστα κείμεναγιατονσχεδιασμόπουθέτουντους άξονες ανάπτυξης συγκεκριμένης εδαφικής περιοχής. Επί παραδείγματι, η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Hérault διαθέτει 9 Προγράμματα εδαφικής συνοχής (SCOT), τα οποία καλύπτουν όχι το σύνολοαλλάτο80%τηςπεριφέρειαςμεποικίλεςαυστηρότερεςήμη προδιαγραφές. ΠεριοχήΕιδικάΡυθμιζόμενηςΠολεοδόμησης(ΠΕΡΠΟ)στηνΚρήτη 4)ναέχουνχωροταξικάσχέδιασεπολύδιαφορετικάστάδια ανάπτυξης.ορισμέναβρίσκονταιμόλιςστοστάδιοδιάγνωσηςενώ άλλαέχουνεγκριθείήείναιεκτελεστάέναντιτρίτων. Κατά συνέπεια, και λαμβάνοντας υπόψη τη σοβαρότητα του φαινομένου κατανάλωσης των εδαφών, η νομοθετική αυτή κατάσταση καλύφθηκε με την ενίσχυση των υπερκοινοτικών προδιαγραφώνσεό,τιαφοράταυφιστάμεναεργαλείασχεδιασμού, σε περιφερειακή, επαρχιακή ή νομαρχιακή κλίμακα ανάλογα με τις διοικητικές διαιρέσεις στις διάφορες χώρες εταίρων. Η εφαρμογή αυτών των εργαλείων εξαρτάται ωστόσο από την πολιτική βούληση

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ 23 ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ 24 των τοπικών φορέων λήψης αποφάσεων και είναι πολύ πρόσφατη για τη μέτρηση της αποτελεσματικότητάς τους. Στο πλαίσιο αυτό, η ύπαρξη ομοιογενών ποσοτικών δεικτών στα εθνικά εδάφη και παρατηρητηρίων κατανάλωσης των εδαφών επιτρέπει την παρακολούθηση σε πραγματικό χρόνο του φαινομένου, την ανάσχεση του οποίου δεν μπορεί να επιτύχει σήμερα η προδιαγραφή. Η ανάλυση αποκαλύπτει συνεπώς ένα σημαντικό έλλειμμα : την έγκριση της ευρωπαϊκής οδηγία, η οποία περιορίζει αποτελεσματικά την κατανάλωση των εδαφών και προτείνει το διακοινοτικό ή υπερδιακοινοτικό επίπεδο για την αποτελεσματικότερη δράση και ανάσχεση του φαινομένου. Τα χρηματοοικονομικά εργαλεία : περί της αναγκαιότητας ύπαρξης νέων μοντέλων παρέμβασης σε μια εδαφική επικράτεια Αν και η εμπειρίας της σύμπραξης καταδεικνύει ότι η αντιμετώπιση της αστικής επέκτασης προϋποθέτει ένα κανονιστικό οπλοστάσιο, ωστόσο η προϋπόθεση αυτή παραμένει ανεπαρκής. Χρειάζεται επίσης η κατάρτιση νέων μοντέλων παρέμβασης στην τοπική ανάπτυξη. Η ανάλυση που διεξήχθη στο πλαίσιο της εταιρικής σύμπραξης καταδεικνύει ότι η εφαρμογή των νέων αυτών πρωτοβουλιώ ν στους πληθυσμούς και τους φορείς χωροταξίας απαιτεί την έγκαιρη ή μακροχρόνια διάθεση δημόσιων χρηματοοικονομικών πόρων. Στην πλειονότητα των μελετών περιπτώσεων, τα προτεινόμενα μοντέλα έχουν εκπαιδευτική αξία και επιδιώκουν να δείξουν ότι είναι δυνατή η επιλογή λιγότερο σπάταλων λύσεων ως προς την κατανάλωση εδάφους ή/και αξιοποίησης των υφιστάμενων στην περιοχή φυσικών πόρων. Στην πραγματικότητα, αυτές οι πιλοτικές δράσεις έχουν την τάση να προάγουν μία από τις οικοσυστημικές λειτουργίες των εδαφών: χώροι πρασίνου, οικολογική συνέχεια, περιαστικός γεωργικός χώρος. Η ανάγνωση των προτεινόμενων από τους εταίρους εμπειριών καταδεικνύει ότι μπορεί να αφορά, καταρχάς, ανταλλαγές μεθοδολογικού χαρακτήρα σχετικά το σχεδιασμό και την υλοποίηση προγραμμάτων τοπικής ανάπτυξης, όπως οι οικο γειτονιές ή οι δράσεις πυκνότερης αλλά ποιοτικής δόμησης, είτε προτάσεις χωροταξικού σχεδιασμού του αγροτικού χώρου. Πρόκειται επίσης για διαδικασίες ανάδειξης των τοπίων και των χώρων μείζονος πολιτιστικής αξίας (χωροθέτηση τοπίων, ευαίσθητοι φυσικοί χώροι, ένταξη των αγροτικών οικημάτων στο τοπίο) ή δράσεις που αποβλέπουν στη διατήρηση της βιοποικιλότητας μέσω της διαφύλαξης της οικολογικής συνέχειας (ζώνη πρασίνου, προστασία των παράκτιων ζωνών). Τέλος, πρόκειται για προγράμματα αξιοποίησης και προστασίας του αγροτικού χώρου που υφίσταται πιέσεις από την αστική εξάπλωση, προγράμματα μάλιστα προώθησης πυκνότερης αλλά ποιοτικότερης αστικής ανάπτυξης, μέσα σε πνεύμα κοινωνικής και λειτουργικής σύμμειξης. Τα εργαλεία διαβούλευσης : περί της αναγκαιότητας ευαισθητοποίησης τόσο των πληθυσμών όσο και των εκλεγμένων φορέων Η συνειδητοποίηση της ανάγκης διατήρησης των εδαφών και αντιμετώπισης των κινδύνων υπερκατανάλωσης δεν πρέπει να είναι αποκλειστικά θέμα των τεχνικών και των πολιτικών. Θα πρέπει να κινητοποιηθεί το σύνολο του πληθυσμού, είτε σε ατομικό επίπεδο αφύπνιση της πολιτειακής συνείδησης είτε κατά τρόπο συλλογικό, μέσω των κοινωνικών φορέων. Η κατανάλωση των εδαφών παραπέμπει με σαφή τρόπο σε ζητήματα που άπτονται της