Εξ αποστάσεως εκπαίδευση και συνδυασμένη μάθηση στην Ελλάδα.

Εξ αποστάσεως εκπαίδευση και συνδυασμένη μάθηση στην Ελλάδα. Κωνσταντίνα Ιωακειμίδου για το Κέντρο Έρευνας και Δράσης για την Ειρήνη (ΚΕΔΕ) «Η μόρφωση συνιστά δικαίωμα όλων των ανθρώπων. Δικαιούνται να την απολαμβάνουν καθ όλη τη διάρκεια του βίου τους.» σύμφωνα με το ιδεώδες της ανοιχτής εξ αποστάσεως εκπαίδευσης. Αδιαμφισβήτητα η γνώση αποτελεί δύναμη. Αποτελεί όμως και αναγκαιότητα σε μια κοινωνία που προσδιορίζεται πλέον ως κοινωνία της πληροφορίας απαιτώντας ως εκ τούτου τον διαρκή εμπλουτισμό των επαγγελματικών -και όχι μόνοδεξιοτήτων και τη διεύρυνση της γνώσης. Η παραδοσιακή προσέγγιση της εκπαίδευσης αδυνατεί πλέον να καλύψει τις ανάγκες των διδασκομένων, όπως τη σωστή διαχείριση του χρόνου τους, τη συνεχή ενημέρωσή τους σε ότι αφορά στο αντικείμενο των σπουδών τους, την ευελιξία της διδακτικής διαδικασίας. Παράλληλα σε συνθήκες οικονομικής κρίσης διαφοροποιείται το κλασικό μοντέλο του σπουδαστή-φοιτητή που η μόνη υποχρέωση που απορρέει εκ του ρόλου του συνοψίζεται στην αφοσίωση του αντικειμένου των σπουδών του. Για ένα αξιοσημείωτο ποσοστό σπουδαστών η παράλληλη είσοδός τους στην αγορά εργασίας καθίσταται αναγκαία προκειμένου να ανταπεξέλθουν στα κόστη της μαθησιακής διαδικασίας. Εξάλλου δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η οικονομική ύφεση που εκδηλώθηκε το 2005 στην Αμερική υποχρέωσε τους κυβερνήτες πολλών πολιτειών στην αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων. Έτσι με γνώμονα την ανάπτυξη της παραγωγικότητας και τη μείωση του κόστους δημιουργήθηκαν νέες μονάδες εξ αποστάσεως εκπαίδευσης ενθαρρύνοντας πολλά Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα προς αυτόν τον προσανατολισμό. Στην χειμαζόμενη από την οικονομική κατάρρευση Ελλάδα τα προβλήματα εκπαίδευσης, οι δυσλειτουργίες και οι αγκυλώσεις διατρέχουν όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες. Σε κάθε περίπτωση εδώ και χρόνια έχει αναπτυχθεί ένας εξαιρετικά γόνιμος διάλογος, όπως και καλές πρακτικές από τους ειδικούς της εκπαίδευσης ενηλίκων. Στο πλαίσιο λοιπόν αυτό επιχειρήσαμε να διερευνήσουμε τα πεπραγμένα της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης και της συνδυασμένης μάθησης. Το Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο είναι το μόνο εκπαιδευτικό ίδρυμα που παρέχει σπουδές από απόσταση διανέμοντας εκπαιδευτικό υλικό του οποίου κάνουν χρήση οι φοιτητές του εδώ και περίπου 13 χρόνια. Εισήγαγε δε μια ήπια μορφή εκπαιδευτικών εφαρμογών ενώ η χρήση της τεχνολογίας που ακολουθείται παραμένει ακόμη σχετικά περιορισμένη. Και αυτό καθώς διατυπώνεται η άποψη περί ισορροπημένης χρήσης της τεχνολογίας σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Εξάλλου σύμφωνα με τον Peters «Στην Αμερική η εξ αποστάσεως εκπαίδευση αντιμετωπίζεται ως τεχνολογική-οργανωτική οντότητα ενώ στην Ευρώπη εστιάζεται στις παιδαγωγικές διαδικασίες» Κατά την άποψη των γκουρού της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, η εισαγωγή της τεχνολογίας στην εξ αποστάσεως και μικτή εκπαίδευση θα πρέπει να ακολουθεί σωστό σχεδιασμό και λογική συνέπεια και να βασίζεται στις θετικές εκτιμήσεις και έρευνες των εφαρμογών της. «Η ώθηση στην εκπαίδευση» κατά την άποψη των ιθυνόντων «δεν θα δοθεί αποκλειστικά από τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, το διαδίκτυο και τους διαδραστικούς πίνακες, αλλά κυρίως από το περιεχόμενο της εκπαίδευσης. Απαιτείται επομένως ο προσδιορισμός με παιδαγωγικούς όρους του εκπαιδευτικού υλικού». 1

Σε κάθε περίπτωση η λειτουργία του ΕΑΠ είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την ικανότητα χρήσης και αξιοποίησης εκ μέρους των φοιτητών των ΤΠΕ(τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνίας) σε πολλές παραμέτρους της αλληλεπίδρασής τους με το ίδρυμα, όπως η δήλωση Θεματικών Ενοτήτων, η επικοινωνία με τον καθηγητή-σύμβουλο και τις διοικητικές υπηρεσίες καθώς και η άντληση από την ιστοσελίδα του ΕΑΠ όλων των αναγκαίων πληροφοριών που αφορούν στη φοίτησή τους. Σε έρευνα που διεξήχθη για τη διερεύνηση τεχνοφοβικών φαινομένων μεταξύ των προπτυχιακών φοιτητών του ΑΕΠ, διαπιστώθηκε ότι το 66,6% εξ αυτών διαθέτει αρκετή έως μεγάλη εμπειρία στη χρήση Η/Υ. Πολλοί δε από τους τεχνοφοβικούς φοιτητές που εισήλθαν στο ΕΑΠ υποχρεώθηκαν να αναπτύξουν στρατηγικές που τους βοήθησαν να ξεπεράσουν το άγχος τους. Το ψηφιακό εκπαιδευτικό υλικό (video, webcast, Yπερκείμενο) που παρέχεται στους φοιτητές του ΕΑΠ αξιολογήθηκε από προπτυχιακούς, μεταπτυχιακούς φοιτητές καθώς και από τους συντονιστές-καθηγητές. Όπως προέκυψε, οι προπτυχιακοί φοιτητές το αξιολογούν θετικά, οι μεταπτυχιακοί είναι αυστηρότεροι στη κρίση τους ενώ οι Συντονιστές το χαρακτηρίζουν από καλό έως εξαιρετικό. Σε ότι αφορά στην αξιολόγηση του περιεχομένου του, καταγράφονται δυσκολίες στην κατανόηση του, αναντιστοιχία μεταξύ του έντυπου και του ψηφιακού υλικού ενώ εντοπίζονται και προβλήματα στην ακρίβεια και σαφήνεια των πληροφοριών. Ως πολύ ουσιαστικά κρίνονται επίσης τα μαθησιακά οφέλη του εναλλακτικού υλικού, ωστόσο εντοπίζονται προβλήματα στην παρουσίαση και σαφή διατύπωση των διδακτικών στόχων, στην ενθάρρυνση της κριτικής σκέψης και της ενεργητικής προσέγγισης καθώς και της διερευνητικής μάθησης. Σύμφωνα με τους Συντονιστές- Καθηγητές το ψηφιακό εκπαιδευτικό υλικό διαδραματίζει μάλλον περιθωριοποιημένο ρόλο στην εκπαιδευτική διαδικασία καθώς 1. Δε συνιστά αντικείμενο υποχρεωτικής αλλά προαιρετικής μελέτης. 2. Λειτουργεί επικουρικά σε σχέση με το έντυπο διδακτικό υλικό 3. Δεν συνδέεται λειτουργικά με τις γραπτές εργασίες και τις εξετάσεις 4. Δεν εντάσσεται στο περιεχόμενο παρουσίασης, σχολιασμού και συμβουλευτικής των Ομαδικών Συμβουλευτικών Συναντήσεων. Η τάση πάντως σε ότι αφορά στην εισαγωγή ψηφιακού εκπαιδευτικού υλικού στο ΕΑΠ είναι αυξητική, με μια προσέγγιση όμως όπου κυριαρχεί η παιδαγωγική προβληματική και η ολιστική αξιολόγηση των στοιχείων που συγκροτούν την εκπαιδευτική διαδικασία. Στο ΕΑΠ αξιοποιούνται σε μεγάλο βαθμό οι νέες τεχνολογίες στην επικοινωνία διδασκόντων και φοιτητών μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, ανακοινώσεις στο site, στην οργάνωση των σπουδών και ως μέσο στη πρόσβαση στη βιβλιοθήκη το ιδρύματος. Ωστόσο περιορισμένες παραμένουν οι περιπτώσεις εικονικών τάξεων και τηλεδιασκέψεων. Οι ίδιοι οι φοιτητές αξιολογώντας την εμπειρία της τηλεδιάσκεψης επισημαίνουν ότι μέσω αυτής μπορεί να ενισχυθεί κυρίως η αλληλεπίδραση, η συνεργατική μάθηση και η ενεργοποίησή τους, είτε αυτή λαμβάνει μορφή σύγχρονης είτε ασύγχρονης εκπαίδευσης. Φοιτητές και καθηγητές συμφωνούν ως προς το γεγονός της διευκόλυνσης 2

των σπουδών με την αξιοποίηση της τηλεδιάσκεψης. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι μέσω αυτής της διαδικασίας «βελτιώνεται η μαθησιακή διαδικασία στο ΕΑΠ, παρέχοντας ανατροφοδότηση και ενισχύοντας την αλληλεπίδραση και την ενεργητική συμμετοχή.» Συνεργατικές δραστηριότητες εξ αποστάσεως εκπαίδευσης σε συμβατικά εκπαιδευτικά ιδρύματα Πολλά Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα διερευνούν τη δυνατότητα ευέλικτων διδακτικών μοντέλων αποσκοπώντας στη βελτίωση της παρεχόμενης εκπαίδευσης. Για το λόγο αυτό στρέφονται στην υιοθέτηση μικτών μοντέλων μάθησης. Στο τμήμα Πληροφορικής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης υιοθετείται η εφαρμογή του, τόσο με την ενσωμάτωση διδασκαλίας στην αίθουσα και παράλληλη εξ αποστάσεως υποστήριξη όσο και με τη χρήση ασύγχρονων και σύγχρονων τεχνολογιών εξ αποστάσεως εκπαίδευσης. Επιπρόσθετα εφαρμόζονται συνεργατικές δραστηριότητες μεταξύ των νέων και των παλαιών φοιτητών που έχουν επιτύχει στο μάθημα με τους τελευταίους να αναλαμβάνουν την υποστήριξη των νέων. Η ασύγχρονη συνεργασία υποστηρίχθηκε με τη δημιουργία Forum μέσω της moodle (moodle.org) ενώ η σύγχρονη online συνεργασία μέσω της πλατφόρμας τηλεδιάσκεψης Big Blue Button( www.bigbluebutton.org) που παρέχει δυνατότητες ηχοδιάσκεψης (VoIP), γραπτής συνομιλίας (puplic and private chat), βιντεοδιάσκεψης (webcam), ασπροπίνακα (whiteboard) για τη παρουσίαση διαφανειών και τη δυνατότητα διαμοίρασης επιφάνειας εργασίας (shared desktop). Σύμφωνα με την αξιολόγηση που επακολούθησε, το 85% των φοιτητών τάχθηκε υπέρ της χρήσης forum και τηλεδιασκέψεων ενώ σε ότι αφορά τη διαθεσιμότητα του εργαλείου τηλεδιάσκεψης το 69% δήλωσε πως θα επιθυμούσε να είναι πάντα ανοιχτή η πρόσβαση σε αυτό έτσι ώστε να μπορεί να συνεργάζεται ανά πάσα στιγμή. Καταγράφηκε επίσης αύξηση στα ποσοστά παράδοσης εργασιών χωρίς ωστόσο αυτή να συνοδεύεται και από βελτίωση της ποιότητας των εργασιών ενώ η γενικότερη απόδοση των φοιτητών δεν παρουσίασε σημαντική διαφοροποίηση. Εν ολίγοις η ενσωμάτωση σύγχρονων και ασύγχρονων δραστηριοτήτων μάθησης επέδρασε θετικά στη συμμετοχή των φοιτητών στην εκπαιδευτική διαδικασία και λιγότερο στην αναβάθμιση της απόδοσής τους. Η αποτελεσματικότητα της συνδυασμένης μάθησης διερευνήθηκε και στη περίπτωση της θεωρητικής εκπαίδευσης προπτυχιακών φοιτητών της Οδοντιατρικής. Οι τελειόφοιτοι φοιτητές που συμμετείχαν στο πρόγραμμα εντάχθηκαν με κλήρωση σε δύο ομάδες εκπαίδευσης, τη συμβατική και τη συνδυασμένη ομάδα. Για την εκπαίδευση δε των φοιτητών της δεύτερης ομάδας το σεμινάριο μεταφορτώθηκε (uploaded) στην εκπαιδευτική πλατφόρμα ασύγχρονης τηλεκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών η-τάξη (http://eclass.uoa.gr) Oι τελικοί βαθμοί των φοιτητών όλων των ομάδων ήταν σημαντικά υψηλότεροι από τους αρχικούς ενώ οι φοιτητές της συνδυασμένης ομάδας απέδωσαν καλύτερα από τους φοιτητές της συμβατικής. Παράλληλα οι φοιτητές της συνδυασμένης ομάδας εκτίμησαν θετικά τον σχεδιασμό του ηλεκτρονικού μαθήματος και τη σαφήνεια των οδηγιών ενώ σε 3

ποσοστό 91% έκριναν ότι η πρόσωπο με πρόσωπο συνάντηση παρέχει πλεονέκτημα στη συνδυασμένη μεθοδολογία. Στο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Κρήτης (ΤΕΙΚ) οι εκπαιδευτικές διεργασίες κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών υποστηρίζονται από ένα τυπικό σύστημα LMS (Learning Management System) με το όνομα «Open eclass» (http://eclass.teicrete.gr) που προσφέρει στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της χώρας το Ακαδημαϊκό Διαδίκτυο Gunet μέσω του οποίου οι παραδοσιακές διαλέξεις ενισχύονται με εργαλεία και δυνατότητες εξ αποστάσεως εκπαίδευσης. Έρευνα που διενεργήθηκε μεταξύ των φοιτητών για την εμπειρία τους από την υιοθέτηση του «Open eclass στην εκπαίδευσή τους, ως επικουρικό εργαλείο των τυπικών διαλέξεων αλλά και για τη δημιουργία εικονικών τάξεων, διαπιστώθηκε ότι ένα σημαντικό ποσοστό της τάξεως του 62,8% χρησιμοποιεί τη πλατφόρμα από «συχνά» έως «συνέχεια.» Ως προς τη συχνότητα χρήσης των διαφόρων εργαλείων που παρέχει η συγκεκριμένη πλατφόρμα διαπιστώθηκε ότι τα «έγγραφα», οι «ασκήσεις» καθώς και οι «εργασίες» βρίσκονται σε υψηλά επίπεδα σε αντίθεση με τα σύγχρονα μέσα που παρέχει η πλατφόρμα, όπως τα «συστήματα wiki», οι «περιοχές συζητήσεων», τα «βίντεο» και η τηλεσυνεργασία» που παρουσιάζουν ιδιαίτερα χαμηλή συχνότητα χρήσης Σημαντικό είναι επίσης να διερευνηθεί τι ακριβώς συμβαίνει και πέρα από το αμιγώς ακαδημαϊκό περιβάλλον, στο πλαίσιο της αξιολόγησης που διενεργήθηκε σε ενήλικες εκπαιδευόμενους του Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας Σερρών, όπου εφαρμόστηκε πρόγραμμα μάθησης της πληροφορικής, με τη χρήση υπολογιστικού περιβάλλοντος ασύγχρονης εξ αποστάσεως εκπαίδευσης μέσω της πλατφόρμας Moodle. Oι σπουδαστές εκτίμησαν ότι ωφελήθηκαν από τη διαμεσολάβηση της πλατφόρμας σε ότι αφορά τη συνάφεια, τη στοχαστική σκέψη, την αλληλεπίδραση και την ερμηνεία. Μάλιστα, η ανάγκη γενίκευσης τέτοιου είδους εκπαίδευσης διατυπώθηκε από όλους τους εκπαιδευόμενους. Γεγονός που αποκτά μεγαλύτερη αξία αν συνυπολογίσουμε ότι οι περισσότεροι εξ αυτών διαβιούν σε ορεινές και παραμεθόριες περιοχές. Τα τελευταία χρόνια έχουν αρχίσει να υλοποιούνται στην Ελλάδα σε πιλοτική μορφή τα πρώτα προγράμματα εξ αποστάσεως επαγγελματικής εκπαίδευσης και μετεκπαίδευσης από το Κέντρο Δια Βίου Μάθησης από Απόσταση (ΚΕ.ΔΒΜ.ΑΠ) Έρευνα που διενεργήθηκε σε εκπαιδευτές ενηλίκων που ολοκλήρωσαν τον κύκλο κατάρτισής τους με τη μέθοδο της συνδυασμένης εκπαίδευσης ανέδειξε την αξία της επικοινωνίας των εκπαιδευομένων με τον εκπαιδευτή. Όπως επισημάνθηκε, μέσω αυτής μειώνεται ή εξαλείφεται το άγχος και η ανασφάλεια που προκαλεί το εξ αποστάσεως πρόγραμμα. Ως προς τις προτιμώμενες μορφές επικοινωνίας οι περισσότεροι εκπαιδευόμενοι έκλιναν προς τη διαπροσωπική επικοινωνία κατά τη διάρκεια των Συντονιστικών Εκπαιδευτικών Συναντήσεων καθώς και στην επικοινωνία μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. Επομένως η επικοινωνία αποτελεί το βασικότερο στοιχείο στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση καλύπτοντας ανάγκες τόσο σε επίπεδο μαθησιακής υποστήριξης όσο και σε συναισθηματικό και ψυχολογικό επίπεδο. Κρίνεται ως σημαντική για την ενθάρρυνση και εμψύχωση των εκπαιδευομένων, την επίλυση αποριών, την προετοιμασία για την εκπόνηση των γραπτών εργασιών. Συνοπτικά να αναφέρουμε ότι αυτή τη περίοδο υλοποιούνται από τη Γενική Γραμματεία Δια Βίου Μάθησης και από το Ινστιτούτο Διαρκούς Εκπαίδευσης Ενηλίκων με τη μέθοδο της συνδυασμένης μάθησης, προγράμματα επιμόρφωσης εκπαιδευτών εκπαιδευτών ενηλίκων οι οποίοι αναλαμβάνουν να διδάξουν σε επιμέρους προγράμματα του 4

συγκεκριμένου Έργου καθώς και προγράμματα επιμόρφωσης στελεχών εκπαίδευσης καθώς και στελεχών παροχής συμβουλευτικών υπηρεσιών και στελεχών για ευάλωτες κοινωνικά ομάδες (μετανάστες, παλιννοστούντες, ρομά, κρατουμένων και ΑΜΕΑ), επιμόρφωσης εκπαιδευτικών που εργάζονται στα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας καθώς και επιμόρφωσης εκπαιδευτών στην κατανόηση της συμβολής των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και Επικοινωνίας στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση. Με το τελευταίο επιχειρείται η εκμάθηση της λειτουργικότητας και των διαδικασιών των διαδικτυακών Συστημάτων Διαχείρισης Μάθησης (LMS), τα οποία διαμορφώνουν μαθησιακές κοινότητες με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Πιο αναλυτικά, εξετάζονται οι λειτουργίες που υποστηρίζει η εκπαιδευτική πλατφόρμα του ΚΕ.Δ.Β.Μ.ΑΠ., όπως σύγχρονη και ασύγχρονη επικοινωνία των χρηστών της, δημιουργία προφίλ, βαθμολογίες, ανατροφοδότηση, σύστημα αυτο-αξιολόγησης των εκπαιδευομένων και σύστημα διανομής και παρουσίασης ψηφιοποιημένου εκπαιδευτικού υλικού. Κλείνοντας να επισημάνουμε ότι η μαζική εξ αποστάσεως εκπαίδευση από τη φύση της μπορεί να είναι βιομηχανοποιημένη. Ταυτόχρονα όμως είναι και εξατομικευμένη. Η εμπλοκή του σπουδαστή στη διαδικασία της μάθησης τον καθιστά αυτόνομο και ανεξάρτητο. Η μάθηση δεν είναι προϊόν το οποίο μεταφέρεται δια μέσω της διδακτικής πράξης από μια πηγή σε μια άλλη ή από μια περιοχή σε μια άλλη ή ακόμη από μια εμπειρική φιλοσοφική διάσταση σε μια άλλη. Δεν είναι μεταφερόμενο ούτε μεταβιβάσιμο είδος. Είναι ένα προϊόν που ανακαλύπτεται από τον ίδιο τον ενδιαφερόμενο μέσα από συγκεκριμένες πρακτικές και μεθόδους. Ο ρόλος των καθηγητών συμβούλων, του εκπαιδευτικού υλικού, της επικοινωνίας, καθώς και των μηχανισμών υποστήριξης, θεωρείται καθοριστικός για την επίτευξη της εξατομικευμένης μάθησης. Πηγές: "Εκπαιδεύοντας τους Εκπαιδευτές Ενηλίκων" Αλέξης Κόκκος, Καθηγητής Εκπαίδευσης Ενηλίκων, Κοσμήτωρ της Σχολής Ανθρωπιστικών Σπουδών του Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου. (Μέλος της Ιδρυτικής Επιστημονικής Ομάδας). Επιστημονική Ένωση Εκπαίδευσης Ενηλίκων: Αντώνης Λιοναράκης Αν. Καθηγητής ΕΑΠ (Μέλος της Ιδρυτικής Επιστημονικής Ομάδας) «Πολυμορφικότητα στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση», «Ιδιαιτερότητες της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης», «Εκπαίδευση και Τεχνολογίες: Αλί και τρις Αλίμονο στους Νέους». Πρακτικά του 6th International Conference in Open and Distance Learning -November 2011, Loutraki, Greece. Αρθρογραφία του περιοδικού "Ανοιχτή Εκπαίδευση" (Open Education- The Journal of Open and Distance Education) Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο Ινστιτούτο Διαρκούς Εκπαίδευσης Ενηλίκων (Ι.Δ.ΕΚ.Ε) 29 Μαρτίου 2010 5