Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται από τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας (Ν 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη, η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή οποιοδήποτε μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση, και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό, σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου. ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΗΜ. ΤΣΑΚΩΝΑΣ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ επιμέλεια έκδοσης: Πλάτων Μαλλιάγκας γλωσσική επιμέλεια - διορθώσεις κειμένου: Παναγιώτης Αποστολάτος στην Αρχαία Ελλάδα, τη Ρώμη και το Βυζάντιο Πολύτιμα διδάγματα για τη σημερινή κρίση σελιδοποίηση - σχεδιασμός εξωφύλλου: Βιβλιοτεχνία Ζωοδόχου Πηγής 52Α, Εξάρχεια τηλ.: 210 3801844 e-mail: vivliotexnia@hotmail.com vivlio@otenet.gr 2012 εκδόσεις ΙΒΙΣΚΟΣ Ηροδότου 31, 15122 Μαρούσι τηλ: 210 8021333 - φαξ: 211 0135560 http://www.iviskospublications.gr e-mail: info@iviskospublications.gr ISBN: 978-960-99929-6-1 εκδόσεις ΙΒΙΣΚΟΣ
Στον αείμνηστο φίλο και ένθερμο φιλέλληνα Μ. Jacques Boudeville, Καθηγητή του Πανεπιστημίου της Σορβόννης - Paris Ι «Ἐγὼ μὲν τοῦτο ἀεί ποτε νομίζω, ὁποῖοί τινες ἂν οἱ προστάται ὦσι, τοιαύτας καὶ τὰς πολιτείας γίγνεσθαι». «Εγώ σε τούτο εξακολουθώ να πιστεύω, ότι τα κράτη που κυβερνούνται δημοκρατικά εκφράζουν τις ίδιες αρχές και αξίες αυτών που τα κυβερνούν». Ξενοφών («Πόροι ή περί προσόδων» Κεφ. Πρώτο Ι)
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος...11 Εισαγωγή... 15 I. Ιστορική αναδρομή του αρχαίου ελληνικού οικονομικού συστήματος... 19 i. Η «οικονομία της αγοράς»... 19 ii. Η έννοια της οικονομίας τότε και σήμερα...24 iii. Κρατική οργάνωση και εμπόριο...26 iv. Η βυζαντινή οικονομία ως συνέχεια της οικονομίας της αρχαιότητας...28 v. Αρχές της οικονομίας...30 vi. Η αντίληψη της έννοιας της οικονομίας...34 vii. Το μοντέλο του M. Finley... 37 viii. Άλλες απόψεις για την αρχαία ελληνική οικονομία...42 ΙΙ. Η αρχαία πόλις, συνυφασμένη με την αρχαία αγορά και τη λειτουργία της Οι «πόλεις - κράτη» της αρχαίας Ελλάδας...47 i. Ο ρόλος και τα χαρακτηριστικά της αρχαίας αγοράς... 47 ii. Η διαμόρφωση της αρχαίας πολιτείας ή «πόλης κράτους»... 51
iii. Περίοδοι εξέλιξης της οικονομίας...55 1. Αρχαϊκή Περίοδος...55 2. Κλασική Περίοδος...56 3. Ελληνιστική Περίοδος... 57 III. Οι φορολογικές και δημοσιονομικές αντιλήψεις στην αρχαία Ελλάδα... 61 i. Η έννοια του φόρου... 61 ii. Η άμεση φορολογία στον αρχαίο ελληνικό κόσμο...63 1. Μινωικοί και Μυκηναϊκοί χρόνοι... 63 2. Ομηρική περίοδος... 64 3. Περίοδος της Σπαρτιατικής Πολιτείας... 64 4. Περίοδος των Κλασικών χρόνων... 65 5. Περίοδος της Αθηναϊκής Πολιτείας... 67 iii. Τα κύρια δημόσια έσοδα στην αρχαία Ελλάδα...75 iv. Τα δημόσια οικονομικά της Αθηναϊκής Πολιτείας...78 v. Οι αντιλήψεις των πολιτών για τη φορολόγηση... 83 vi. Η άμεση δημοκρατία... 89 vii. Μελέτη για τη φορολογία στην αρχαία Ελλάδα... 93 IV. Ο αποικισμός κατά την ελληνική αρχαιότητα...101 i. Η διαφορά του ελληνικού αποικισμού από τους άλλους αποικισμούς... 101 ii. Πρώτος και Δεύτερος Ελληνικός Αποικισμός... 103 iii. Ο ρόλος του Μαντείου των Δελφών... 108 V. Οι φορολογικές και δημοσιονομικές αντιλήψεις στην αρχαία Ρώμη...115 i. Η διάρθρωση της ρωμαϊκής κοινωνίας... 115 ii. Η άνθηση της οικονομίας (2 ος αι. π.χ.)... 120 iii. Τα χαρακτηριστικά της Ανατολικής και Δυτικής ρωμαϊκής οικονομίας... 122 iv. Το ρωμαϊκό νόμισμα... 125 v. Εισοδήματα κατά τη μοναρχία... 127 vi. Εισοδήματα κατά τη δημοκρατία... 127 vii. Τα δημόσια οικονομικά... 129 viii. Οικονομικά στοιχεία της αυτοκρατορίας... 133 ix. Η ρωμαϊκή οικονομία... 135 x. Ο ρόλος της γεωργίας... 138 xi. Πληθυσμικά στοιχεία... 142 xii. Η κατάρρευση του οικονομικού συστήματος... 143 xiii. Ο φόρος «tributum»... 146 VI. Το Βυζάντιο και ο Μεσαιωνικός Βυζαντινός Ελληνισμός...149 i. Ο Μεσαιωνικός Βυζαντινός Ελληνισμός...149 ii. Νομική και θεσμική διάρθρωση...151 iii. Το «Imperium Romanum» και ο Χριστιανισμός...154 iv. Η φύση και οι κοινωνικές δομές της βυζαντινής οικονομίας... 156
v. Χαρακτηριστικά της γεωργικής παραγωγής... 160 vi. Το φορολογικό σύστημα...161 vii. Το εμπόριο και η φεουδαρχία... 165 viii. Η οικονομική ιστορία του Βυζαντίου... 166 ix. H οικονομική και δημοσιονομική πολιτική... 169 x. Η κοινωνική διαστρωμάτωση...175 Επίλογος...181 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ενδεικτική Βιβλιογραφία... 185 Κυριότερα έργα του συγγραφέα...191 Σύντομο βιογραφικό σημείωμα του συγγραφέα... 195 Οι οικονομολόγοι αλλά και οι ιστορικοί συγγραφείς που ασχολήθηκαν μέχρι τώρα με την αρχαία οικονομία και εννοούμε την οικονομία της αρχαίας Ελλάδας και ειδικότερα της Αθηναϊκής Πολιτείας θα πρέπει να έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο Σωκράτης, ο μεγάλος αυτός δάσκαλος που όσοι βρέθηκαν υπό την επιρροή του και στον πνευματικό του κύκλο «προήγεν εις αρετήν» και ο οποίος επεδίωκε να καταστήσει τους ανθρώπους της αρχαιότητας «βελτίονας», ασχολήθηκε σοβαρά εκτός των άλλων και με την οικονομική ζωή της εποχής του. Δεν είναι βέβαια ο ίδιος ο Σωκράτης, αλλά ένας άλλος ευπατρίδης Αθηναίος, ιστορικός και φιλόσοφος, ο Ξενοφών (431/430-350 π.χ. περίπου), ο οποίος σε μια πραγματεία του παρουσιάζει το φιλόσοφο Σωκράτη να κάνει συζήτηση για τον τομέα της οικονομίας, δηλαδή για ένα θέμα που ήταν πολύ αγαπητό στον ίδιο. Πρόκειται για την πραγματεία του Ξενοφώντος με τίτλο «Οικονομικός». Ορισμένοι φιλόλογοι κυρίως ξένοι στην καταγωγή τον όρο οικονομία όπως αυτός προβάλλεται στο παραπάνω 11
έργο του Ξενοφώντος, άλλοι τον μεταφράζουν ως πράξη διαχείρισης των οικονομικών του αρχαίου οίκου, δηλαδή σαν νοικοκύρεμα ή νοικοκυροσύνη, άλλοι δε τον αποδίδουν με τον όρο «οικιακή οικονομία». Θα λέγαμε όμως ότι τόσο από την άποψη του περιεχομένου όσο και από την άποψη της νοηματικής συνοχής του κειμένου, το όλο έργο αναφέρεται γενικότερα στην οικονομική ζωή ενός ιδιώτη Αθηναίου (ή μάλλον ενός κατοίκου της Αττικής) της χρονικής εκείνης περιόδου κατά την οποία η οικονομική ζωή στηριζόταν στη γεωργία. Παρά το γεγονός πως δεν μας βρίσκει σύμφωνους το ότι κάποιοι υποστηρίζουν πως αντικείμενα του «Οικονομικού» είναι η οικιακή οικονομία και η γεωργία, εν τούτοις θα συμφωνούσαμε με εκείνους που θεωρούν ότι η γεωργική παραγωγή, όπως περιγράφεται από τον Ξενοφώντα, βασίζεται στην ιδιωτική οικονομία! Ο Ξενοφών, σε κάποιο άλλο έργο του που φέρει τον τίτλο «Πόροι ή περί προσόδων», καταπιάνεται με τα δημόσια οικονομικά της Αθηναϊκής Πολιτείας, υποδεικνύοντας συγχρόνως τρόπους βελτίωσής τους. Είναι προφανές λοιπόν ότι ο Ξενοφών ασχολείται με τα προβλήματα της δημόσιας οικονομίας που αφορούν τη διαχείριση των οικονομικών του κράτους, όπως είναι οι αναγκαίοι χρηματικοί πόροι που εισπράττει ή οφείλει να εισπράττει το κράτος, προκειμένου να αντεπεξέλθει στα έξοδά του ή αν θέλετε στις δαπάνες του. Είναι γεγονός ότι η Αθηναϊκή Πολιτεία της περιόδου εκείνης είχε περιέλθει σε ένα είδος οικονομικού μαρασμού για διάφορους λόγους (πρώτη Αθηναϊκή συμμαχία ή ηγεμονία, Πελοποννησιακός πόλεμος, δεύτερη Αθηναϊκή συμμαχία ή ηγεμονία κλπ.), ενώ τα δημόσια οικονομικά της στηρίζονταν στην «κατά θάλασσαν αρχήν» και στην ηγεμονία της πόλης των Αθηνών επί των συμμαχικών πόλεων. Έτσι, θα μπορούσαμε να εκτιμήσουμε ότι οι ετήσιοι τακτικοί ένδημοι πόροι δηλαδή τα έσοδα του κράτους, όπως θα λέγαμε σήμερα έφθαναν στο ποσό των 500 περίπου ταλάντων ή αν θέλετε στα 3 εκατομμύρια αττικές δραχμές, ενώ το συνολικό ύψος των εισφορών που κατέβαλλαν οι συμμαχικές πόλεις των Αθηνών έφθαναν το ποσό των 600 ταλάντων, έχοντας ανέλθει ακόμα και στα 1200 τάλαντα. Αυτό τουλάχιστον υποστηρίζει ο αείμνηστος καθηγητής Α. Ανδρεάδης στο αξιόλογο σύγγραμμά του «Ιστορία της Ελληνικής Δημοσίας Οικονομίας» 1. Παρά ταύτα, φαίνεται ότι ο Ξενοφών με τα όσα προτείνει στην πραγματεία του «Πόροι ή περί προσόδων» προβάλλει την ανάγκη περισυλλογής, ανόρθωσης των δημόσιων οικονομικών αλλά και ανάπτυξης των ενδήμων πόρων και των πλουτοπαραγωγικών πηγών της χώρας. Με άλλα λόγια, πρόκειται για ένα πρωτότυπο πρόγραμμα οικονομικής ανάπτυξης το οποίο επιχειρεί ο Ξενοφών κατά την ελληνική αρχαιότητα. Είναι προφανές ότι αμφότερες οι πραγματείες «Οικονομικός» και «Πόροι ή περί προσόδων» αποτελούν αξιόλογα έργα του Ξενοφώντος για την οικονομία, τα οποία όχι μόνο συνέβαλαν στην οικονομική συνοχή και βελτίωση των απανταχού κοινωνιών, αλλά και προήγαγαν τη σύγχρονη οικονομική σκέψη και επιστήμη. Από τα έργα δε αυτά ωφελήθηκαν ιδιαίτερα οι αρχαίοι Ρωμαίοι, ενώ την ξεχωριστή σημασία τους τόνισαν τόσο ο Ρωμαίος φιλόσοφος και ρήτορας Κικέρων μεταφράζοντας το έργο του 1 Σελ. 202 και 262-265. 12 13
Ξενοφώντος στη λατινική γλώσσα, όσο και ο Ρωμαίος ποιητής Βιργίλιος χρησιμοποιώντας τα ως βάση στα «Γεωργικά» του. Με βάση λοιπόν τα παραπάνω και έπειτα από πολύχρονη και επίπονη έρευνα και μελέτη των πηγών που έθεσαν στην διάθεσή μας Έλληνες και αλλοδαποί συγγραφείς, παρουσιάζουμε σήμερα στο κοινό τη δική μας συνοπτική προσφορά με τίτλο «Η Οικονομική Πολιτική στην Αρχαία Ελλάδα, τη Ρώμη και το Βυζάντιο. Πολύτιμα διδάγματα για τη σημερινή κρίση», η οποία επιχειρεί να προσεγγίσει κατά κύριο λόγο τους τομείς όχι μόνο της ιδιωτικής και της δημόσιας οικονομίας της ευρωπαϊκής ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας, αλλά και του Βυζαντινού Ελληνισμού ή αν θέλετε του Βυζαντινού Μεσαιωνικού Ελληνισμού. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Εάν δεχθούμε ότι ο Αθηναίος φιλόσοφος Πλάτων, στο αξιόλογο έργο του «Πολιτεία» και στα όσα υποστηρίζει σε αυτό, μας καθοδηγεί στη συναγωγή χρήσιμων και διαχρονικών συμπερασμάτων που προκύπτουν από το χαρακτήρα των αρχαίων Ελλήνων μέσω των μορφών της κρατικής οργάνωσης της εποχής εκείνης αλλά και αυτής την ίδιας «πόλης - κράτους» (δηλαδή της Αθηναϊκής Πολιτείας, η οποία υπήρξε παράδειγμα προς μίμηση για τις άλλες πόλεις - κράτη της αρχαίας Ελλάδας), ο Αριστοτέλης είναι ο άλλος αρχαίος φιλόσοφος στον οποίο θα πρέπει να αποδώσουμε τα εύσημα και την αναγνώριση της πρωτότυπης επιστημονικής του έρευνας, αν όχι βέβαια κάτω από μια ιδεατή μορφή, πάντως από μια απολύτως σαφή και εναργή σκέψη αλλά και ακριβή προσέγγιση της έννοιας του κράτους. Σύμφωνα λοιπόν με τις εκτιμήσεις του Αριστοτέλη, το κράτος έχει ως ουσιώδες γνώρισμά του την ανεξάρτητη και διαφορετική μορφή ένωσης και συνδέσμου στην εξ ιδίου δικαίου (ipso jure) μορφή και τύπο, διαθέτει δε την άμεση ικανότητα και δυνατότητα για την πραγματοποίηση των 14 15
δικών του επιδιώξεων και σκοπών. Εξάλλου, το γνώρισμά του αυτό χρησιμεύει στο να διακρίνει το κράτος από τις τυχόν άλλες ανάλογες ενώσεις, έστω και αν αυτές αποβλέπουν στην προάσπιση, την προστασία ή ακόμα και την απόκτηση αγαθών. Χαρακτηριστικό εν προκειμένω είναι ότι παρά τη διαφωνία του με τον Πλάτωνα ο Αριστοτέλης με τα όσα αναφέρει προφανώς εννοεί την αυταρχία, δηλαδή την επιβαλλόμενη εξ ιδίου δικαίου κυρίαρχη κατάσταση που είναι η απολυταρχία, κατά τη μορφή και τη μέθοδο, η οποία όμως σέβεται τις στοιχειώδεις ανάγκες των ατόμων αλλά και των μικρότερων ομάδων τις οποίες το επίσημο κράτος καλείται να προστατέψει και να συνδράμει. Έτσι, γνωρίζουμε ότι το κριτήριο της ανεξάρτητης και διαφορετικής μορφής ένωσης που αποτελεί το βασικό γνώρισμα του κράτους θεωρείται και ερμηνεύεται από τον ίδιο τον Αριστοτέλη ως το απαύγασμα «σκέψεων όλου του παντός»! Θα μπορούσαμε ακόμα να υποστηρίξουμε ότι ήδη από την εποχή του Πλάτωνα η πολιτική στην ευρεία και πολυσύνθετη έννοιά της διατήρησε την πλέον έκδηλη έκφραση της δραστηριότητας του κράτους μέσω βέβαια των εκάστοτε κυβερνήσεων της αρχαιότητας και η οποία απέβλεπε πάντοτε στην εξυπηρέτηση των πολιτών και λειτουργούσε προς όφελος αυτών. Επικρατούσε δε τότε η άποψη ότι οι νόμοι δεν θα πρέπει να θεωρούνται ως «ξηροί εξαναγκαστικαί προγραφαί», αλλά ως φυσική εκ μέρους των υπηκόων και πολιτών υποχρέωση ενόψει των σκοπών και επιδιώξεων της πόλης - κράτους, αποβλέποντας στην επίτευξη του κοινού οφέλους για όλους τους πολίτες. Είναι προφανές ότι αν θελήσουμε να παραθέσουμε τις ιδέες του Ξενοφώντος, του Πλάτωνος και του Αριστοτέλη και τις εξετάσουμε τη μία μετά την άλλη προσεκτικά και αντικειμενικά, θα διαπιστώσουμε ότι στη σκέψη των Ελλήνων πολιτών της εποχής εκείνης η δημοσιονομική δράση αποτελούσε ένα μοναδικό πρόβλημα δημόσιας διοίκησης, η οποία τότε εκλαμβανόταν μόνο ως «τέχνη», με τη γνώση της οποίας γινόταν ευκολότερη η είσπραξη των εσόδων της πόλης και συνεπώς επιτυγχάνονταν καλύτερα αποτελέσματα για την υλοποίηση των δημοσιονομικών σκοπών της. Ως εκ τούτου, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η Ελλάδα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη βρισκόταν σε εξελιγμένο και επίζηλο στάδιο δημοσιονομικών μέτρων σε σχέση με τη σύγχρονη εποχή τηρουμένων βέβαια των αναλογιών, αφού είναι εμφανής σήμερα η δυσκαμψία είσπραξης των δημόσιων εσόδων με αποτέλεσμα η ισοσκέλιση και αυτού ακόμα του προϋπολογισμού να καθίσταται πολλές φορές ανέφικτη. Εκ των πραγμάτων λοιπόν καταρρίπτεται ο ισχυρισμός του L. Bruhl για «την πρωτόγονη και αρχαία (πεπαλαιωμένη) νοοτροπία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη», όταν μιλάει για μια «τυραννική» συμπεριφορά και για την οποία ασφαλώς δεν ευθύνονται οι πολίτες της Αθηναϊκής Πολιτείας. Ειδικότερα, όσον αφορά την ιδιωτική και τη δημόσια οικονομία, παραπέμπουμε στην επικρατούσα τότε οικονομική σκέψη αλλά και στη «Δημοκρατία» του Πλάτωνα και ιδιαίτερα στο κεφάλαιο «Οι Νόμοι» ενώ στον «Οικονομικό» του Ξενοφώντα γίνεται μνεία για τα δημόσια έσοδα της πόλης των Αθηνών στις ελάχιστες σελίδες που είναι αφιερωμένες σε αυτά, ο Ξενοφών υποδεικνύει μερικά πρακτικά και αποτελεσματικά μέτρα για την αύξηση των εσόδων της Αθηναϊκής Πολιτείας. Θα πρέπει ίσως να διευκρινίσουμε ότι με τον όρο «οικονομικά», εννοώντας την ιδιωτική και τη δημόσια οικονομία, 16 17
Είναι γνωστό ότι από τον 18 ο αιώνα είχαν ήδη αρχίσει οι προσπάθειες μιας συστηματικής και επίμονης έρευνας του σοβαρού προβλήματος της «οικονομίας της αγοράς» των αρχαίων χρόνων, η οποία αποτελεί ασφαλώς έναν συγγενή κλάδο της αρχαίας οικονομίας αλλά και το κατ εξοχήν οικονομικό σύστημα των αρχαίων χρόνων. Το θέμα όμως αυτό θεωρήθηκε ιδιαίτερα σύνθετο και περίπλοκο από τον κόσμο της αρχαίας Ελλάδας, και τούτο διότι πολλοί ιστορικοί και ανθρωπολόγοι, όπως ο Polanyi, δογμάτισαν υποστηρίζοντας ότι η εμφάνιση της «οικονομίας της αγοράς» στην αρχαία Ελλάδα δεν απετέλεσε συνέχεια της προηγούμενης περιόδου, αλλά διοι Έλληνες συγγραφείς της αρχαιότητας δεν σκέπτονταν και δεν εννοούσαν παρά μόνο εκείνο που και οι νεότεροι συγγραφείς αποδίδουν νοηματικά με τη λέξη «οικονομία». Με άλλα λόγια, οι αρχαίοι χρησιμοποιώντας την ίδια λέξη εννοούσαν την οικονομία μάλλον ως ένα πρόβλημα διακυβέρνησης, διακανονισμού ή ακόμα και διευθέτησης των οικιακών και δημοσίων πραγμάτων, αποβλέποντας όμως στην ορθή λειτουργία και δράση των οικονομικών αγαθών τους και επιδιώκοντας την απόκτηση και απόλαυση αυτών χάριν της οικογένειας και της Πολιτείας μέσα στην οποία κινούνταν και διαβιούσαν. Για την οικονομία της Ρώμης μπορούμε να πούμε ότι από τον 2 ο αι. π.χ. γνωρίζει ήδη μια πρωτοφανή ανάπτυξη η οποία οφείλεται κυρίως στις εδαφικές κατακτήσεις της, δηλαδή στην εδαφική της επέκταση. Η οικονομική της αυτή ανάπτυξη θα πρέπει να αποδοθεί στις τεχνικές γνώσεις που διέθεταν οι Ρωμαίοι την εποχή εκείνη, στα άφθονα και πολύτιμα λάφυρα που εξασφάλιζαν από τους ηττημένους λαούς, στα έσοδα από την ανηλεή φορολογία που επέβαλλαν οι αυτοκράτορες και στην προσφερόμενη αφιλοκερδή εργασία των σκλάβων. Τέλος, η φύση και οι κοινωνικές δομές της βυζαντινής οικονομίας ήταν ένα σύμπλεγμα φεουδαρχικής οικονομίας, αγροτικού προσανατολισμού και αστικής διάρθρωσης, δοθέντος ότι ο μεν κοινωνικός της ιστός αποτελείτο κυρίως από αγρότες - καλλιεργητές που δεν ήταν κάτοχοι γης, ενώ η αστική τάξη είχε τη διαχείριση και τον έλεγχο των μέσων παραγωγής. Εξάλλου, η οικογένεια αποτελούσε τον θεμέλιο λίθο του κοινωνικο-οικονομικού συστήματος της αυτοκρατορίας, το οποίο βασιζόταν στην εργασία των ίδιων των μελών της προκειμένου να εξασφαλίσει τα προς το ζην. I. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ i. Η «οικονομία της αγοράς» 18 19