ΓΕΩΡΓΙΟΣ Δ. ΛΙΑΝΟΣ Α.Μ.: ΥΔ1938. ΑΘΛΗΤΙΚΟ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΤΟ Δικαϊκή οργάνωση του αθλητισμού μέσω της ιδιωτικής πρωτοβουλίας

ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Δ. ΛΙΑΝΟΣ Α.Μ.: ΥΔ1938 ΑΘΛΗΤΙΚΟ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΤΟ Δικαϊκή οργάνωση του αθλητισμού μέσω της ιδιωτικής πρωτοβουλίας ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΑΘΗΝΑ, 2020

ΓΕΩΡΓΙΟΣ Δ. ΛΙΑΝΟΣ ΑΘΛΗΤΙΚΟ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΤΟ Δικαϊκή οργάνωση του αθλητισμού μέσω της ιδιωτικής πρωτοβουλίας ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΧΡΙΣΤΑΚΑΚΟΥ ΑΝ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΚΑΡΑΜΠΑΤΖΟΣ ΕΠΤΑΜΕΛΗΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΧΡΙΣΤΑΚΑΚΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΜΙΧΑΗΛ ΑΥΓΟΥΣΤΙΑΝΑΚΗΣ ΑΝ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΚΑΡΑΜΠΑΤΖΟΣ ΑΝ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΕΝΤΗΣ ΕΠ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΕΠ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΛΑΔΟΓΙΑΝΝΗΣ Copyright Γεώργιος Δ. Λιανός, 2020 Με επιφύλαξη παντός δικαιώματος. All rights reserved. Απαγορεύεται η αντιγραφή, αποθήκευση και διανομή της παρούσας διατριβής, εξ ολοκλήρου ή τμήματος αυτής, για εμπορικό σκοπό. Επιτρέπεται η ανατύπωση, αποθήκευση και διανομή για σκοπό μη κερδοσκοπικό εκπαιδευτικής ή ερευνητικής φύσης, υπό την προϋπόθεση να αναφέρεται η πηγή προέλευσης και να διατηρείται το παρόν μήνυμα. Οι απόψεις που θέσεις που περιέχονται σε αυτή τη διατριβή εκφράζουν το συγγραφέα και δεν πρέπει να ερμηνευθεί ότι αντιπροσωπεύουν τις επίσημες θέσεις του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... I ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... V Ελληνικές συντομογραφίες... V Ξενόγλωσσες συντομογραφίες... IX ΠΡΟΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ... XI ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Εισαγωγή... 2 Ι. Εντοπισμός και οριοθέτηση του προς εξέταση ζητήματος... 2 ΙΙ. Μέθοδος προσέγγισης... 4 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΡΑΤΙΚΟΣ ΠΑΡΕΜΒΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΚΟ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΤΟ 2. Δικαϊκή οργάνωση του αθλητισμού... 8 Ι. Αθλητισμός και δίκαιο... 8 ΙΙ. Νομικός πλουραλισμός... 11 ΙΙΙ. Κρατική έννομη τάξη... 13 IV. Αθλητική έννομη τάξη... 27 V. Ιδιαιτερότητα του αθλητισμού... 37 VI. Εξαίρεση του αθλητισμού;... 39 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ, ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ, ΦΟΡΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΔΕΚΤΕΣ ΤΟΥ ΑΘΛΗΤΙΚΟΥ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΤΟΥ 3. Φυσιολογία του αθλητικού αυτοδιοίκητου... 43 I

Ι. Κατοχύρωση του αθλητικού αυτοδιοίκητου... 43 II. Οριοθέτηση του αθλητικού αυτοδιοίκητου... 56 ΙΙΙ. Ιδιαιτερότητα του αθλητικού αυτοδιοίκητου... 62 IV. Ειδικό αθλητικό αυτοδιοίκητο της ΕΠΟ;... 65 4. Περιεχόμενο του αθλητικού αυτοδιοίκητου... 68 Ι. Ατομική και συλλογική πλευρά... 68 ΙΙ. Θετική και αρνητική πλευρά... 69 ΙΙΙ. Solus consensus obligat... 71 5. Φορείς του αθλητικού αυτοδιοίκητου - Νομική φύση - Αρμοδιότητες... 73 Ι. Διεθνή αθλητικά νομικά πρόσωπα... 74 1. Διεθνής Ολυμπιακή Επιτροπή - Διεθνής Παραολυμπιακή Επιτροπή... 74 2. Διεθνείς αθλητικές ομοσπονδίες... 77 3. Παγκόσμιος Οργανισμός Αντι-Ντόπινγκ... 81 4. Διεθνή αθλητικά διαιτητικά δικαστήρια... 81 5. Λοιπά διεθνή αθλητικά νομικά πρόσωπα... 83 ΙΙ. Εθνικά αθλητικά νομικά πρόσωπα... 85 1. Εθνικές ολυμπιακές επιτροπές - Εθνικές παραολυμπιακές επιτροπές... 85 2. Εθνικές αθλητικές ομοσπονδίες... 89 3. Αθλητικές (ερασιτεχνικές) ενώσεις - (Αθλητικές) επαγγελματικές ενώσεις... 119 4. Αθλητικά σωματεία - Αθλητικές Ανώνυμες Εταιρείες... 123 5. Λοιπά εθνικά αθλητικά νομικά πρόσωπα... 126 6. Αποδέκτες του αθλητικού αυτοδιοίκητου... 127 Ι. Κρατικά όργανα... 127 ΙΙ. Ιδιώτες... 127 ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΑΘΛΗΤΙΚΗΣ ΕΝΝΟΜΗΣ ΤΑΞΗΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟ ΑΘΛΗΤΙΚΟ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΤΟ 7. Δέσμευση από διατάξεις της αθλητικής έννομης τάξης... 130 Ι. Δέσμευση με βάση το ιδιωτικό δίκαιο... 130 1. Δέσμευση με συγκατάθεση... 130 2. Δέσμευση μελών (τροποποιημένη κανονιστική θεωρία)... 130 II

3. Δέσμευση μη μελών (συμβατική θεωρία)... 132 4. Συμμετοχή σε αθλητικούς αγώνες... 135 5. Δοκιμασία της ιδιωτικής αυτονομίας... 136 ΙΙ. Δέσμευση με βάση το δημόσιο δίκαιο... 139 8. Μέθοδος ερμηνείας διατάξεων της αθλητικής έννομης τάξης... 142 Ι. Αληθινή βούληση - Καλή πίστη και συναλλακτικά ήθη - Σκοπός... 142 ΙΙ. Ερμηνεία σύμφωνη με το Σύνταγμα, το ενωσιακό δίκαιο και το διεθνές δίκαιο... 145 ΙΙΙ. Στενή ερμηνεία εξαιρετικών διατάξεων... 146 ΜΕΡΟΣ ΠΕΜΠΤΟ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΑΘΛΗΤΙΚΟΥ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΤΟΥ 9. Περιορισμοί του αθλητικού αυτοδιοίκητου ενώπιον της τακτικής δικαιοσύνης - Προβάδισμα των κανόνων της κρατικής έννομης τάξης... 151 Ι. Αυτοπεριορισμοί... 151 ΙΙ. Αναγκαστικό δίκαιο... 152 1. Ιδιωτικό διεθνές δίκαιο... 153 2. Νομικά πρόσωπα... 154 3. Προστασία της προσωπικότητας... 158 4. Συμβάσεις εργασίας και υπηρεσιών... 168 5. Ελεύθερος και αθέμιτος ανταγωνισμός... 174 6. Προστασία του καταναλωτή... 180 7. Διανοητική ιδιοκτησία... 190 8. Προσωπικά δεδομένα... 192 9. Αθλητική νομοθεσία... 192 10. Λοιπές διατάξεις... 222 ΙΙΙ. Γενικές αρχές κρατικής έννομης τάξης... 227 1. Ιδιωτικό δίκαιο... 227 2. Πειθαρχικό δίκαιο... 236 3. Δίκαιο δημοσίων υπηρεσιών... 241 IV. Γενικές αρχές αθλητικής έννομης τάξης... 243 V. Θεμελιώδη δικαιώματα και ελευθερίες... 250 10. Περιορισμοί του αθλητικού αυτοδιοίκητου ενώπιον της διαιτησίας - Προβάδισμα των κανόνων της αθλητικής έννομης τάξης... 261 III

I. Δημόσια τάξη στην εθνική διαιτησία... 261 II. Δημόσια τάξη στη διεθνή διαιτησία... 264 11. Concursus: Αντινομίες περιορισμών του αθλητικού αυτοδιοίκητου από την κρατική έννομη τάξη και την αθλητική έννομη τάξη... 274 Ι. Αντινομία κανόνων κρατικής έννομης τάξης και αθλητικής έννομης τάξης... 274 ΙΙ. Κυρώσεις του Κράτους σε εθνικές αθλητικές ομοσπονδίες λόγω μη συμμόρφωσής τους με την κρατική έννομη τάξη... 275 ΙΙΙ. Κυρώσεις διεθνών αθλητικών ομοσπονδιών σε εθνικές αθλητικές ομοσπονδίες λόγω μη συμμόρφωσής τους με την αθλητική έννομη τάξη... 276 ΙV. Διάσταση αθλητικής αναγνώρισης εθνικών αθλητικών ομοσπονδιών από το Κράτος και τις διεθνείς αθλητικές ομοσπονδίες... 281 ΜΕΡΟΣ ΕΚΤΟ ΤΕΛΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 12. Επίλογος... 285 Ι. Συμπεράσματα... 285 1. Κρατικός παρεμβατισμός και αθλητικό αυτοδιοίκητο... 285 2. Φυσιολογία, περιεχόμενο, φορείς και αποδέκτες του αθλητικού αυτοδιοίκητου... 286 3. Διαμόρφωση της αθλητικής έννομης τάξης με βάση το αθλητικό αυτοδιοίκητο... 288 4. Περιορισμοί του αθλητικού αυτοδιοίκητου... 288 ΙΙ. Προβληματισμοί... 289 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ... 292 Ελληνική βιβλιογραφία... 292 Ελληνική αρθρογραφία... 298 Ξενόγλωσση βιβλιογραφία... 302 Ξενόγλωσση αρθρογραφία... 306 IV

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Ελληνικές συντομογραφίες ΑΑΔΕ Ανεξάρτητη Αρχή Δημοσίων Εσόδων ΑΑΕ Αθλητική Ανώνυμη Εταιρεία ΑΔΑ Αριθμός Διαδικτυακής Ανάρτησης (στο πρόγραμμα Διαύγεια) ΑΔΔ Αθλητικό Διαιτητικό Δικαστήριο αδημ. αδημοσίευτη (στο νομικό τύπο) ΑΕΔ Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο ΑΚ Αστικός Κώδικας α.ν. αναγκαστικός νόμος ΑΠ Άρειος Πάγος ΑΠΔΠΧ Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα αρ. αριθμός Αρμ Αρμενόπουλος ΑρχΝ Αρχείο Νομολογίας ΑΣΕΑΔ Ανώτατο Συμβούλιο Επίλυσης Αθλητικών Διαφορών ΑσφΜ Ασφαλιστικά Μέτρα βλ. βλέπε γαλλακ Γαλλικός Αστικός Κώδικας γαλλσ Γαλλικό Σύνταγμα ΓΓΑ Γενική Γραμματεία Αθλητισμού ΓΔΔΕ Γενική Διεύθυνση Δημοσιονομικών Ελέγχων ΓΔΕΕ Γενικό Δικαστήριο Ευρωπαϊκής Ένωσης ΓΕΔΔ Γενικός Επιθεωρητής Δημόσιας Διοίκησης Γνωμ Γνωμοδότηση ΓΣ Γενική Συνέλευση Δ Δίκη ΔΔΚ Διαιτητικό Δικαστήριο Καλαθοσφαίρισης ΔΕΔ Διεύθυνση Επίλυσης Διαφορών ΔΕΕ Δικαστήριο Ευρωπαϊκής Ένωσης ΔΕΕ Δίκαιο Επιχειρήσεων και Εταιρειών V

ΔΕΚ Δικαστήριο Ευρωπαϊκής Κοινότητας ΔΕΝ Δελτίο Εργατικής Νομοθεσίας ΔΕφ Διοικητικό Εφετείο ΔιΔικ Διοικητική Δίκη ΔιΜΕΕ Δίκαιο Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης ΔΟΕ Διεθνής Ολυμπιακή Επιτροπή ΔΠΕ Διεθνής Παραολυμπιακή Επιτροπή ΔΣ Διοικητικό Συμβούλιο ΔΦΝ Δελτίο Φορολογικής Νομοθεσίας ΕΑΑΔΗΣΥ Ενιαία Ανεξάρτητη Αρχή Δημοσίων Συμβάσεων ΕΑΔ Επιθεώρηση Αθλητικού Δικαίου ΕΔΔ Εφημερίδα Διοικητικού Δικαίου ΕΔΔΑ Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ΕΔΔΔ Επιθεώρηση Δημόσιου και Διοικητικού Δικαίου ΕΕ Ευρωπαϊκή Ένωση EEA Επιτροπή Επαγγελματικού Αθλητισμού ΕΕΕΔ Ελληνική Επιθεώρηση Ευρωπαϊκού Δικαίου ΕΕμπΔ Επιθεώρηση Εμπορικού Δικαίου ΕΕΝ Εφημερίς Ελλήνων Νομικών ΕΕργΔ Επιθεώρηση Εργατικού Δικαίου ΕΕΟΔ Επιτροπή Επίλυσης Οικονομικών Διαφορών ΕΕΟΔΑΠ Επιτροπή Επίλυσης Οικονομικών Διαφορών ΕΕΠ Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη Ειρ Ειρηνοδικείο ΕΚ Ευρωπαϊκή Κοινότητα ΕκθΕΑΑΔΗΣΥ Έκθεση της Ενιαίας Ανεξάρτητης Αρχής Δημοσίων Συμβάσεων ελβακ ελβετικός Αστικός Κώδικας ελβκπολδ ελβετικός Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας ελβσ ελβετικό Σύνταγμα ΕλλΔνη Ελληνική Δικαιοσύνη ΕΣ Ελεγκτικό Συνέδριο ΕΟΕ Ελληνική Ολυμπιακή Επιτροπή ΕΟΠΕ Ελληνική Ομοσπονδία Πετοσφαίρισης VI

επ. επόμενα ΕπΑν Επιτροπή Αναστολών ΕπΑντ Επιτροπή Ανταγωνισμού ΕΠΕ Ελληνική Παραολυμπιακή Επιτροπή ΕπισκΕμπΔ Επισκόπηση Εμπορικού Δικαίου ΕΠΟ Ελληνική Ποδοσφαιρική Ομοσπονδία ΕρμΑΚ Ερμηνεία Αστικού Κώδικος ΕΣ Ελεγκτικό Συνέδριο ΕΣΔΑ Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ΕΣΗΔΗΣ Εθνικό Σύστημα Ηλεκτρονικών Δημοσίων Συμβάσεων ΕΣΚΑΝ Εθνικό Συμβούλιο Καταπολέμησης του Ντόπινγκ Εφ Εφετείο ΕφΑΔ Εφαρμογές Αστικού Δικαίου ΕΦΙΠ Επιτροπή Φιλάθλου Πνεύματος ΕΦΙΠΗΔ Επιτροπή Φιλάθλου Πνεύματος, Ηθικής και Δεοντολογίας ΘΠΔΔ Θεωρία & Πράξη Διοικητικού Δικαίου ΙΚΕ Ιδιωτική Κεφαλαιουχική Εταιρεία ΚΗΜΔΗΣ Κεντρικό Ηλεκτρονικό Μητρώο Δημοσίων Συμβάσεων ΚΔΔιαδ Κώδικας Διοικητικής Διαδικασίας ΚΔΔικ Κώδικας Διοικητικής Δικονομίας ΚΟΚ Κώδικας Οδικής Κυκλοφορίας ΚΠολΔ Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας ΚΥΑ Κοινή Υπουργική Απόφαση ΚΦΔ Κώδικας Φορολογικής Διαδικασίας ΚΦΕ Κώδικας Φορολογίας Εισοδήματος μτφρ. μετάφραση ν. νόμος ν.δ. νομοθετικό διάταγμα ΝΣΚ Νομικό Συμβούλιο του Κράτους ΝοΒ Νομικό Βήμα Ολ Ολομέλεια ΟλΑΣΕΑΔ Ολομέλεια Ανωτάτου Συμβουλίου Επίλυσης Αθλητικών Διαφορών ΟλΑΠ Ολομέλεια Αρείου Πάγου VII

ΟλΕΣ Ολομέλεια του Ελεγκτικού Συνεδρίου ΟλΕπΑντ Ολομέλεια Επιτροπής Ανταγωνισμού ΟλΣτΕ Ολομέλεια Συμβουλίου της Επικρατείας ό.π. όπου παραπάνω παρ. παράγραφος π.δ. προεδρικό διάταγμα ΠΔΟ Πρωτοβάθμιο Δικαιοδοτικό Όργανο ΠΕ Πρακτικό Επεξεργασίας (προεδρικού διατάγματος) ΠΕΚ Πρωτοδικείο Ευρωπαϊκής Κοινότητας ΠΚ Ποινικός Κώδικας ΠΟΑ Παγκόσμιος Οργανισμός Αντι-Ντόπινγκ ΠοινΔικ Ποινική Δικαιοσύνη ΠΠρ Πολυμελές Πρωτοδικείο πρβλ. παράβαλε π.χ. παραδείγματος χάριν Σ Σύνταγμα ΣΕΕ Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση ΣΕΚ Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Κοινότητα σημ. σημείωση σκ. σκέψη ΣΛΕΕ Συνθήκη για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης ΣτΕ Συμβούλιο της Επικρατείας Συμβ. Σε Συμβούλιο ΤΑΑ Τμήμα Αμειβομένων Αθλητών ΤΔΔ Τακτικό Διαιτητικό Δικαστήριο Τμ. Τμήμα ΤΝΠ Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών ΤοΣ Το Σύνταγμα ΥΑ Υπουργική Απόφαση ΥΓΟΣ Υπηρεσίες Γενικού Οικονομικού Συμφέροντος υποσ. υποσημείωση ΥΠΠΟΑ Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού ΦΕΚ Φύλλο Εφημερίδας Κυβερνήσεως VIII

ΧΘΔΕΕ Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων Ευρωπαϊκής Ένωσης ΧρηΔικ Χρηματοπιστωτικό Δίκαιο ΧρΙΔ Χρονικά Ιδιωτικού Δικαίου Ξενόγλωσσες συντομογραφίες AJDA Actualité Juridique Droit Administratif AMA Agent Mondial Anti-Dopage AOS Association Olympique Suisse BAT Basketball Arbitral Tribunal CA Cour d Appel CAA Cour d Appel Administratif CAS Court of Arbitration for Sport Cass. Cour de Cassation CC Conseil Constitutionnel CDE Cahiers de Droit de l Entreprise CDS Cahiers de Droit du Sport CE Conseil d État CIAS Conseil International de l Arbitrage en matière de Sport CIO Comité International Olympique CIP Comité International Paralympique CNOSF Comité National Olympique et Sportif Français Conc. Conseil de la Concurrence CPS Comité Paralympique Suisse CPSF Comité Paralympique et Sportif Français EUSRL Entreprise Unipersonnelle Sportive à Responsabilité Limitée FIBA Fédération Internationale de Basketball FIFA Fédération Internationale de Football Association ICAS International Council of Arbitration for Sport ICCJ Înalta Curte de Casație și Justiție IOC International Olympic Committee IPC International Paralympic Committee LDIP Loi fédérale sur le Droit International Privé IX

LexSp Lex Sportiva RD Recueil Dalloz REDD Revista Española de Derecho Deportivo RLDC Revue Lamy Droit Civil RTDCiv Revue Trimestrielle de Droit Civil SA Société Αnonyme SAOS Société Anonyme à Objet Sportif SAS Société par Actions Simplifiée SASP Société Anonyme Sportive Professionnelle SARL Société à Responsabilité Limitée SOA Swiss Olympic Association SPA Services Publics Administratifs SPC Swiss Paralympic Committee SPIC Services Publics Industriels et Commerciaux TAB Tribunal Arbitral du Basketball TAS Tribunal Arbitral du Sport TC Tribunal des Conflits TF Tribunal Fédéral TGI Tribunal de Grande Instance UCI Union Cycliste Internationale WADA World Anti-Doping Agency X

ΠΡΟΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ Προς αποφυγή επαναλήψεων, επισημαίνεται προεισαγωγικώς ότι: - οι αναφερόμενες αποφάσεις του ΔΕΕ, του ΓΔΕΕ, του ΔΕΚ και του ΠΕΚ είναι δημοσιευμένες και προσβάσιμες στην ιστοσελίδα http://curia.europa.eu - οι αναφερόμενες αποφάσεις του ΕΔΔΑ είναι δημοσιευμένες και προσβάσιμες στην ιστοσελίδα https://www.echr.coe.int - οι αναφερόμενες αποφάσεις γαλλικών δικαστηρίων είναι δημοσιευμένες και προσβάσιμες στην ιστοσελίδα https://www.legifrance.gouv.fr - οι αναφερόμενες αποφάσεις ελβετικών δικαστηρίων είναι δημοσιευμένες και προσβάσιμες στην ιστοσελίδα https://www.bger.ch - οι αναφερόμενες αποφάσεις του TAS είναι δημοσιευμένες και προσβάσιμες στην ιστοσελίδα http://jurisprudence.tas-cas.org - οι αναφερόμενες αποφάσεις του ΑΣΕΑΔ δεν είναι δημοσιευμένες σε ιστοσελίδα ή νομικό περιοδικό - οι αναφερόμενες εκθέσεις της ΕΑΑΔΗΣΥ είναι δημοσιευμένες και προσβάσιμες στην ιστοσελίδα https://www.eaadhsy.gr - οι αναφερόμενες αποφάσεις της ΑΠΔΠΧ είναι δημοσιευμένες και προσβάσιμες στην ιστοσελίδα https://www.dpa.gr - οι αναφερόμενες γνωμοδοτήσεις του ΝΣΚ είναι δημοσιευμένες και προσβάσιμες στην ιστοσελίδα http://www.nsk.gr - οι αναφερόμενες αναρτήσεις στο Πρόγραμμα Διαύγεια είναι δημοσιευμένες και προσβάσιμες στην ιστοσελίδα http://www.diavgeia.gov.gr. Περαιτέρω, κατά την παράθεση της διεθνούς ορολογίας προκρίνεται η γαλλική γλώσσα, ως επίσημη γλώσσα των Ολυμπιακών Αγώνων (άρθρο 23 παρ. 1 του Ολυμπιακού Χάρτη). XI

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1

1. Εισαγωγή Ι. Εντοπισμός και οριοθέτηση του προς εξέταση ζητήματος Ο ακριβής προσδιορισμός και οριοθέτηση του αυτοδιοικήτου στον αθλητισμό (ή αλλιώς αθλητικού αυτοδιοίκητου 1 ) και δη προεχόντως του αυτοδιοίκητου των αθλητικών νομικών προσώπων 2, περαιτέρω δε, συναφώς, και ο ακριβής προσδιορισμός και οριοθέτηση της δομής, της οργάνωσης και των ιδιαίτερων γνωρισμάτων της έννομης τάξης που διέπει τον αθλητισμό καθώς και της σχέσης του αθλητισμού με το δίκαιο, αποτελούν εριζόμενα ζητήματα που απασχολούν έντονα την επιστήμη του αθλητικού δικαίου τα τελευταία σαράντα και πλέον χρόνια 3. Δεν πρέπει μάλιστα να αμφισβητείται ότι τα ζητήματα αυτά είναι στην ουσία τα κρισιμότερα για την ορθή κατανόηση των (εννόμων και μη) σχέσεων που αναπτύσσονται εντός 1 Για το σχετικό όρο βλ. σε εθνικό επίπεδο Α. Μαλάτο, Παραδόσεις αθλητικού δικαίου, σελ. 405 επ.. Δ. Παναγιωτόπουλο, Αθλητικό δίκαιο Ι, σελ. 78. τοποθετήσεις Ε. Αυγενάκη, Ι. Μπουρνούς, Σ. Σακοράφα, Μ. Ξενογιαννακοπούλου, Ε. Συντυχάκη κατά τη συζήτηση του νομοσχεδίου για την κύρωση της σύμβασης του Συμβουλίου της Ευρώπης που υπογράφηκε στο Magglingen/Macolin τη 18η Σεπτεμβρίου 2014, σχετικά με τη χειραγώγηση των αθλητικών αγώνων κ.λπ. (ν. 4639/2019) στις 15.11.2019, Περίοδος ΙΗ, Σύνοδος Α, Συνεδρίαση ΜΗ. τοποθετήσεις Α. Σταμπουλή κατά τη συζήτηση του νομοσχεδίου για την επιτροπή επαγγελματικού αθλητισμού και άλλες διατάξεις (ν. 4603/2019) στις 6.3.2019, Περίοδος ΙΖ, Σύνοδος Δ, Συνεδρίαση ϞΑ. τοποθετήσεις Σ. Κοντονή, Δ. Κωνσταντόπουλου και Π. Χαϊκάλη κατά τη συζήτηση του νομοσχεδίου για επείγοντα μέτρα για την αντιμετώπιση της βίας στον αθλητισμό και άλλες διατάξεις (ν. 4326/2015) στις 7.5.2015, Περίοδος ΙΣΤ, Σύνοδος Α, Συνεδρίαση ΛΖ, τοποθετήσεις Σ. Κοντονή, Α. Καραμανλή, Γ. Μαυρωτά, Π. Χριστοφιλοπούλου, Χ. Σιμορέλη, Α. Γρέγο κατά τη συζήτηση του ίδιου νομοσχεδίου στις 6.5.2015, Περίοδος ΙΣΤ, Σύνοδος Α, Συνεδρίαση ΛΣΤ, Σ. Κοντονή, Ι. Ανδριανό, Π. Χαϊκάλη, Σ. Αντωνάκου, Α. Πετράκο, Ν. Καραθανασόπουλο και Χ. Ταχιάου κατά τη συζήτηση του ίδιου νομοσχεδίου στις 6.5.2015, Περίοδος ΙΣΤ, Σύνοδος Α, Συνεδρίαση ΛΕ. τοποθετήσεις Ν. Κωνσταντόπουλου, Α. Διαμαντοπούλου, Κ. Γείτονα και Χ. Μανωλιά κατά τη συζήτηση του νομοσχεδίου για την ίδρυση, οργάνωση και λειτουργία αθλητικών επαγγελματικών ενώσεων και άλλες διατάξεις (ν. 3479/2006) στις 11.7.2006, Περίοδος ΙΑ, Σύνοδος Β, Συνεδρίαση ΡΟ. τοποθέτηση Χ. Παπαθανασίου κατά τη συζήτηση του νομοσχεδίου για τον ερασιτεχνικό και επαγγελματικό αθλητισμό και άλλες διατάξεις (ν. 2725/1999) στις 4.5.1999, Περίοδος Θ, Σύνοδος Γ, Συνεδρίαση ΡΙΗ. Για την απόδοση του όρου αυτού σε διεθνές επίπεδο ως autorégulation, autoréglementation, autogouvernance ή, αντιστοίχως, self-regulation, self-government, selfgovernance καθώς και ως autonomie ή, αντιστοίχως, autonomy και για την εν γένει εννοιολογική σχέση των όρων αυτοδιοίκητο, αυτό-οργάνωση, αυτορρύθμιση, αυτονομία βλ. 2 ΙV και 3 Ι. 2 Ο όρος αυτός απαντάται στο άρθρο 118Α του ν. 2725/1999 και αποδίδει το σύνολο των νομικών προσώπων που λειτουργούν εντός του αθλητικού κινήματος τόσο σε διεθνές επίπεδο (προεχόντως ΔΟΕ, ΔΠΕ, διεθνείς αθλητικές ομοσπονδίες) όσο και σε εθνικό επίπεδο (προεχόντως εθνικές ολυμπιακές και παραολυμπιακές επιτροπές, εθνικές αθλητικές ομοσπονδίες, αθλητικές ενώσεις και επαγγελματικές ενώσεις και αθλητικά σωματεία και αθλητικές ανώνυμες εταιρείες). Συναφής είναι και ο όρος αθλητικοί φορείς, ο οποίος απαντάται στα άρθρα 31 παρ. 9, 41Γ παρ. 7, 41Δ παρ. 1 και 10, 50 παρ. 1 και 4, 52 παρ. 1, 126 παρ. 3, 128ΣΤ παρ. 5 και 136 παρ. 4 του ν. 2725/1999 και συμπεριλαμβάνει και τις ενώσεις προσώπων χωρίς νομική προσωπικότητα. 3 Βλ. ενδεικτικά Α. Μαλάτο, ό.π., σελ. 65 επ. και 405 επ.. Δ. Παναγιωτόπουλο, ό.π., σελ. 116 επ.. Μ. Παπαλουκά, Ευρωπαϊκή αθλητική αγορά, σελ. 30 επ.. F. Buy/J.-M. Marmayou/D. Poracchia/F. Rizzo, Droit du sport, αρ. 19-23. G. Simon/C. Chaussard/P. Icard/D. Jacotot/C. de la Mardière/V. Thomas, Droit du sport, αρ. 66-68. F. Latty, La lex sportiva, Recherche sur le droit transnational, passim. G. Rabu, L organisation du sport par le contrat, αρ. 594 επ.. F. Alaphilippe/J.-P. Karaquillo, L activité sportive dans les balances de la justice, passim. J.-P. Karaquillo, Le droit du sport, σελ. 1 επ. με περαιτέρω παραπομπές σε θεωρία και 86 επ. L. Balmond, Le Tribunal Arbitral du Sport et l ordre juridique transnational du sport, σε C. Leroy/L. Yboud, Le concept d arbitrage, Regards croisés entre droit et sport, σελ. 55 επ. (70 επ.). J.-L. Chappelet, L autonomie du sport en Europe, passim. S. Giummarra, Les droits fondamentaux & le sport, αρ. 137 επ.. P. Collomb, Les problèmes juridiques du sport: le sportif et le groupement sportif, passim. P. Zen-Ruffinen, Droit du sport, αρ. 21-38. M. Baddeley, L association sportive face au droit, Les limites de son autonomie, passim. 2

του αθλητισμού 4, αφού αυτή δεν θα μπορούσε προφανώς να επιτευχθεί χωρίς απάντηση στα θεμελιώδη ερωτήματα της επιστήμης του αθλητικού δικαίου: Από ποιους κανόνες συντίθεται η έννομη τάξη που διέπει τον αθλητισμό; Οι κανόνες των ολυμπιακών επιτροπών και αθλητικών ομοσπονδιών διαμορφώνουν μία ιδιαίτερη έννομη τάξη, πέραν της κρατικής, και αν ναι, ποια είναι η σχέση μεταξύ των δύο αυτών εννόμων τάξεων; Το αθλητικό αυτοδιοίκητο συνεπάγεται αυτονομία της αθλητικής έννομης τάξης από την κρατική έννομη τάξη; O αθλητισμός διέπεται από ένα ρυθμιστικό και ελεγκτικό άβατο έναντι της κρατικής έννομης τάξης; Πώς ακριβώς προσδιορίζεται η ιδιαιτερότητα του αθλητισμού και συνακόλουθα του αθλητικού δικαίου και της αθλητικής έννομης τάξης; Η αναγνώριση της ιδιαιτερότητας του αθλητισμού πρέπει μήπως να οδηγήσει στην αποδοχή της ειδικότητας και άρα κατίσχυσης της αθλητικής έννομης τάξης έναντι της κρατικής ή της εξαίρεσης του αθλητισμού από το δίκαιο; Τα αθλητικά νομικά πρόσωπα είναι ενώσεις που υπάγονται σε συγκεκριμένη κρατική έννομη τάξη ή μήπως sui generis αθλητικά μορφώματα; Το αθλητικό αυτοδιοίκητο ταυτίζεται με την ιδιωτική αυτονομία ή μήπως διαφοροποιείται από αυτήν και αν ναι, σε τι βαθμό; Πώς οριοθετείται το αθλητικό αυτοδιοίκητο στην Ελλάδα και σε κάθε κράτος, εν όψει και της διεθνούς και εθνικής πολιτικής για τον αθλητισμό; Ποια είναι η φυσιολογία, το περιεχόμενο, οι φορείς, οι αποδέκτες και οι περιορισμοί του αθλητικού αυτοδιοίκητου; Πώς εξειδικεύεται η ιδιαιτερότητα του αθλητισμού για το ζήτημα του αθλητικού αυτοδιοίκητου; Περαιτέρω, πώς διαμορφώνεται η αθλητική έννομη τάξη με βάση το αθλητικό αυτοδιοίκητο; Σε τι βαθμό η κρατική έννομη τάξη νομιμοποιείται να θέτει περιορισμούς στην αθλητική έννομη τάξη; Αντιστρόφως, νοούνται περιορισμοί της κρατικής έννομης τάξης από την αθλητική έννομη τάξη; Το αθλητικό αυτοδιοίκητο αφορά και στην ύπαρξη συγκεκριμένων κανόνων της αθλητικής έννομης τάξης που διακρίνονται από τους κανόνες δικαίου και αν ναι, σε τι βαθμό υφίσταται αυτή η διάκριση; Οι κανόνες της αθλητικής έννομης τάξης υπερβαίνουν στο σύνολό τους το απαραίτητο για την ένταξή τους στο δίκαιο κατώφλι κανονιστικότητας 5 ή ορισμένοι από αυτούς εντάσσονται σε ένα χώρο ελεύθερο δικαίου 6 και αποτελούν μη δίκαιο (non-droit) 7 ή εντάσσονται στο ήπιο δίκαιο (droit souple) 8, το οποίο, ανάλογα με το ποια από τα τρία θεμελιώδη στοιχεία του δικαίου δεν πληροί (δεσμευτικότητα, κύρωση, ορολογική ακρίβεια), θα μπορούσε να διακριθεί περαιτέρω σε απαλό δίκαιο χωρίς δεσμευτική ισχύ (droit doux sans obligation), μαλακό δίκαιο χωρίς κύρωση (droit mou sans sanction) ή θολό δίκαιο χωρίς ορολογική ακρίβεια (droit flou sans précision) 9 ; Οι διαφορές που προκύπτουν από τον αθλητισμό είναι στο σύνολό τους επιδεκτικές επίλυσης από τα αρμόδια κρατικά δικαιοδοτικά όργανα ή έστω τα αρμόδια διαιτητικά όργανα ή όχι; 4 Βλ. Δ. Παναγιωτόπουλο, ό.π., σελ. 141: «Το ενδιαφέρον στο αθλητικό δίκαιο εστιάζεται ανάμεσα στα όρια της θεσμικής αυτονομίας στον αθλητισμό, δηλαδή μέχρι ποιου σημείου μπορούν ιδιώτες και πρόσωπα να θέτουν κανόνες γι αυτόν και στη δυνατότητα της κεντρικής διοίκησης να θέτει νόμους για τον αθλητισμό». 5 Ε. Πρεβεδούρου, Κανόνες soft law στο διοικητικό δίκαιο, αρ. 232. 6 Θ. Παπαχρίστου, Κοινωνιολογία του δικαίου, σελ. 36 επ. 7 J. Carbonnier, Droit civil, Tome 1, σελ. 107. 8 Conseil d État, Le droit souple, Étude annuelle 2013, passim. 9 Για τις τρεις πτυχές του ήπιου δικαίου βλ. Ε. Πρεβεδούρου, Κανόνες soft law στο διοικητικό δίκαιο, αρ. 230. B. Lavergne, Recherche sur la soft law en droit public français, σελ. 47 επ. και 68 επ.. C. Thibierge, Le droit souple, Réflexion sur les textures du droit, RTDCiv 2003, 599 (560). 3

Το ζήτημα του ακριβούς προσδιορισμού και οριοθέτησης του αθλητικού αυτοδιοίκητου ανέκυψε με ιδιαίτερα οξύ τρόπο και στην Ελλάδα 10, κυρίως με αφορμή αντιδράσεις της Διεθνούς Ομοσπονδίας Ποδοσφαίρου-Fédération Internationale de Football Association (FIFA) από το 1991 και εφεξής σε νομοθετικές πρωτοβουλίες των ελληνικών Κυβερνήσεων, που αφορούσαν μεταξύ άλλων και στο άθλημα το ποδοσφαίρου και στην Ελληνική Ποδοσφαιρική Ομοσπονδία (ΕΠΟ). Οι αντιδράσεις αυτές συνίσταντο στη διαπίστωση της παραβίασης του αθλητικού αυτοδιοίκητου εκ μέρους των ελληνικών Κυβερνήσεων και στην άσκηση πίεσης προς αυτές για απόσυρση των επίμαχων νομοσχεδίων, με την (υλοποιηθείσα για λίγες ημέρες το 2006) εξαγγελία αποβολής της ΕΠΟ και συνακόλουθα και των ελληνικών (εθνικών και λοιπών) ομάδων από όλους τους διεθνείς αγώνες 11, γεγονός που θα συνεπέφερε και απαγόρευση διεθνών μεταγραφών καθώς και απώλεια εσόδων από συμμετοχή σε διεθνές διοργανώσεις (π.χ. στο ποδόσφαιρο, στην καλαθοσφαίριση, στην πετοσφαίριση κ.λπ.), τηλεοπτικά δικαιώματα, συμβόλαια με χορηγούς και εισπράξεις εισιτηρίων. Προς αποφυγή διάρρηξης των σχέσεων με ένα διεθνή αθλητικό φορέα που αναπτύσσει διεθνή μονοπωλιακή δράση (βλ. 2 ΙV και 5 Ι) και της συνακόλουθης απώλειας εσόδων εθνικών αθλητικών νομικών προσώπων που θα μπορούσε να φτάσει, ιδίως σε επαγγελματικά αθλήματα, σε δυσθεώρητα ύψη πολλών εκατομμυρίων ευρώ, οι ελληνικές Κυβερνήσεις οδηγήθηκαν τα έτη 1993, 2001 και 2004 στην απόσυρση των επίμαχων νομοσχεδίων και τα έτη 2006 και 2015 στην ψήφιση ειδικών νομοθετικών διατάξεων, με τις οποίες επιχειρήθηκε η κανονιστική κατοχύρωση του αθλητικού αυτοδιοίκητου της ΕΠΟ. ΙΙ. Μέθοδος προσέγγισης Για τον ακριβή προσδιορισμό και οριοθέτηση του αθλητικού αυτοδιοίκητου, περαιτέρω δε, συναφώς, και τον ακριβή προσδιορισμό και οριοθέτηση της δομής, της οργάνωσης και των ιδιαίτερων γνωρισμάτων της έννομης τάξης που διέπει τον αθλητισμό καθώς και της σχέσης του αθλητισμού με το δίκαιο, και την απάντηση στα ως άνω θεμελιώδη ερωτήματα της επιστήμης του αθλητικού δικαίου κρίνεται μεθοδολογικά απαραίτητη και κομβική η παρουσίαση της δομής, της λειτουργίας και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της κρατικής έννομης τάξης, που διαμορφώνεται από την κρατική εξουσία, και της αθλητικής έννομης τάξης, που διαμορφώνεται από την ιδιωτική πρωτοβουλία, καθώς και η παρουσίαση της νομικής μορφής και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των αθλητικών νομικών προσώπων, που συμβάλλουν στη διαμόρφωση της αθλητικής έννομης τάξης. Περαιτέρω, αξιολογείται και αναλύεται η σχέση 10 Για τις αντιδράσεις της FIFA και τις περαιτέρω ενέργειες των ελληνικών Κυβερνήσεων βλ. Α. Μαλάτο, ό.π., σελ. 405 επ.. Δ. Παναγιωτόπουλο/Ι. Μουρνιανάκη, Ελληνικό αθλητικό δίκαιο: η πρόσφατη κρίση στις σχέσεις μεταξύ ΕΠΟ και FIFA, σε Δ. Παναγιωτόπουλο, Αθλητικός Νόμος Lex Sportiva, Διαφορές-Αδικήματα-Δίκη, σελ. 282 επ. Για τις αντίστοιχες αντιδράσεις της FIFA προς άλλες εθνικές κυβερνήσεις και αθλητικές ομοσπονδίες λόγω αναφερόμενης παραβίασης του αθλητικού αυτοδιοίκητου βλ. F. Buy/J.-M. Marmayou/D. Poracchia/F. Rizzo, ό.π., αρ. 21. J.-L. Chappelet, ό.π., σελ. 23 επ.. G. Simon, Chronique d une demission annoncée: les associations nationales de football entre le marteau de la FIFA et l enclume des gouvernements, σε M. Maisonneuve, Droit et coupe du monde, σελ. 63 επ.. A. Lewis/J. Taylor, Sport: Law and practice, αρ. Α2.33 επ.. P. Iosifidis σε I. Blackshaw/S. Cornelius/R. Siekmann, TV rights and sport, Legal aspects, σελ. 363. 11 Βλ. τοποθέτηση Δ. Κωνσταντόπουλου κατά τη συζήτηση του νομοσχεδίου για επείγοντα μέτρα για την αντιμετώπιση της βίας στον αθλητισμό και άλλες διατάξεις (ν. 4326/2015) στις 7.5.2015, Περίοδος ΙΣΤ, Σύνοδος Α, Συνεδρίαση ΛΖ : «Οποιαδήποτε εμπλοκή της πολιτείας στο αυτοδιοίκητο της ΕΠΟ σημαίνει αποκλεισμό των ελληνικών ομάδων από ευρωπαϊκές και διεθνείς οργανώσεις, τόσο σε επίπεδο συλλόγων όσο και σε επίπεδο εθνικών ομάδων». 4

μεταξύ αθλητικού αυτοδιοίκητου και ιδιωτικής αυτονομίας, ελευθερίας των συμβάσεων και ελευθερίας του συνεταιρίζεσθαι, οριοθετείται η ιδιαιτερότητα του αθλητισμού ως προς τη σχέση αυτή, ερευνάται η διαμόρφωση της αθλητικής έννομης τάξης με βάση το αθλητικό αυτοδιοίκητο και δη η δέσμευση από τους κανόνες της αθλητικής έννομης τάξης και η μέθοδος ερμηνείας των κανόνων της αθλητικής έννομης τάξης και εντοπίζεται ο χώρος ελεύθερος δικαίου που αναπτύσσεται εντός του αθλητισμού. Επίσης, γίνεται αναλυτική, τυπολογική παρουσίαση των περιορισμών του αθλητικού αυτοδιοίκητου από την κρατική έννομη τάξη, με έμφαση στη θεμελιώδη διάκριση μεταξύ αναγκαστικού δικαίου και δημόσιας τάξης, και από την αθλητική έννομη τάξη. Στο πλαίσιο της ανάπτυξης αυτής εξετάζονται επίσης τα ανακύπτοντα καίρια ζητήματα δοκιμασίας της ιδιωτικής αυτονομίας των αντισυμβαλλομένων των ολυμπιακών επιτροπών και των αθλητικών ομοσπονδιών και προσεγγίζονται αναλυτικότερα ορισμένα ειδικότερα ζητήματα που αναφύονται από τις προκύπτουσες αντινομίες των περιορισμών του αθλητικού αυτοδιοίκητου από την κρατική έννομη τάξη και την αθλητική έννομη τάξη. Σε αυτή τη μελέτη ιδιαίτερα κρίσιμη παρίσταται η δικαιοσυγκριτική θεώρηση των ερευνόμενων ζητημάτων, κυρίως με αναφορά στη δικαϊκή οργάνωση του αθλητισμού στη Γαλλία και στην Ελβετία και στις παραδοχές της θεωρίας και της νομολογίας στα κράτη αυτά. Προς την κατεύθυνση αυτή συνηγορεί κατ αρχήν η διαπίστωση ότι ο αθλητισμός και η αθλητική έννομη τάξη υπερβαίνουν και διαπερνούν τα σύνορα των κρατών (βλ. 2 ΙV), περαιτέρω δε ως προς την Ελβετία η σύσταση και λειτουργία σε αυτήν της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής (βλ. 5 Ι 1), πολλών διεθνών αθλητικών ομοσπονδιών (βλ. 5 Ι 2) 12, του Παγκόσμιου Οργανισμού Αντι-Ντόπινγκ (βλ. 5 Ι 3) και πολλών διεθνών αθλητικών διαιτητικών δικαστηρίων (βλ. 5 Ι 4) και επομένως η κατ αρχήν υπαγωγή τους στο ελβετικό δίκαιο καθώς και η επικράτηση παραδοχών, αντίστοιχων με αυτές της κρατούσας άποψης στην Ελλάδα, για θεμελίωση της δέσμευσης από τις αποφάσεις των εθνικών αθλητικών ομοσπονδιών αποκλειστικά στο ιδιωτικό δίκαιο και ως προς τη Γαλλία η επικράτηση σε αυτήν παρεμβατικής εθνικής πολιτικής για τον αθλητισμό, αντίστοιχης με αυτήν στην Ελλάδα, ο εν γένει (μη ακολουθούμενος πάντως και εν προκειμένω) σαφής επηρεασμός των ελληνικών διοικητικών δικαστηρίων, που έχουν διαμορφώσει την κρατούσα άποψη στην Ελλάδα σχετικά με την έννομη θέση των αθλητικών νομικών προσώπων, από τη νομολογία του Conseil d État και εν γένει των 12 F. Buy/J.-M. Marmayou/D. Poracchia/F. Rizzo, ό.π., αρ. 44. F. Latty, La lex sportiva, Recherche sur le droit transnational, σελ. 440. P. Zen-Ruffinen, Droit du sport, αρ. 361. L. Valloni/T. Pachmann, Sports law in Switzerland, αρ. 1 και 66 επ. με επί μέρους παρουσίαση διεθνών αθλητικών ομοσπονδιών που εδρεύουν στην Ελβετία. Ειδικότερα, στην Ελβετία εδρεύουν μεταξύ άλλων η Διεθνής Ομοσπονδία Ποδοσφαίρου-Fédération Internationale de Football Association (FIFA), η Διεθνής Ομοσπονδία Καλαθοσφαίρισης-Fédération Internationale de Basketball (FIBA), η Διεθνής Ομοσπονδία Πετοσφαίρισης-Fédération Internationale de Volleyball (FIVB), η Διεθνής Ομοσπονδία Ποδηλασίας-Union Cycliste Internationale (UCI), η Διεθνής Ομοσπονδία Χειροσφαίρισης-Fédération Internationale de Handball (IHF), η Διεθνής Ομοσπονδία Κολύμβησης-Fédération Internationale de Natation (FINA), η Διεθνής Ομοσπονδία Γυμναστικής-Fédération Internationale de Gymnastique (IFG), η Διεθνής Ομοσπονδία Kωπηλασίας-Fédération Internationale des Sociétés d Aviron (FISA), η Διεθνής Ομοσπονδία Κανόε- Fédération Internationale de Canoë (FIC), η Διεθνής Ομοσπονδία Ξιφασκίας-Fédération Internationale d Escrime (FIE), η Διεθνής Ομοσπονδία Τοξοβολίας-Fédération Internationale de Tir à l Arc (FITA), η Διεθνής Ομοσπονδία Πάλης-Fédération Internationale des Luttes Associées (FILA), η Διεθνής Ομοσπονδία Ιππασίας-Fédération Équestre Internationale (FEI), η Διεθνής Ομοσπονδία Επιτραπέζιας Αντισφαίρισης-Fédération Internationale de Tennis de Table (ITTF), η Διεθνής Ομοσπονδία Ερασιτεχνικής Πυγμαχίας-Association Ιnternationale de Boxe Amateur (AIBA), η Διεθνής Ομοσπονδία Τριάθλου-Fédération Internationale de Triathlon (ITU), η Διεθνής Ομοσπονδία Σόφτμπολ-Fédération Internationale de Softball (ISF), η Διεθνής Ομοσπονδία Χόκεϋ επί Χόρτου-Fédération Internationale de Hockey sur Gazon (FIH), η Διεθνής Ομοσπονδία Χόκεϋ επί Πάγου-Fédération Internationale de Hockey sur Glace (IIHF), η Διεθνής Ομοσπονδία Καλλιτεχνικού Πατινάζ και λοιπών αθλημάτων στον πάγο-union Internationale de Patinage (ISU) κ.ά. 5

γαλλικών διοικητικών δικαστηρίων 13 καθώς και η λήψη υπ όψιν του νομοθετικού καθεστώτος στη Γαλλία από τους συντάκτες του προϊσχύσαντος αθλητικού νόμου 75/1975 14, στον οποίο στηρίχθηκε σε μεγάλο βαθμό η σύγχρονη οργάνωση του αθλητισμού στην Ελλάδα και η θέσπιση του ισχύοντος αθλητικού νόμου 2725/1999. 13 Βλ. ενδεικτικά από τις πιο πρόσφατες αποφάσεις των ελληνικών διοικητικών δικαστηρίων με ρητές παραπομπές σε αποφάσεις γαλλικών διοικητικών δικαστηρίων ΟλΣτΕ 110/2020, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. ΟλΣτΕ 3632/2015, ΘΠΔΔ 2015, 910. ΣτΕ 1014/2019, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. ΣτΕ 884/2016, ΔΦΝ 2016, 1079. ΣτΕ 3486/2015, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. ΣτΕ 1186/2015, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. ΣτΕ 1174/2015, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. ΣτΕ 1003/2015, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. ΣτΕ 590/2015, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. ΣτΕ 4078/2014, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. ΣτΕ 3919/2014, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. ΣτΕ 2282/2014, ΘΠΔΔ 2014, 773. ΣτΕ 5522/2012, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. ΣτΕ 1592/2012, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. 14 Βλ. Δ. Βρεττάκο σε ΙΔ συνεδρίαση της Βουλής στις 18.6.1975, Επίσημα πρακτικά Α Τμήματος Βουλής, σελ. 223: «Εις την Γαλλία, εκεί όπου αι αθλητικαί καταστάσεις και συνθήκαι έχουν μίαν μεγάλη ομοιότητα με τας ελληνικάς, προ ενός έτους εδημιουργήθη ένα σχέδιο αθλητισμού, το οποίον ωνομάσθη σχέδιο Μαζώ. Το σχέδιον αυτό είναι πράγματι, ένα ωραιότατο πλαίσιο, μέσα εις το οποίον θα ήτο δυνατόν να ενεταχθή ο οιοσδήποτε αθλητισμός, τηρουμένων, βεβαίως, των αναλογιών και διατηρουμένων των ειδικών συνθηκών εκάστης χώρας. Το νομοσχέδιον αυτό θα εισαχθή εις το Γαλλικό Υπουργικόν Συμβούλιον, διά να ψηφισθή τον Οκτώβριον του 1975». Για το νόμο Mazeuad βλ. 2 IΙΙ και 5 ΙΙ 2. 6

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΡΑΤΙΚΟΣ ΠΑΡΕΜΒΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΚΟ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΤΟ 7

2. Δικαϊκή οργάνωση του αθλητισμού Ι. Αθλητισμός και δίκαιο Το αθλητικό δίκαιο αποτελεί διατομεακό κλάδο δικαίου 15, ο οποίος ερευνά τις (έννομες και μη 16 ) σχέσεις μεταξύ των φυσικών και νομικών προσώπων που συμμετέχουν στον αθλητισμό 17, δηλαδή σε όλη τη διαδικασία δημιουργίας και λειτουργίας οργανωτικών δομών ανάπτυξης του αθλητισμού καθώς και θέσπισης και εφαρμογής κανόνων για τη ρύθμιση της οργάνωσης του αθλητικού κινήματος και της διεξαγωγής των αθλητικών αγώνων. Στη νομική επιστήμη δεν απαντάται συγκεκριμένος, καθολικής εμβέλειας και κοινώς αποδεκτός προσδιορισμός της έννοιας του αθλητισμού 18. Ορθώς επισημαίνεται ότι σε κάθε περίπτωση, ο προσδιορισμός της έννοιας του αθλητισμού πρέπει, με βάση και την πάγια νομολογία του ΔΕΕ 19, να γίνει κατ αρχήν σύμφωνα με το σύνηθες νόημά του στην καθημερινή γλώσσα, όπως αυτό έχει διαμορφωθεί υπό το πρίσμα των κρίσιμων παραδοχών της αθλητικής επιστήμης και της φιλοσοφίας του αθλητισμού 20, λαμβανομένων πάντοτε υπ όψιν του νομοθετικού πλαισίου και του σκοπού που επιδιώκεται με κάθε συγκεκριμένη ρύθμιση 21. Το σύνηθες περιεχόμενο του αθλητισμού στην καθημερινή γλώσσα, δεν φαίνεται να απομακρύνεται κατά κανόνα από τον ορισμό που έχει δώσει για τον αθλητισμό η Ευρωπαϊκή Επιτροπή 22 και το Συμβούλιο της Ευρώπης 23 : «όλες τις μορφές σωματικής δραστηριότητας, οι οποίες, μέσω περιστασιακής ή 15 Βλ. εύστοχη παρατήρηση Ν. Κλαμαρή σε πρόλογο Κ. Χρονοπούλου, Δικονομικά ζητήματα κατά την επίλυση αθλητικών διαφορών: «Είναι αμφίβολο κατά πόσο το αθλητικό δίκαιο μπορεί να θεωρηθεί ότι έχει μία αυτόνομη δικαιοκλαδική υπόσταση και μία αυτόνομη δογματική υποδομή. [ ] Η γνώμη μου είναι ότι και το αθλητικό δίκαιο είναι ένα σύνολο κανόνων δικαίου, του οποίου οι επί μέρους κανόνες δικαίου, ανάλογα με το ειδικότερο αντικείμενο που ρυθμίζουν, εντάσσονται άλλοτε στο ιδιωτικό δίκαιο (αστικό δίκαιο, εμπορικό δίκαιο, εργατικό δίκαιο), άλλοτε στο δημόσιο δίκαιο, άλλοτε στο ποινικό δίκαιο και άλλοτε στο δικονομικό δίκαιο». P. Zen-Ruffinen, Droit du sport, αρ. 13, ο οποίος αποκαλεί το αθλητικό δίκαιο «discipline carrefour ou transversale». 16 Για την παραγωγή συγκεκριμένων μη εννόμων σχέσεων στον αθλητισμό βλ. 2 VI και 9 ΙΙ 3. 17 Α. Μαλάτος, Παραδόσεις αθλητικού δικαίου, σελ. 101 επ.. Δ. Παναγιωτόπουλος, Αθλητικό δίκαιο Ι, σελ. 74. F. Buy/J.-M. Marmayou/D. Poracchia/F. Rizzo, Droit du sport, αρ. 14 επ.. G. Simon/C. Chaussard/P. Icard/D. Jacotot/C. de la Mardière/V. Thomas, Droit du sport, αρ. 1. J.-M. Marmayou, Définir le droit du sport: une nécessité pratique, CDS 29, 9. 18 F. Buy/J.-M. Marmayou/D. Poracchia/F. Rizzo, ό.π., αρ. 3-4. J-M. Marmayou, Une définition européo-fiscale du sport, CDS 49, 119. A. Rigozzi, L arbitrage international en matière de sport, αρ. 15. S. Giummarra, Les droits fondamentaux & le sport, αρ. 21. S. Gardiner/J. O Leary/R. Welch/S. Boyes/U. Naidoo, Sports law, σελ. 11. ΔΕΕ προτάσεις του Γενικού Εισαγγελέα της 15.6.2017, C-90/16, The English Bridge Union, σκ. 23. 19 ΔΕΕ απόφαση της 26.5.2016, C-550/14, Envirotec Denmark, σκ. 27. ΔΕΕ απόφαση της 3.9.2014, C-201/13, Deckmyn και Vrijheidsfonds, σκ. 19. ΔΕΕ απόφαση της 30.1.2014, C-285/12, Diakité, σκ. 27. ΔΕΕ απόφαση της 22.11.2012, C-119/12, Probst, σκ. 20. 20 Ν. Νικολάκης σε Β. Σκουρή, Συνθήκη της Λισσαβώνας, Ερμηνεία κατ άρθρον, άρθρο 165 ΣΛΕΕ, αρ. 57. F. Buy/J.-M. Marmayou/D. Poracchia/F. Rizzo, ό.π., αρ. 6. M. Maisonneuve, L arbitrage des litiges sportifs, αρ. 11. Για τις διάφορες απόψεις που έχουν υποστηριχθεί στην αθλητική επιστήμη και στη φιλοσοφία του αθλητισμού ως προς την έννοια του αθλητισμού βλ. Α. Μαλάτο, ό.π., σελ. 55-56. Δ. Παναγιωτόπουλο, ό.π., σελ. 2-3. 21 ΔΕΕ απόφαση της 26.10.2017, C-90/16, The English Bridge Union, σκ. 18. 22 Ευρωπαϊκή Επιτροπή Λευκή Βίβλος για τον αθλητισμό της 11.7.2007, COM (2007) 391 τελικό. 23 Σύσταση R (92) 13 REV της Επιτροπής Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης προς τα κράτη μέλη σχετικά με τον αναθεωρημένο Ευρωπαϊκό Αθλητικό Χάρτη, που υιοθετήθηκε από την Επιτροπή Υπουργών στις 24 Σεπτεμβρίου 1992 κατά την 480ή συνεδρίαση των αντιπροσώπων των Υπουργών και αναθεωρήθηκε κατά την 752η συνεδρίασή τους της 16ης Μαΐου 2001, άρθρο 2, στοιχείο αʹ. 8

οργανωμένης συμμετοχής, έχουν στόχο την έκφραση ή τη βελτίωση της φυσικής κατάστασης και πνευματικής υγείας, δημιουργώντας κοινωνικές σχέσεις ή επιτυγχάνοντας επιδόσεις σε αγώνες όλων των επιπέδων». Απαραίτητες προϋποθέσεις για την κατ αρχήν ένταξη δραστηριοτήτων στον αθλητισμό είναι σωρευτικώς: - να μην έχουν αμελητέο σωματικό στοιχείο (composante physique non négligeable) 24 - να μην έχουν ως στόχο (μόνο) τη διασκέδαση ή την αναψυχή (loisir) 25 ή τον τουρισμό 26, αλλά (τουλάχιστον και) την έκφραση ή τη βελτίωση της φυσικής κατάστασης και πνευματικής υγείας με σκοπό συναγωνισμού 27, και - να διεξάγονται στο πλαίσιο οργανωμένων αθλητικών δραστηριοτήτων (activités sportives organisées) 28, δηλαδή αθλητικών διαγωνισμών, συμπεριλαμβανομένων των εργασιακών 29, στρατιωτικών 30 και σχολικών 31, που διοργανώνονται με σταθερό τρόπο υπό καθορισμένους κανόνες (compétitions organisées de manière régulière sur la base de règles bien définies) 32 σχετικά με τα πρόσωπα που μπορούν να τους διοργανώσουν και να συμμετέχουν σε αυτούς, τον τρόπο διεξαγωγής τους και εξαγωγής αποτελεσμάτων, τον τρόπο επίλυσης διαφορών κ.λπ. Εν όψει τούτων, έχει κριθεί in concreto ότι εντάσσονται στον αθλητισμό δραστηριότητες, όπως το αλεξίπτωτο πλαγιάς (parapente) 33, το ράφτινγκ (rafting) 34, η αθλητική αλιεία και οι 24 ΔΕΕ απόφαση της 26.10.2017, C-90/16, The English Bridge Union, σκ. 19 και 22. Πρβλ. Γαληνό, Υγιεινά: «ου πάσα κίνησις έστι γυμνάσιον, αλλά η σφοδροτέρα μόνον». 25 Α. Μαλάτος, ό.π., σελ. 48. F. Buy/J.-M. Marmayou/D. Poracchia/F. Rizzo, ό.π., αρ. 3-4. Πρβλ. ΔΕΕ προτάσεις του Γενικού Εισαγγελέα της 7.3.2019, C-22/18, TopFit και Biffi, αρ. 108. 26 Βλ. άρθρα 6 επ. του ν. 4582/2018 και άρθρο 70 του π.δ. 4/2018 για τον αθλητικό τουρισμό, που δεν πρέπει να θεωρηθεί ότι αποτελεί κατά νομική ακριβολογία αθλητισμό, υπό την έννοια ότι η σχετική δραστηριότητα δεν φαίνεται να διέπεται ούτε από τις διατάξεις της κρατικής έννομης τάξης για τον αθλητισμό ούτε από τις διατάξεις της αθλητικής έννομης τάξης. Πρβλ. F. Roux/B. Soule, Gouvernance des espaces de loisirs sportifs et touristiques, CDS 22, 23. 27 Α. Μαλάτος, ό.π., σελ. 44. 28 Α. Μαλάτος, ό.π., σελ. 45 και 284. A. Rigozzi, ό.π., αρ. 17-19 και 22-23. Για τη διάκριση μεταξύ αγωνιστικού αθλητισμού (sport de compétition) και μαζικού αθλητισμού (sport de masse) βλ. Δ. Παναγιωτόπουλο, ό.π., σελ. 565. A. Rigozzi, ό.π., αρ. 17. Zen-Ruffinen, Droit du sport, αρ. 3-5. Πρβλ. άρθρο 42 του ν. 4603/2019, με τον οποίο τροποποιήθηκε το άρθρο 56Δ παρ. 1 του ν. 2725/1999: «Για τους σκοπούς του παρόντος, αθλητική συνάντηση είναι κάθε αυτοτελής αναμέτρηση ή σειρά διαδοχικών αναμετρήσεων μεταξύ προσώπων που κατέχουν την αθλητική ιδιότητα (αθλητών) ή μεταξύ ομάδων αθλητών, η οποία διοργανώνεται από αθλητική ομοσπονδία με ειδική αθλητική αναγνώριση ή από τρίτο φυσικό ή νομικό πρόσωπο, ύστερα από ανάθεση ή με την έγκριση αυτής». 29 CE απόφαση της 28.2.2019, 423635. CE απόφαση της 19.10.2018, 422887. CE απόφαση της 12.10.2018, 416377. 423636. CE απόφαση της 26.4.2018, 416181. CE απόφαση της 7.12.2017, 415771. CE απόφαση της 6.11.2017, 413349. CE απόφαση της 25.8.2017, 413350. CE απόφαση της 12.7.2017, 403446. CE απόφαση της 22.7.2016, 396214. CE απόφαση της 12.2.2016, 396215. 30 ΣτΕ 13/2020, αδημ.. ΔΕφΑθ 771/2019, αδημ.. ΔΕφΑθ 1185/2010, αδημ. 31 ΔΕφΑθ 1425/2019, αδημ.. ΔΕφΑθ 2718/2018, αδημ.. ΔΕφΑθ 2031/2018, αδημ.. ΔΕφΑθ 2110/2015, αδημ.. ΔΕφΑθ 3285/2014, αδημ.. ΔΕφΑθ 1115/2014, αδημ.. ΔΕφΑθ 153/2013, αδημ.. ΔΕφΑθ 529/2009, αδημ.. ΔΕφΑθ 2192/2007, αδημ.. ΔΕφΑθ 2191/2007, αδημ.. ΔΕφΑθ 2161/2007, αδημ.. ΔΕφΑθ 2099/2007, αδημ.. ΔΕφΑθ 906/2007, αδημ.. ΔΕφΑθ 1065/2006, αδημ.. ΔΕφΑθ 1930/2005, αδημ.. ΔΕφΑθ 796/2005, αδημ. 32 R. Bouniol, Droit de la concurrence et spectacle sportif, αρ. 4. P. Zen-Ruffinen, ό.π., αρ. 3. CE απόφαση της 9.11.2011, 347382. CE απόφαση της 3.3.2008, 308568. CE απόφαση της 13.4.2005, 258190. Για το γεγονός ότι ο αθλητικός διαγωνισμός προϋποθέτει την ύπαρξη κανόνων βλ. R. Bouniol, ό.π., αρ. 4. A. Rigozzi, ό.π., αρ. 18. 33 Cass. απόφαση της 20.3.2001, 00-83286. 9

υποβρύχιες αθλητικές δραστηριότητες 35, οι αγωνιστικού χαρακτήρα παραλλαγές της ταυρομαχίας (π.χ. course camarguaise, course landaise κ.λπ.) 36, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια 37, το τσιρλίντινγκ (cheerleading) 38, o αθλητικός χορός 39, ο αθλητικός προσανατολισμός 40, το πετάνκ (pétanque) 41 και το κουίντιτς (quidditch) 42 και, αντιστοίχως, ότι δεν εντάσσονται στον αθλητισμό δραστηριότητες, όπως το μπριτζ (bridge) 43, το πόκερ (poker) 44, το πέιντμπολ (paintball) 45, το τσι κουνγκ (qi gong) 46, οι θαλάσσιες δραστηριότητες αναψυχής 47, τα βέλη 48 κ.λπ. Επισημαίνεται ότι, εν όψει του νομοθετικού πλαισίου και του σκοπού που επιδιώκεται με κάθε συγκεκριμένη ρύθμιση, τίποτα δεν εμποδίζει μια συγκεκριμένη δραστηριότητα άλλοτε να υπάγεται σε συγκεκριμένες διατάξεις της έννομης τάξης για τον αθλητισμό και άλλοτε όχι. Έτσι, π.χ. τα αθλητικά σωματεία, οι αθλητικές ενώσεις και οι αθλητικές ομοσπονδίες που καλλιεργούν το σκάκι και το μπριτζ υπάγονται στις διατάξεις του ν. 2725/1999 (βλ. και άρθρο 3 παρ. 5) 49, αλλά όχι και στις διατάξεις για απαλλαγή από ΦΠΑ υπηρεσιών που συνδέονται στενά με τον αθλητισμό (άρθρο 132 παρ. 1 περ. ιγ της Οδηγίας 2006/112/ΕΚ και άρθρο 22 παρ. 1 περ. ιδ του ν. 2859/2000) 50. Εξάλλου, ακόμα και αν συγκεκριμένες δραστηριότητες, π.χ. τα βέλη 51, δεν υπάγονται ούτε νομοθετικά ούτε νομολογιακά σε διατάξεις της κρατικής έννομης τάξης για τον αθλητισμό, δύναται, ανάλογα με την περίπτωση, να εφαρμόζονται για αυτές τουλάχιστον κανόνες της αθλητικής έννομης τάξης, π.χ. των διεθνών αθλητικών ομοσπονδιών για τις εθνικές αθλητικές ομοσπονδίες που είναι μέλη τους ή ακόμα και της ΔΟΕ για τις εθνικές αθλητικές ομοσπονδίες που είναι μέλη διεθνών αθλητικών ομοσπονδιών αναγνωρισμένων από τη ΔΟΕ. 34 CAA Marseille απόφαση της 23.11.2006, 02MA01921. 35 ΓΔΕΕ απόφαση της 10.3.2020, T-251/18, IFSUA κατά Συμβουλίου. ΔΕφΑθ 2454/2015, αδημ.. ΔΕφΘεσ 2764/2015, αδημ.. CE απόφαση της 11.6.2010, 329011. 36 CE απόφαση της 5.3.2020, 438891. 37 M. Boudot/M. Faure-Abbad σε G. Rabu/M. Reverchon-Billot, Les enjeux juridiques de l e-sport, σελ. 30 επ.. G. Rabu, Loot boxes: le côté obscur de Star Wars Battlefront II, CDS 49, 39. N. Besombes, Sport et e-sport: une comparaison récurrente à déconstruire, Jurisport 185, 19. 38 ΑΔΑ ΩΝΣΔ4653Π4-4ΞΦ. 39 CE απόφαση της 28.1.1998, 158339 και 158380. 40 CAA Nancy απόφαση της 11.4.2011, 10NC00542. 41 CAA Marseille απόφαση της 14.2.2013, 11MA01427. 42 R. Maurel, Le droit du sport et les compétitions sportives, σε V. Ndior/N. Rousseau, Le droit dans la saga Harry Potter, σελ. 89 επ. (92). 43 ΔΕΕ απόφαση της 26.10.2017, C-90/16, The English Bridge Union. CE απόφαση της 26.7.2006, 285529. 44 Cass. απόφαση της 30.10.2013, 12-84784. 45 CE απόφαση της 13.4.2005, 258190. 46 CAA Marseille απόφαση της 28.6.2007, 03ΜΑ02088. 47 CE απόφαση της 3.3.2008, 308568. 48 CE απόφαση της 9.11.2011, 347382. 49 Βλ. ενδεικτικά για το σκάκι ΑΣΕΑΔ 21/2018. ΑΣΕΑΔ 15/2017. ΑΣΕΑΔ 52/2012. ΑΔΑ 6Τ154653Π4-Ζ0Β. ΑΔΑ 65Ω64653Π4-Φ9Ω. ΑΔΑ 6ΓΛΛ4653Π4-8ΑΗ. Βλ. ενδεικτικά για το μπριτζ ΑΣΕΑΔ 63/2017. ΑΣΕΑΔ 84/2015. ΑΣΕΑΔ 87/2014. ΑΔΑ 72Ι44653Π4-Η1Ψ. ΑΔΑ ΨΟΙ14653Π4-Ζ4Ξ. ΑΔΑ ΩΥ6Κ4653Π4-ΟΡΧ. 50 ΔΕΕ απόφαση της 26.10.2017, C-90/16, The English Bridge Union. 51 M. Boudot/M. Faure-Abbad σε G. Rabu/M. Reverchon-Billot, ό.π., σελ. 29. 10

Για τις δραστηριότητες που εντάσσονται στον αθλητισμό γίνεται διάκριση (βλ. π.χ. άρθρα 34 παρ. 2 και 59 παρ. 1.2 του Ολυμπιακού Χάρτη και άρθρα 8 παρ. 2, 10, 11 παρ. 1, 16 παρ. 2, 18, 19 παρ. 1-2, 20 παρ. 1, 24 παρ. 9 του ν. 2725/1999 κ.λπ.) μεταξύ αθλημάτων (sports), τα οποία αποτελούν ευρύτερες κατηγορίες αθλητικής δραστηριότητας (π.χ. ποδόσφαιρο, γυμναστική, τρίαθλο κ.λπ.) με όλες τις επί μέρους ειδικότερες μορφές ή κατηγορίες τους, και κλάδων άθλησης (disciplines), οι οποίοι αποτελούν επί μέρους ειδικότερες μορφές ή κατηγορίες των αθλημάτων (π.χ. το ποδόσφαιρο σάλας και το ποδόσφαιρο άμμου σε σχέση με το ποδόσφαιρο, η ρυθμική γυμναστική και η ενόργανη γυμναστική σε σχέση με τη γυμναστική, το άκουαθλον σε σχέση με το τρίαθλο κ.λπ.) 52. Επίσης, νομικά κρίσιμη (π.χ. ως προς την εφαρμογή των άρθρων 3 παρ. 2-3, 14 παρ. 3 και 24 παρ. 7, 34 παρ. 10, 41Δ παρ. 10, 43 επ., 119 παρ. 1 του ν. 2725/1999) είναι και η διάκριση μεταξύ ομαδικών αθλημάτων (sports collectifs), τα οποία απαντώνται μόνο ως ομαδικά και στα οποία είναι δυνατή η αντικατάσταση αθλητή κατά τη διάρκεια αγώνα (π.χ. ποδόσφαιρο, καλαθοσφαίριση, πετοσφαίριση, χειροσφαίριση κ.λπ.), και ατομικών αθλημάτων (sports individuels), στα οποία μπορούν να εμφανίζονται και μεμονωμένοι κλάδοι άθλησης ομαδικού χαρακτήρα (π.χ. 4x100μ στο στίβο, ομαδική καταδίωξη στην ποδηλασία, συγχρονισμένες καταδύσεις στην κολύμβηση κ.λπ.) και στα οποία δεν είναι δυνατή η αντικατάσταση αθλητή κατά τη διάρκεια αγώνα 53. Τέλος, το αθλητικό δίκαιο ερευνά συμπληρωματικώς και ζητήματα που αφορούν το μη αγωνιστικό αθλητισμό, π.χ. τα ιδιωτικά γυμναστήρια και τις ιδιωτικές αθλητικές σχολές [άρθρο 32 του ν. 2725/1999, π.δ. 219/2006 και ΚΥΑ Φ.Α.2.1/33565/9.12.2013 (ΦΕΚ Β 3169/12.12.2013)], τον αθλητικό τουρισμό και την αθλητική αναψυχή (άρθρα 6 επ. του ν. 4548/2018 και άρθρο 70 του π.δ. 4/2018), το μαζικό αθλητισμό [άρθρο 39 του ν. 2725/1999, άρθρο 70 του π.δ. 4/2018, ΥΑ 69097/2670/170/7.2.2020 (ΦΕΚ Β 461/14.2.2020) και ΥΑ 187200/13385/1259/891/7.6.2016 (ΦΕΚ Β 1774/17.6.2016)], τον εκπαιδευτικό αθλητισμό (άρθρο 37 παρ. 2 του ν. 2725/1999 για τη Διεθνή Ολυμπιακή Ακαδημία και άρθρο 18 παρ. 6 του ν. 2947/2001 για την Εθνική Ολυμπιακή Ακαδημία) και το θεραπευτικό αθλητισμό (βλ. γαλλικό νόμο 2016-41 για τον εκσυγχρονισμό του συστήματος υγείας) 54. ΙΙ. Νομικός πλουραλισμός Η έννομη τάξη που διέπει τον αθλητισμό συνδιαμορφώνεται από τον ιδιόμορφο συνδυασμό (combinaison), διάδραση (interaction), αντιπαράθεση (juxtaposition) και διαπάλη (concours) των εννόμων τάξεων που διαμορφώνονται αφ ενός από την κρατική εξουσία (pouvoir étatique) με βάση τον κρατικό παρεμβατισμό (interventionnisme étatique) 55 και αφ 52 Βλ. ΓνωμΝΣΚ 391/2014: «Ως κλάδος άθλησης νοείται ο κλάδος αθλήματος, ο οποίος είναι μορφή ή κατηγορία του αθλήματος και αποτελεί υποσύνολο του ευρύτερου όρου άθλημα». Βλ. επίσης P.-H. Dutheil, Droit des associations et fondations, αρ. 56.15. 53 Βλ. άρθρο 1 περ. μδ του ν. 4373/2016: «ομαδικό άθλημα: άθλημα στο οποίο επιτρέπεται η αντικατάσταση παικτών κατά τη διάρκεια ενός αγώνα». άρθρο 34 παρ. 10 περ. γ του ν. 2725/1999: «ως ατομικά αθλήματα νοούνται και τα ομαδικά αγωνίσματα αυτών». 54 B. Larras/M. Charles, L activité physique sur prescription, Jurisport 204, 19. 55 Για τον όρο κρατικός παρεμβατισμός στον αθλητισμό βλ. Δ. Παναγιωτόπουλο, ό.π., σελ. 48-51. Δ. Γούλα, Εργασιακές σχέσεις αθλητών, σελ. 326. τοποθετήσεις Γ. Βασιλειάδη, Α. Καραμανλή και Α. Καββαδά κατά τη συζήτηση του νομοσχεδίου για την επιτροπή επαγγελματικού αθλητισμού και άλλες διατάξεις (ν. 4603/2019) στις 6.3.2019, Περίοδος ΙΖ, Σύνοδος Δ, Συνεδρίαση ϞΑ. F. Buy/J.-M. Marmayou/D. Poracchia/F. Rizzo, ό.π., αρ. 141. 11

ετέρου από την ιδιωτική πρωτοβουλία (initiative privée) και δη το αθλητικό κίνημα (mouvement sportif) με βάση το αθλητικό αυτοδιοίκητο και που ρυθμίζουν παράλληλα την οργάνωση του αθλητικού κινήματος και τη διεξαγωγή των αθλητικών αγώνων 56. Ειδικότερα, στη διαμόρφωση της αθλητικής έννομης τάξης έχουν συντελέσει αρχικά οι κανόνες που έχουν τεθεί από τα τέλη του 19 ου αιώνα από τη Διεθνή Ολυμπιακή Επιτροπή (ΔΟΕ) και στη συνέχεια, καθ όλη τη διάρκεια του 20 ου αιώνα και μέχρι σήμερα, από τις διεθνείς αθλητικές ομοσπονδίες, τις εθνικές αθλητικές ομοσπονδίες και φυσικά από τα Κράτη 57. Εν όψει τούτων, δεν θα πρέπει να αμφισβητείται ότι η αθλητική έννομη τάξη αποτελεί, από τη σκοπιά της κοινωνιολογίας του δικαίου, χαρακτηριστικό παράδειγμα συστήματος νομικού πλουραλισμού (pluralisme juridique) 58, δηλαδή συστήματος δικαίου όπου, κατ αντιπαραβολή προς τα συστήματα του κανονιστικού θετικισμού 59, το δίκαιο δεν εξαντλείται σε αυτό που παράγεται από το Κράτος, αλλά συμπεριλαμβάνει και αυτό που διαμορφώνεται διά μέσου κοινωνικών συσσωματώσεων 60. Υπό το πρίσμα αυτό, αναδεικνύεται ως κύριο χαρακτηριστικό της έννομης τάξης για τον αθλητισμό η πολλαπλότητα των συστημάτων, των δομών και των κανόνων (diversité des normes) 61. Η έννομη τάξη που διέπει τον αθλητισμό διακρίνεται με κριτήριο την πηγή προέλευσης των κανόνων σε κρατική έννομη τάξη (ordre juridique étatique), η οποία G. Rabu, L organisation du sport par le contrat, αρ. 7. Α.-Ν. Chaker, Bonne gouvernance dans le sport, Une étude européenne, σελ. 7. A. Rigozzi, ό.π., αρ. 114. J. Jaquier, La qualification juridique des règles autonomes des organisations sportives, αρ. 39. 56 Κ. Χρυσόγονος, Πολιτειολογία, σελ. 51: «Σήμερα εξάλλου μια σειρά υπερεθνικών οργανισμών, από sui generis ενώσεις κρατών, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, έως διεθνείς αθλητικές ομοσπονδίες κ.ά., ασκούν αρμοδιότητες με τις οποίες «διεισδύουν» στις επικράτειες των κρατών. Τυπικά αυτό μπορεί να συμβαίνει με τη συναίνεση των τελευταίων, εκφρασμένη μέσω οικειοθελούς προσχώρησης, αλλά επί της ουσίας τέτοια φαινόμενα αποκτούν, σε ένα όλο και περισσότερο «παγκοσμιοποιημένο» οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον, τη δική τους δυναμική και μπορεί να καταλήγουν de facto σε αμφισβήτηση της (υποτιθέμενης) αποκλειστικότητας της κρατικής εξουσίας». Δ. Παναγιωτόπουλος, ό.π., σελ. 61. F. Buy/J.-M. Marmayou/D. Poracchia/F. Rizzo, ό.π., αρ. 302. G. Simon/C. Chaussard/P. Icard/D. Jacotot/C. de la Mardière/V. Thomas, ό.π., αρ. 3. F. Latty, La lex sportiva, Recherche sur le droit transnational, σελ. 419 επ.. G. Rabu, ό.π., αρ. 680. J.-P. Karaquillo, Le droit du sport, σελ. 95. P. Zen-Ruffinen, ό.π., αρ. 15 και 23 επ.. S. Gardiner/J. O Leary/R. Welch/S. Boyes/U. Naidoo, ό.π., σελ. 76. M. James, Sports law, αρ. 1.5.3. Πρβλ. Θ. Παπαχρίστου, Κοινωνιολογία του δικαίου, σελ. 101, ο οποίος αναφορικά με το νομικό πλουραλισμό κάνει λόγο για «επικοινωνία μεταξύ διαφορετικών νομικών συστημάτων, συγκρούσεις μεταξύ τους, αλληλοδιείσδυση και εγκεντρισμό». 57 Για την εξέλιξη αυτή της διαμόρφωσης της αθλητικής έννομης τάξης βλ. Δ. Παναγιωτόπουλο, ό.π., σελ. 39 επ.. G. Simon/C. Chaussard/P. Icard/D. Jacotot/C. de la Mardière/V. Thomas, ό.π., αρ. 6-8. F. Latty, La lex sportiva, Recherche sur le droit transnational, σελ. 169 επ. Πρβλ. για την εξέλιξη της διαμόρφωσης της αθλητικής έννομης τάξης πριν το 19 ο αιώνα (σε άλλη δομή από αυτήν που είναι γνωστή σήμερα) Δ. Παναγιωτόπουλο, ό.π., σελ. 29 επ. 58 F. Buy/J.-M. Marmayou/D. Poracchia/F. Rizzo, ό.π., αρ. 19. F. Latty, ό.π., σελ. 22. G. Rabu, ό.π., αρ. 26-27. A. Rigozzi, ό.π., αρ. 137 επ.. J. Jaquier, ό.π., αρ. 191. S. Gardiner/J. O Leary/R. Welch/S. Boyes/U. Naidoo, ό.π., σελ. 76. 59 Βλ. Θ. Παπαχρίστου, ό.π., σελ. 76 επ. με περαιτέρω παραπομπές σε θεωρία. Π. Σούρλα, Justi atque injusti scientia, Μια εισαγωγή στην επιστήμη του δικαίου, σελ. 64 επ. και 77 επ.. H. Helsen, Théorie pure du droit (μτφρ.), σελ. 64 επ. 60 Βλ. F. Buy/J.-M. Marmayou/D. Poracchia/F. Rizzo, ό.π., αρ. 25, οι οποίοι χαρακτηρίζουν το σύνολο των νομικών προσώπων που συμβάλλουν στη διαμόρφωση της αθλητικής έννομης τάξης ως νομοθέτες του αθλητισμού (législateurs du sport). Βλ. TAS απόφαση της 19.1.2007, 2006/A/1082 και 1104, σκ. 36, και TAS απόφαση της 12.7.2006, 2005/A/983 και 984, σκ. 23: «Cette possibilité de développer des règles dégagées, dans la mesure du possible, de toute référence à un système de normes étatiques particulières, répond en effet à un besoin spécifique découlant de l organisation du sport». Για τα χαρακτηριστικά του νομικού πλουραλισμού βλ. Θ. Παπαχρίστου, ό.π., σελ. 100 επ. με περαιτέρω παραπομπές σε θεωρία. Χ. Παμπούκη, Η lex mercatoria ως εφαρμοστέο δίκαιο στις διεθνείς συμβατικές ενοχές, αρ. 49. S. Romano, L ordre juridique (μτφρ.), σελ. 83 επ. 61 F. Buy/J.-M. Marmayou/D. Poracchia/F. Rizzo, ό.π., αρ. 263. G. Simon/C. Chaussard/P. Icard/D. Jacotot/C. de la Mardière/V. Thomas, ό.π., αρ. 3. J.-P. Karaquillo, ό.π., σελ. 63. 12