ναοί τῶν Βαρωσίων κάνει σύντομη ἀναφορά

Στό ἀφιέρωμα αὐτό περιλαμβάνονται ἄρθρα σχετικά μέ τήν ἱστορία καί τή σημερινή κατάσταση κατεχομένων μνημείων καί ναῶν τῆς μητροπολιτικῆς περιφέρειας Κωνσταντίας - Ἀμμοχώστου. Τό πρῶτο κείμενο, Ἀναμνήσεις καί Πόθοι, τοῦ πρωτοπρ. Γεωργίου Ἰωάννου, ἀποτελεῖ μία περιδιάβαση στά χώματα τῆς Σαλαμῖνος και τῆς Ἀμμοχώστου, τοῦ ἀποστόλου Βαρνάβα καί τοῦ ἁγίου Ἐπιφανίου. Τό ἄρθρο τοῦ δρ Χαραλάμπους Χοτζάκογλου, Ὁδοιπορικό σέ τέσσερα λεηλατημένα μνημεῖα τῆς μητροπολιτικῆς περιφέρειας Κωνσταντίας - Ἀμμοχώστου, ἀναφέρεται στόν ἱστορικό καί ἀρχαιολογικό πλοῦτο τεσσάρων ἀρχαίων ναῶν τῆς Μητροπόλεώς μας, οἱ ὁποῖοι, ὅπως τά περισσότερα κατεχόμενα μνημεῖα μας, ἔχουν ὑποστεῖ τήν καταστροφική βεβήλωση τῶν κατακτητῶν. Ὁ δρ Χριστόδουλος Χατζηχριστοδούλου στό ἄρθρο του μέ τίτλο Οἱ ὀρθόδοξοι ναοί τῶν Βαρωσίων κάνει σύντομη ἀναφορά στούς ναούς τῶν Βαρωσίων, ὅπως εἶναι γνωστή ἡ νέα (ἐκτός τῶν τειχῶν) πόλη τῆς Ἀμμοχώστου. Καί τά δύο ἄρθρα συνοδεύονται ἀπό σημαντικά φωτογραφικά ντοκουμέντα. Στήν ἴδια ἑνότητα ἐντάσσεται καί τό ἄρθρο τοῦ κ. Σάββα Πραστίτη, Τά βαπτιστήρια τῶν παλαιοχριστιανικῶν βασιλικῶν Ἁγίου Ἐπιφανίου καί Καμπανόπετρας στή Σαλαμίνα. Τό ἀφιέρωμα αὐτό κλείνει μέ τό ἄρθρο τοῦ πρωτοπρ. Εὐέλθοντος Χαραλάμπους, Ἀναφορά στή ζωή καί τό ἔργο τριῶν κληρικῶν τῆς Ἀμμοχώστου, τό ὁποῖο ἀποτελεῖ μία προσωπική μαρτυρία τοῦ συγγραφέα γιά τούς μακαριστούς Ἀρχιμ. Εὐστάθιο Παπαγεωργίου, Ἀρχιερατικό Ἐπίτροπο Ἀμμοχώστου, πρωτοπρ. Ἀναστάσιο Χαραλάμπους, ἐφημέριο Ἁγίου Μέμνονος καί πρωτοπρ. Ἐλευθέριο Χριστοδούλου, ἐφημέριο Ἁγίου Λουκᾶ. 32 Πνευματική Διακονία, τεῦχος 5ο - 6o

Ἀναμνήσεις καί Πόθοι Πρωτοπρ. Γεωργίου Ἰωάννου * Τοῦτες οἱ ὄμορφες μέρες τοῦ μοσχομυρισμένου Μάη 1, μέ τούς ὁλάνθιστους κήπους καί τις τόσες ὀμορφιές δίνουν στόν ἄνθρωπο τό ἔναυσμα νά ὑψωθεῖ πάνω ἀπό τήν ὕλη, μέ τή σκέψη του ν ἀναπολεῖ καί νά ταξιδεύει σέ χώρους καί τόπους ἀγαπημένους, ἐκεῖ πού βρίσκονται κομμάτια ἀπό τήν ψυχή του. Ἀναπολώντας καί περιδιαβάζοντας μέ βιασύνη αὐτές τίς μέρες σταματοῦμε στή Σαλαμίνα καί στήν Ἀμμόχωστο. Κι ἡ βιασύνη μας τούτη ἔρχεται αὐτές τίς ἡμέρες πού γιορτάζουμε τόν Ἅγιο Ἐπιφάνιο καί σέ λίγες μέρες τόν ἀπόστολο Βαρνάβα. Γιορτάζοντας τούτους τους ἁγίους πού σημάδευσαν την ἔνδοξη πορεία τῆς Κύπρου μέ τή ζωή καί τούς ἀγῶνες τους, τί νά πρωτοθυμηθοῦμε; Τή Σαλαμίνα; Τήν Κωνσταντία; Τό Βαρώσι, τό νέο καί πασίχαρο βλαστάρι πού ξεπετάκτηκε ἀπό τό γέρικο κορμό, τήν ἀρχαία Σαλαμίνα, τήν καλλιέλαιη ἐλιά τοῦ Εὐαγόρα; Ἄχ τόποι δοξασμένοι, τόποι παραδεισένιοι. Ἀτενίζοντάς σας ἀπό μακρυά ἀναστενάζω καί μέ τήν ψυχή ματωμένη καί τά μάτια βουρκωμένα λέω κι ἐγώ τοῦ Δαβίδ τήν ἱκεσία «Τίς δώσει μοι πτέρυγας, ὡσεί περιστερᾶς καί πετασθήσομαι καί καταπαύσω;» Βλέποντας τήν καταγάλανη θάλασσα τῆς Σαλαμίνας σκέφτομαι καί μονολογῶ «Δεν εἶστε σεῖς τά πεντακάθαρα καί παιχνιδιάρικα κύματα πού σπρώξατε τά καράβια πού φέραν τό Βαρνάβα καί τόν Ἐπιφάνιο; Δέν εἶστε οἱ ἴδιες οἱ δροσόλουστες αὖρες πού τυλίγατε στίς μυρωμένες πνοές σας τήν ἔνδοξη πόλη, τούς ναούς, τίς ἀγορές, τά θέατρα, τά μέγαρά της; Δέν εἶστε ἐσεῖς οἱ ἴδιες αὖρες πού ἀρωματισμένες μέ τῶν λεμονανθῶν τά μύρα κάνατε ἐπίγειο παράδεισο τή νέα πόλη τῆς Ἀμμοχώστου; Πῶς βαστᾶτε νά δροσίζετε σήμερα καί νά εὐφραίνετε βαρβάρους καί ἀλλοθρήσκους καί ξένους μέ τά χώματα τοῦτα, πού μές στά σπλάχνα τους βαστοῦν σφικτά ρίζες ἀνεπανάληπτου πολιτισμοῦ; Γιατί ὄμορφη καί καταγάλανη θάλασσα δέν σηκώνεις τά κύματά σου βουνά νά πνίξεις τούς βαρβάρους πού μολύνουν τήν ἁγιασμένη κι ἔνδοξη γῆ; Τόσο φταίξαμε, Βαρνάβα ἀπόστολέ μας, πού γιά τριάντα πέντε χρόνια ἀνέχεσαι νά μήν ἀκούονται στούς θόλους τοῦ πάνσεπτου σου ναοῦ δοξαστικά καί μεγαλυνάρια; Τόσο φανήκαμε ἀνάξιοι, μεγάλε πατέρα Ἐπιφάνιε, νά στερηθοῦμε τή θέα τῆς φημισμένης σου βασιλικῆς, ὅπου ἀναβαπτιζόμαστε στήν κολυμβήθρα τοῦ πολιτισμοῦ τῆς εὐσεβείας καί τῆς καλαισθησίας τῶν προγόνων μας; Τρισένδοξοι ἅγιοί μας, τό ὁμολογοῦμε. Πλανηθήκαμε, κάναμε λάθη καί παραστρατήματα πολλά. Ἱκετεύσατε ὅμως, ἅγιοι, τόν Παντεπόπτη Θεό μας νά μᾶς λυπηθεῖ καί νά μᾶς λυτρώσει. Καί σύντομα τό πανέμορφο καμπαναριό τῆς Ἅγιας Ζώνης καί ὅλων τῶν ἐκκλησιῶν νά ἠχήσουν τήν Ἀνάσταση τήν πολυπόθητη. Νά τρέξουμε πρῶτα στόν Ἅη Νικόλα, τό καθεδρικό μας, νά ψάλλουμε δοξολογία καί μετά... καί νύχτα νά ναι, νά ρθοῦμε στόν τάφο σου, ἀπόστολε Βαρνάβα μας, ν ἀνάψουμε κεριά καί μαζί μέ τίς ψυχές τῶν ἀξέχαστων πατέρων τῆς Μονῆς σου νά ψάλλουμε τό τροπάρι σου. Νά πᾶμε τήν ἄλλη μέρα χαράματα νά προσκυνήσουμε στά ἐρείπια σου, Σαλαμίνα καύχημά μας. Νά μαζευτοῦμε γύρω ἀπ τή βασιλική σου, ἅγιε Ἐπιφάνιε, καί μ ὅλη τή δύναμη τῆς ψυχῆς μας νά βροντοφωνάξουμε τό ψαλμικό «Ἐξηγέρθη ὡς ὁ ὑπνῶν Κύριος, ὡς δυνατός κεκραιπαληκώς ἐξ οἴνου, καί ἐπάταξε τούς ἐχθρούς αὐτοῦ ὀπίσω, ὄνειδος αἰώνιον ἔδωκεν αὐτοῖς». * Ὁ πρωτοπρ. Γεώργιος Ἰωάννου εἶναι ἱερατικῶς προϊστάμενος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Σωτήρας. 1 Τό κείμενο γράφτηκε τό Μάιο τοῦ 2008 μέ ἀφορμή τήν ἑορτή τοῦ Ἁγίου Ἐπιφανίου (12 Μαΐου). Πνευματική Διακονία, τεῦχος 5ο - 6o 33

Ὁδοιπορικό σέ τέσσερα λεηλατημένα μνημεῖα τῆς Μητροπολιτικῆς περιφέρειας Κωνσταντίας - Ἀμμοχώστου δρ. Χαραλάμπους Γ. Χοτζάκογλου * ΝΑΟΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΑΥΓΑΣΙΔΟΣ, ΜΗΛΙΑ ΑΜΜΟΧΩΣΤΟΥ Ἡ μονὴ τῆς Παναγίας Αὐγασίδος στὴ Μηλιὰ Ἀμμοχώστου ἀποτελοῦσε ἕνα ἀπὸ τὰ σημαντικὰ μοναστικὰ συγκροτήματα τῆς μεσαιωνικῆς περιόδου τῆς Κύπρου. Ἡ ἐντυπωσιακὴ κατασκευή του μὲ φροντισμένους κυβόλιθους, γλυπτικὸ διάκοσμο, τὸ μέγεθός του, ἡ χρήση συλλημάτων (spolia) ἀπὸ τὰ ἐρείπια τῆς ἀρχαίας Σαλαμίνος καὶ ἀπὸ παλαιοχριστιανικὰ ἐρείπια, ἡ ἐγγύτητά του πρός τὸ μεσαιωνικὸ κέντρο τῆς Ἀμμοχώστου καὶ ὁ πολυτελής του τοιχογραφικὸς διάκοσμος μαρτυροῦν κατασκευὴ ἀπαιτήσεων μὲ μεγάλη οἰκονομικὴ χορηγία. Τὸ μνημεῖο παρουσιάσθηκε στὴ μελέτη τοῦ γνωστοῦ Γάλλου Κ. Ἐνλὰρ (C. Enlart), ἀπὸ τὸ ἔργο καὶ τὸ φωτογραφικὸ ἀρχεῖο τοῦ ὁποίου προέρχονται καὶ οἱ περισσότερες πληροφορίες. Δυστυχῶς γύρω στὸ 1989 τοποθετήθηκε δυναμίτης στὸ μνημεῖο καὶ ἀνατινάχθηκε μὲ τήν ἀνοχὴ τοῦ κατοχικοῦ καθεστῶτος, ἀφανίζοντας τὸ μία γιὰ πάντα ἀπὸ τὴ λειτουργικὴ χρήση καὶ τήν ἐπιστημονικὴ μελέτη. Στὰ πλαίσια τοῦ Προγράμματος Καταγραφῆς τῶν θρησκευτικῶν μνημείων στὰ Κατεχόμενα ποῦ ἐκπονήθηκε ἀπὸ τὸ Μουσεῖον τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Κύκκου πραγματοποιήθηκε αὐτοψία στὸ χῶρο τῆς μονῆς καὶ διαπιστώθηκε πῶς τὰ πάλαι ποτὲ κελλιὰ τῶν μοναχῶν, τὰ μοναδικὰ οἰκοδομικὰ στοιχεῖα τῆς μεσαιωνικῆς μονῆς ποῦ διασώζονται σήμερα, ἔχουν μετατραπεῖ σὲ στάβλους. Δέν γνωρίζουμε, τὶ ἀπέγινε ὁ πλούσιος τοιχογραφικὸς διάκοσμος τοῦ μνημείου, ἂν δηλαδὴ ἀποτοιχίσθηκε ἐκ τῶν προτέρων ἢ ἂν εἶχε τὴν τύχη τοῦ ὑπόλοιπου μνημείου. Οἱ λιγοστὲς φωτογραφίες ποῦ διεσώθησαν στὸ φωτογραφικὸ Ἀρχεῖο τοῦ Τμήματος Ἀρχαιοτήτων μαρτυροῦν ζωγραφικὴ τέχνη ὑψηλῆς στάθμης, ἡ ὁποία θὰ μποροῦσε νὰ χρονολογηθεῖ στὴν παλαιολόγειο περίοδο καὶ ἀκολουθεῖ τὰ τεχνοτροπικὰ ρεύματα τῆς Κυπροαναγεννησιακῆς ζωγραφικῆς στὴν Κύπρο. Τὸ Τμῆμα Ἀρχαιοτήτων εἶχε ἀναλάβει τὸ 1968 τὴ συντήρηση καὶ ἀποκατάσταση τῶν κελλιῶν τῆς μονῆς. Τὸ μνημεῖο εἶχε τουλάχιστον δύο οἰκοδομικές φάσεις, ὅπως μπορεῖ νὰ διαπιστωθεῖ καὶ ἀπὸ τίς φωτογραφίες. Ἀρχιτεκτονικῶς ἐπρόκειτο γιὰ δίχωρο ναό, τοῦ ὁποίου τὸ νότιο καὶ παλαιότερο κλίτος ἔφερε κυλινδρικὸ τροῦλλο, ἐνῶ τὸ βόρειο στεγαζόταν μὲ σταυροθόλια. Οἱ δύο ναοὶ ἐπικοινωνοῦσαν μεταξύ τους μὲ μεγάλα ἀνοίγματα ποὺ δημιουργοῦσαν δύο γοτθικὰ τόξα. Γιὰ τὴν καλύτερη στήριξη τοῦ μνημείου προστέθηκαν ἐπίσης ἀντηρίδες στὴ βόρεια καὶ στὴ δυτικὴ πλευρὰ τοῦ μνημείου. Πάνω ἀπὸ τὴ δυτικὴ θύρα τοῦ νοτίου κλίτους ὑπῆρχε κυκλικός, διακοσμητικὸς φεγγίτης, ἐνῶ ἀνάγλυφο διακοσμημένο περιθύρωμα διακοσμοῦσε τὴ βόρεια θύρα τοῦ ναοῦ. Ἀντίστοιχες περιπτώσεις ναῶν, ὅπου προσετέθη ἄλλο ἕνα κλίτος στὴν ἤδη ὑπάρχουσα ἐκκλησία εἶναι γνωστὲς καὶ ἀπὸ ἀλλοῦ, ὅπως π.χ. ἡ Παναγία τοῦ Τρικώμου ἢ ὁ ναὸς τῆς Παναγίας στὴ Χρυσαλινιώτισσα. Οἱ δίχωροι ναοὶ κτίζονταν εἲτε γιὰ τὴ διεύρυνση τοῦ χώρου γιὰ τὸ ἐκκλησίασμα, εἲτε κατόπιν τῶν ἀποφάσεων τῆς Ἑνωτικῆς Συνόδου στὴ Φερράρα-Φλωρεντία, ὅπου κάθε δόγμα (Ὀρθόδοξοι, Ρωμαιοκαθολικοὶ) εἶχε τὴ δυνατότητα νὰ μοιράζεται τὸν ἴδιο ναό, ἀλλὰ δὲν ἐπιτρεπόταν νὰ λειτουργεῖ στὴν ἴδια Ἁγία Τράπεζα. Τὸ ἀρχιτεκτονικὸ αὐτὸ φαινόμενο ἐντοπίζεται καὶ στὴν Κρήτη, ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλα Βενετοκρατούμενα μέρη τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Ἡ μεσαιωνικὴ ταφόπλακα ποὺ διασωζόταν ἐντοιχισμένη στοὺς τοίχους τοῦ μνημείου, ἐνδεχομένως νὰ ἀπεικόνιζε τὸ χορηγὸ τῆς οἰκοδομικῆς ἐπέκτασης. Ἡ ἑλληνικὴ ἐπιγραφὴ ποὺ τὴ συνόδευε ἀναγράφοντας τὸ ὄνομα Γεώργιος καὶ τὸ ἔτος 1482 ἀποτελοῦν μία ἔνδειξη γιὰ τὴ χρονολόγηση τοῦ μνημείου. Ἡ ἀναφορὰ τοῦ ἀρχιμαν- * Ὁ Δρ. Χαράλαμπος Χοτζάκογλου εἶναι συνεργάτης τοῦ Μουσείου τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Κύκκου, καί βυζαντινολόγος στό Ἑλληνικό Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν. 34 Πνευματική Διακονία, τεῦχος 5ο - 6o

δρίτου Κυπριανοῦ (18ος αἰ.), πὼς τὸ μνημεῖο ἀνῆκε στὴν Ἀρχιεπισκοπὴ ἐπιβεβαιώνεται καὶ ἀπὸ ἔγγραφο τοῦ 1820 τοῦ ἀρχιεπισκόπου Κυπριανοῦ, ὅπου συμπεραίνεται πῶς ἡ μονὴ τῆς Αὐγασίδος μαζὶ μὲ ὅλα τὰ κτήματά της εἶχε περιέλθει στὴν Ἀρχιεπισκοπή. Στὸ ναὸ σώζονταν πολλὲς εἰκόνες χρονολογούμενες κυρίως γύρω στὰ μέσα τοῦ 18ου αἰῶνος. Τὸ ξυλόγλυπτο εἰκονοστάσιο εἶχε ἐπιχρυσωθεῖ τὸ 1781 ἀπὸ τούς ζωγράφους ἀρχιμανδρίτη Λεόντιο καὶ πρωτοσύγκελλο Φιλάρετο τῆς Μονῆς τοῦ Ἁγίου Ἠρακλειδίου. Οἱ ἴδιοι ζωγράφοι εἶχαν ἱστορήσει καὶ πληθώρα φορητῶν εἰκόνων τοῦ ναοῦ, τὰ βημόθυρα, τόν Ἐσταυρωμένο καὶ τόν ἄμβωνα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Ἄθ. Παπαγεωργίου, Ἡ παλαιχριστιανικὴ καὶ βυζαντινὴ ἀρχαιολογία καὶ τέχνη ἐν Κύπρῳ κατὰ τὰ ἔτη 1967-8 ἌπΒ 1970, 347-352. Χ. ΧΟΤΖΑΚΟΓΛΟΥ, Τὰ θρησκευτικὰ μνημεῖα στὴν Τουρκοκρατούμενη Κύπρο, Λευκωσία, Μουσεῖον Ἱερᾶς Μονῆς Κύκκου, =2009, 108-9 μὲ τὴν προγενέστερη βιβλιογραφία. ΙΩ. ΗΛΙΑΔΗΣ, Ἡ κυπροαναγεννησιακὴ ζωγραφική: Τὸ λατινικὸ παρεκκλήσι τοῦ Ἁγ. Ἰωάννου τοῦ Λαμπαδιστοῦ στὸν Καλοπαναγιώτη καὶ τὰ παρεμφερῆ μνημεῖα, (ἀνέκδοτη διδακτορικὴ διατριβὴ) Λευκωσία 2008. Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΑΥΓΑΣΙΔΑΣ ΠΡΟ ΤΟΥ 1974 Ο,ΤΙ ΑΠΕΜΕΙΝΕ ΣΗΜΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΝΑΟ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΑΥΓΑΣΙΔΑΣ Πνευματική Διακονία, τεῦχος 5ο - 6o 35

ΑΠΟΨΗ ΑΠΟ ΤΑ ΚΕΛΛΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΟΝΗ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΑΥΓΑΣΙΔΑΣ ΣΗΜΕΡΑ ΑΠΟΨΗ ΑΠΟ ΤΑ ΚΕΛΛΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΟΝΗ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΑΥΓΑΣΙΔΑΣ ΣΗΜΕΡΑ 36 Πνευματική Διακονία, τεῦχος 5ο - 6o ΤΑ ΚΕΛΛΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΟΝΗ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΑΥΓΑΣΙΔΑΣ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΩΣ ΣΤΑΥΛΟΣ

ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΑΟ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΑΥΓΑΣΙΔΑΣ ΠΡΙΝ ΤΟ 1974 ΝΑΟΣ ΑΓ. ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ, ΣΥΓΚΡΑΣΙΣ Ὁ μεγαλοπρεπὴς ναὸς τοῦ Ἁγ. Προκοπίου στὴ Σύγκραση ἀποτελεῖ ἕνα ἀπὸ τὰ σημαντικώτερα μνημεῖα στὴν Κύπρο, τόσο λόγω τοῦ ἀρχιτεκτονικοῦ του τύπου, ὅσο καὶ λόγω τῆς διακόσμησης στὸ ἐσωτερικό του. Ἀρχιτεκτονικὰ ἐντάσσεται στὸν τύπο τοῦ μεταβατικοῦ σταυροδειδοῦς ἐγγεγραμμένου μὲ τροῦλλο ναοῦ, ὁ ὁποῖος διακρίνεται γιὰ τὶς μεγάλες διαστάσεις του καὶ τὴν ἐπιμελημένη τοιχοδομία του. Χρονολογικὰ φαίνεται νὰ ἀνάγεται στὸ 10ο αἰώνα, στὴν περίοδο δηλαδὴ τῆς ἐπανένταξης τῆς Κύπρου ὑπὸ τὸν πλήρη βυζαντινὸ ἔλεγχο. Κατὰ τὴν περίοδο ἐκείνη διαδόθηκε ὁ τύπος αὐτὸς σὲ ὁλόκληρη τὴ νησιωτικὴ χώρα (π.χ. Κρήτη, Λέσβος, Χίος, Ἰκαρία, Ρόδος, Νάξος). Γιὰ τήν κατασκευὴ τοῦ κρηπιδώματος χρησιμοποιήθηκαν ὀγκώδη, ἀκανόνιστοι δόμοι σὲ δεύτερη χρήση, ὅπως ὁμοίως συναντοῦμε καὶ σὲ σύγχρονα μνημεῖα τῆς περιόδου (μεσοβυζαντινὴ φάση Ἁγ. Λαζάρου Λάρνακος). Ἀρχαία συλλήματα, ἐνδεχομένως ἀπὸ τὴν κοντινὴ Σαλαμίνα, βρέθηκαν στὸν περίβολο τοῦ ναοῦ (ἀράβδωτοι κίονες καὶ μαρμάρινο κιονόκρανο, τὸ ὁποῖο καταγράψαμε τὸ 2003 καὶ σήμερα ἔχει ἐξαφανισθεῖ). Ἐπίσης, στὸν ναὸ εἶχε ἐντοπισθεῖ πρὶν τὴν Τουρκικὴ εἰσβολὴ καὶ κολυμβήθρα λαξευμένη σὲ ὑστερορωμαϊκὸ ἐπιτύμβιο κιονίσκο. Τὸ μνημεῖο ἀποπνέει τὴν αἴσθηση τοῦ ὄγκου καὶ τοῦ μεγέθους καὶ θὰ πρέπει νὰ σχετίζεται ἄμεσα μὲ τὴν κωνσταντινουπολίτικη παρουσία στὴ Μεγαλόνησο. Ἡ ἀπουσία νάρθηκος, ἡ τριμερὴς διάρθρωση τοῦ Ἱεροῦ καὶ οἱ σταυροειδεῖς νευρώσεις τοῦ τρούλλου συνδέουν τὸν Ἁγ. Προκόπιο μὲ μία σειρὰ ἀντίστοιχων ναῶν, ὅπως π.χ. τόν Ἁγ. Ἱλαρίωνα καὶ Βαρνάβα στὴν Περιστερώνα, τὸν Ἁγ. Λάζαρο στὴ Λάρνακα καὶ τόν Ἀπόστολο Βαρνάβα. Σὲ ὅλα τὰ μνημεῖα αὐτὰ παρατηρεῖται ἐπίσης μέσῳ τῆς διακόσμησης τοῦ ἐσωτερικοῦ τοῦ μνημείου ἡ προσπάθεια ἀνάδειξης μεγαλοπρέπειας καὶ πλούτου. Ἔτσι καὶ στὸν Ἅγιο Προ- Πνευματική Διακονία, τεῦχος 5ο - 6o 37

κόπιο τὸ ἐσωτερικὸ τοῦ ναοῦ ἦταν διακοσμημένο μὲ τοιχογραφίες, μαρμαροθετήματα γλυπτὸ διάκοσμο, καθὼς ἐπίσης καὶ σύνθρονο. Δίπλα στὴ δυτικὴ θύρα τοῦ ναοῦ, στὴν ἀριστερὴ πλευρὰ εἶχε ἐντοιχισθεῖ λίθινο προσκυνητάριο γιὰ τὴν τοποθέτηση τῆς ἐφέστειας εἰκόνας τοῦ ναοῦ στὶς περιόδους λιτανείας καὶ ἑορτῶν. Σημαντικότατο ἐπίσης ἱστορικὸ στοιχεῖο ἀποτελεῖ ὁ ἐντοπισμὸς μίας γραπτῆς ἐπιγραφῆς στὸν ναό, ἡ ὁποία ἕνεκα τῶν ἱστορικῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρει ἀνάγει τὴ χρονολόγηση τοῦ μνημείου τουλάχιστον στὸ 10ο αἰώνα. Μπροστὰ ἀπὸ τὴν ἐπιγραφὴ αὐτὴ βρισκόταν ὑπόγειο ἁγίασμα. Ὁ ναὸς ἐπισκευάσθηκε τόσο κατὰ τὴν περίοδο τῆς Λατινοκρατίας, ὅσο καὶ στὴ σύγχρονη περίοδο. Στίς περιόδους ἐπισκευῶν θὰ ἀνάγεται καὶ ἡ τοποθέτηση τῶν πινακίων στὸ ἐσωτερικὸ τοῦ τρούλλου. Λίθινη ἐγχάρακτη ἐπιγραφὴ στὸ ὑπέρθυρο μνημονεύει τὴ 2α Ἰουλίου 1918, ὡς χρονολογία περάτωσης ἐργασιῶν ἀνακαίνισης. Στὸ δυτικὸ τοῖχο τοῦ ναοῦ ἐντοιχισμένη πλάκα μνημονεύει τὴν κατασκευὴ τοῦ δαπέδου δαπάναις Ἀνδρέα Χ. Λούτσιου τὸ ἔτος 1956. Ἐνδεχομένως τότε νὰ ἀνακατασκευάσθηκε καὶ τὸ σημερινὸ μαρμαροθέτημα στὸ Ἱερό. Σὲ δύο τυφλὲς κόγχες ἐν εἴδει προσκυνηταρίων ἀπεικονίσθηκαν δύο ἔφιπποι ἅγιοι, ὁ Προκόπιος καὶ ὁ Γεώργιος. Οἱ τοιχογραφίες αὐτὲς ἔχουν ὑποστεῖ βανδαλισμοὺς μετὰ τὴν τουρκικὴ εἰσβολή. Αὐτὴ τοῦ ἁγ. Προκοπίου ἀνάγεται στὰ τέλη τοῦ 19ου αἰῶνος καὶ φαίνεται πὼς ἀντέγραψε ἀντίστοιχη παράσταση ὑποκείμενου τοιχογραφικοῦ στρώματος. Τοιχογραφικὰ σπαράγματα καὶ ἄλλες τοιχογραφίες (π.χ. ἅγ. Ἀνδρόνικος καὶ Ἀθανασία) σώζονται διάσπαρτες σὲ ποικίλα σημεῖα τοῦ ναοῦ παραπέμποντας σὲ πλήρη εἰκονογράφηση τῆς ἐκκλησίας καὶ χρονολογοῦνται στὴ μεσαιωνικὴ περίοδο. Τίποτε δὲν σώζεται σήμερα ἀπὸ τὸ ξυλόγλυπτο εἰκονοστάσιο τοῦ ναοῦ. Τὸ 1975 ἐντοπίσθηκε σπασμένος καὶ ριγμένος στὸ ἔδαφος ὁ Ἐσταυρωμένος τοῦ εἰκονοστασίου. Σύγχρονο ἦταν καὶ τὸ κωδωνοστάσιο ποὺ κτίσθηκε στὴ βορειοανατολικὴ γωνία τοῦ ναοῦ σὲ νεογοτθίζοντα ρυθμό. Ὁ περίβολος τοῦ ναοῦ χρησιμοποιήθηκε ὡς κοιμητήριο. Σήμερα σπασμένοι σταυροὶ καὶ ἀνεσκαμμένα μνήματα στὴ νότια πλευρὰ τοῦ ναοῦ δηλώνουν τὸ πέρασμα τοῦ Τούρκου εἰσβολέα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Χ. ΧΟΤΖΑΚΟΓΛΟΥ, «Ἀρχιτεκτονικὴ καὶ τέχνη στὴν Κύπρο», στό: Ἱστορία τῆς Κύπρου (ἔκδ. Θ. Παπαδοπούλλου), Βυζαντινὴ Κύπρος, Λευκωσία, Ἵδρυμα Ἄρχ. Μακαρίου Γ, 2005, τ. Γ, 465-787 μὲ περαιτέρω βιβλιογραφία. Ch. Chotzakoglou, Christian Mosaics and Mural Paintings in the Occupied Areas of Cyprus: Preliminary Report on their Condition, στό: Sweet Land..., Lectures on the History and Culture of Cyprus (ἔκδ. J. Chrysostomides, Ch. Dendrinos), Camberley 2006, 101-164 καὶ ἰδίως 123, εἰκ. 50. Χ. ΧΟΤΖΑΚΟΓΛΟΥ, Τὰ θρησκευτικὰ μνημεῖα στὴν Τουρκοκρατούμενη Κύπρο, Λευκωσία, Μουσεῖον Ἱερᾶς Μονῆς Κύκκου, =2009, εἰκ. σελ. 83. ΣΤ. ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ, Ἡ ἀρχιτεκτονικὴ τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Προκοπίου στὴ Σύγκραση Ἀμμοχώστου, στό: Περιλήψεις Δ Διεθνοῦς Κυπρολογικοῦ συνεδρίου (ἐπιμ. Χ. Χοτζάκογλου), Λευκωσία 2008, 118-9. 38 Πνευματική Διακονία, τεῦχος 5ο - 6o

ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ, ΑΓ. ΠΡΟΚΟΠΙΟΣ ΣΥΓΚΡΑΣΗ ΚΑΤΕΣΤΡΑΜΜΕΝΗ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ, ΑΓ. ΠΡΟΚΟΠΙΟΣ ΣΥΓΚΡΑΣΗ Πνευματική Διακονία, τεῦχος 5ο - 6o 39

ΤΟ ΒΕΒΗΛΩΜΕΝΟ ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΟ, ΑΓ. ΠΡΟΚΟΠΙΟΣ ΣΥΓΚΡΑΣΗ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΠΑΡΑΓΜΑΤΑ, ΑΓ. ΠΡΟΚΟΠΙΟΣ ΣΥΓΚΡΑΣΗ ΑΓ. ΠΡΟΚΟΠΙΟΣ ΣΥΓΚΡΑΣΗ, ΚΙΟΝΟΚΡΑΝΟ, ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΣΗΜΕΡΑ ΕΞΑΦΑΝΙΣΘΗΚΕ. 40 Πνευματική Διακονία, τεῦχος 5ο - 6o

ΑΓ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΕΞΟΡΙΝΟΣ, ΑΜΜΟΧΩΣΤΟΣ Ὁ ναὸς τοῦ Ἁγίου Γεωργίου τοῦ Ἐξορινοῦ ἢ «τοῦ Ξορινοῦ», (ὅπως οἱ ντόπιοι τὸν ἀποκαλοῦσαν) ἀποτελεῖ ἕνα ἀπὸ τὰ μεσαιωνικὰ μνημεῖα τῆς Ἀμμοχώστου, τὸ ὁποῖο ἔχει διατηρηθεῖ σὲ σχετικὰ καλὴ κατάσταση. Ὁ ναὸς ἀρχικὰ κτίθηκε ὡς μονόχωρος μὲ προεξέχουσα ἁψίδα καὶ στεγάσθηκε διὰ τριῶν σταυροθολίων, ἐνῶ ἡ ἁψίδα τοῦ διὰ τεταρτοσφαιρίου. Σὲ μεταγενέστερο στάδιο διευρύνθηκε πρὸς βορρᾶν καὶ νότον μὲ τὴν προσθήκη ἑνὸς ἀκόμη κλίτους σὲ κάθε πλευρά, στεγασμένου μὲ δύο σταυροθόλια καὶ μὲ προεξέχουσες ἁψίδες. Διακοσμήθηκε στὸ ἐσωτερικό του μὲ τοιχογραφίες διαφορετικῶν περιόδων, ἀπὸ τὶς ὁποῖες ἔχει διασωθεῖ σήμερα ἀποσπασματικὸς τοιχογραφικὸς διάκοσμος τουλάχιστον τεσσάρων φάσεων. Ἐντυπωσιακὸ στὴν ἀνωδομὴ του εἶναι ἡ χρήση διαφορετικοῦ χρώματος λίθων, οἱ ὁποῖοι σχηματίζουν τὸ σύμβολο τοῦ σταυροῦ. Ὁ ναὸς θεωρήθηκε πὼς ἦταν ἡ ἐκκλησία τῶν Νεστοριανῶν, ἡ ὁποία ἀναφέρεται σὲ ἔγγραφα τῆς περιόδου τῆς Λατινοκρατίας. Παρόλα αὐτὰ πρόσφατη μελέτη Ἰταλοῦ βυζαντινολόγου ἀμφισβήτησε τὴ διαδεδομένη αὐτὴ ἄποψη, ὑποστηρίζοντας πὼς στὸ ναὸ αὐτὸ θὰ ἐγκαταστάθηκε κοινότητα Μελκιτῶν ἢ Δυτικῶν Σύρων ἀπὸ τὸ Λίβανο, μετὰ τὴν πτώση τῶν σταυροφορικῶν βασιλείων στὰ χέρια τῶν Μουσουλμάνων. Στὴν ἄποψή του αὐτὴ ὁδηγήθηκε βάσει ἱστορικῶν, ἀρχιτεκτονικῶν ἀλλὰ καὶ εἰκονογραφικῶν στοιχείων, τὰ ὁποῖα δὲν συνάδουν μὲ τίς θρησκευτικές πεποιθήσεις τῶν Νεστοριανῶν. Μετὰ τὴν κατάληψη τῆς Κύπρου ἀπὸ τοὺς Τούρκους τὸ 1571 ὁ ἱερὸς ναὸς τοῦ Ἁγίου Γεωργίου μετετράπη σὲ στάβλο γιὰ καμῆλες. Ἐπὶ Ἀγγλοκρατίας ὁ ναὸς παραχωρήθηκε ἀπὸ τὴν ἀποικιοκρατικὴ κυβέρνηση μὲ ἐνοίκιο στοὺς Ὀρθοδόξους καὶ ἀποτέλεσε τὸν ὀρθόδοξο ναὸ τῆς Ἀμμοχώστου ἕως τὸ 1957. Τὰ περισσότερα στοιχεῖα γιὰ τὴν ἱστορία τοῦ μνημείου προέρχονται ἀπὸ τὶς περιγραφὲς καὶ τὰ σχέδια τοῦ Γάλλου Κ. Ἐνλάρ τὸ 1899. Τὸ 1936 κατεγράφη στὸ ναὸ φορητὴ εἰκόνα τῆς Ἀναλήψεως, χρονολογούμενη στὸ 1725. Σύμφωνα μὲ παλαιὰ παράδοση, ἂν κάποιος ἐπιθυμοῦσε νὰ ξεφορτωθεῖ κάποιον, μάζευε σκόνη ἀπὸ τὸ ναὸ καὶ τὴν ἄφηνε ἔξω ἀπὸ τὴν οἰκία τοῦ ἐχθροῦ του καὶ ἐκεῖνος ἐντὸς ἑνός ἔτους εἴτε θὰ πέθαινε, εἴτε θὰ ἐγκατέλειπε τὴν Κύπρο. Σήμερα τὸ ναὸ διαχειρίζεται παρανόμως τὸ ἀνεπίσημο «Πανεπιστήμιο Ἀνατ. Μεσογείου» τῆς Ἀμμοχώστου καὶ τὸν ἔχει βεβηλώσει μετατρέποντάς τον σὲ θέατρο, ὅπου δίδονται καλλιτεχνικὲς παραστάσεις. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: R. Gunnis, Historic Cyprus, Nicosia (1936) =1973, 99-100. Χ. ΧΟΤΖΑΚΟΓΛΟΥ, Τὰ θρησκευτικὰ μνημεῖα στὴν Τουρκοκρατούμενη Κύπρο, Λευκωσία, Μουσεῖον Ἱερᾶς Μονῆς Κύκκου, =2009, 43, 76 μὲ περαιτέρω βιβλιογραφία, εἰκ. σελ. 79. M. Bacci, Syrian, Palaiologan and Gothic Murals in the Nestorian Church of Famagusta ΔΧΑΕ ΚΖ (2006) 207-220. Πνευματική Διακονία, τεῦχος 5ο - 6o 41

ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΜΕ ΣΥΡΙΑΚΕΣ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΣΤΟΝ ΑΓ. ΓΕΩΡΓΙΟ ΕΞΟΡΙΝΟ Ο ΑΓ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΕΞΟΡΙΝΟΣ, ΑΜΜΟΧΩΣΤΟΣ ΜΕΤΑΤΡΑΠΕΙΣ ΣΗΜΕΡΑ ΣΕ ΘΕΑΤΡΟ 42 Πνευματική Διακονία, τεῦχος 5ο - 6o

ΑΓ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΕΞΟΡΙΝΟΣ ΑΠΟ ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΑ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΦΑΣΗΣ ΣΤΟΝ ΑΓ. ΓΕΩΡΓΙΟ ΕΞΟΡΙΝΟ Πνευματική Διακονία, τεῦχος 5ο - 6o 43

ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΡΑΠΕΖΑ, ΑΧΕΡΙΤΟΥ Ὁ ναὸς τῆς Παναγίας Τραπέζας κεῖται τρία χιλιόμετρα βορείως τῆς Ἀχερίτου. Πρόκειται γιὰ κτίσμα τῆς περιόδου τῆς Λατινοκρατίας, τὸ ὁποῖο σήμερα εἶναι διαμορφωμένο στὸν ἀρχιτεκτονικὸ τύπο τοῦ τρίκλιτου τρουλλαίου ναοῦ. Τὸ κεντρικὸ κλίτος ἀπολήγει σὲ ἐξωτερικὰ διαμορφωμένη ἁψίδα ἐν ἀντιθέσει μὲ τὰ ἑκατέρωθεν κλίτη. Φαίνεται πὼς ὁ ναὸς ἀρχικὰ ἦταν δίκλιτος τρουλλαῖος καὶ σὲ μεταγενέστερη περίοδο ἐπεκτάθηκε πρὸς δυσμᾶς καὶ πρὸς νότον. Δὲν ἀποκλεῖται καὶ στὴν περίπτωση αὐτὴ νὰ ἔχουμε συγκατοίκηση Ὀρθοδόξων καὶ Ρωμαιοκαθολικῶν στὸν ἴδιο ναό, ἀλλὰ σὲ διαφορετικὸ κλίτος. Ὁ ναὸς μετὰ τὴν τουρκικὴ εἰσβολὴ χρησιμοποιήθηκε γιὰ μεγάλο χρονικὸ διάστημα ὡς μάνδρα προβάτων, ἀφοῦ προηγουμένως κτίσθηκαν πρόχειρα οἱ εἴσοδοί του. Σὲ μία ἀπὸ τὶς ἐπισκέψεις μας στὸ ναὸ διαπιστώθηκαν ἴχνη λαθρανασκαφῆς ἀπὸ ἀρχαιοκάπηλους, ἐνῶ στὴν τελευταία ἐπίσκεψή μας ὁλόκληρο τὸ δάπεδο τοῦ ναοῦ εἶχε ἀνασκαφεῖ ἐσωτερικὰ ἀπὸ ἀρχαιοκάπηλους. Φαίνεται πὼς στὸ δάπεδο τοῦ μεσαιωνικοῦ ναοῦ ὑπῆρχαν ταφές, τὶς ὁποῖες ἐντόπισαν ἀρχαιοκάπηλοι καὶ ἀφαίρεσαν τὸ περιεχόμενο ἀφήνοντας ἐντὸς μερικὰ σπασμένα ἀγγεῖα. Ὁ Κ. Ἐνλάρ, ὁ ὁποῖος ἀναφέρεται καὶ στὸ μνημεῖο αὐτὸ στὴ μελέτη του περιέργως δέν κάνει λόγο γιὰ τὶς τοιχογραφίες ποῦ κοσμοῦσαν τὸ ἐσωτερικό του. Ἀπὸ τὰ σπαράγματα ποὺ σώζονται σήμερα εἶναι ἐμφανὴς ἡ δράση ἀρχαιοκαπήλων, οἱ ὁποῖοι ἀποτοίχισαν ἀρκετὲς ἀπὸ τὶς τοιχογραφίες, ἐνῶ πολλὲς ἄλλες διακρίνονται σήμερα μισοκατεστραμένες στὸν τροῦλλο, στὰ σφαιρικὰ τρίγωνα καὶ στὶς κατώτερες ἐπιφάνειες. Οἱ τοιχογραφίες ἐντάσσονται στὸ κυπροαναγεννησιακὸ ρεῦμα τῆς ζωγραφικῆς ποὺ ἀναπτύχθηκε στὴ Μεγαλήνησο ἐπὶ Ἑνετοκρατίας καὶ κοσμοῦν τὸ δυτικὸ μόνο τροῦλλο καὶ τὶς ἐπιφάνειες κάτω ἀπὸ αὐτόν. Στὸ ναὸ διασώζονται ἐπίσης ἀξιόλογα δείγματα γλυπτικοῦ ἀρχιτεκτονικοῦ διακόσμου τῆς Λατινοκρατίας, ἐνῶ ὅπως καὶ στὸν Ἅγ. Γεώργιο τὸν Ἐξορινό, οἱ δόμοι τῆς ὀροφῆς σχηματίζουν σταυρό. Λίθινη ἐγχάρακτη ἀνορθόγραφη ἐπιγραφὴ στὸ νότιο, ἐξωτερικὸ τοῖχο τοῦ ναοῦ διασώζει τὴν πληροφορία τῆς ἀνακαίνισης στὸ 16ο αἰώνα. Πιστεύεται πῶς ὁ ναὸς τῆς Παναγίας Τραπέζας ἀποτελοῦσε τὸν κεντρικὸ ναὸ τοῦ μεσαιωνικοῦ οἰκισμοῦ, ὁ ὁποῖος σταδιακὰ ἐρημώθηκε, ἀφήνοντας τὴν ἐκκλησία ὡς μοναδικὸ σῆμα μνήμης τῆς ἱστορίας τοῦ τόπου. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: C. Enlart, Gothic Art and the Renaissance in Cyprus (D. Hunt), London (1899) =1987, 316-7. Χ. ΧΟΤΖΑΚΟΓΛΟΥ, Τὰ θρησκευτικὰ μνημεῖα στὴν Τουρκοκρατούμενη Κύπρο, Λευκωσία, Μουσεῖον Ἱερᾶς Μονῆς Κύκκου, =2009, 134-5 μὲ περαιτέρω βιβλιογραφία. ΙΩ. ΗΛΙΑΔΗ, Ἡ Κυπροαναγεννησιακὴ ζωγραφικὴ στὴ χερσόνησο τῆς Καρπασίας, στό: Πρακτικὰ Α Παγκαρπασιακοῦ Συνεδρίου, Λεμεσὸς (ὑπὸ ἔκδοσιν). 44 Πνευματική Διακονία, τεῦχος 5ο - 6o

ΝΑΟΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ ΑΠΟ ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΑ ΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ ΑΝΕΣΚΑΜΜΕΝΟ, ΑΧΕΡΙΤΟΥ (2007) ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΠΑΡΑΓΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΡΟΥΛΛΟ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ, ΑΧΕΡΙΤΟΥ Πνευματική Διακονία, τεῦχος 5ο - 6o 45

ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΠΑΡΑΓΜΑΤΑ ΠΟΥ ΔΕΙΧΝΟΥΝ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΑΡΧΑΙΟΚΑΠΗΛΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΡΑΠΕΖΑ, ΑΧΕΡΙΤΟΥ ΙΧΝΗ ΑΠΟ ΤΙΣ ΛΑΘΡΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΣΤΟ ΝΑΟ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ, ΑΧΕΡΙΤΟΥ 46 Πνευματική Διακονία, τεῦχος 5ο - 6o

Οἱ Ὀρθόδοξοι Ναοί τῶν Βαρωσίων Δρ Χριστόδουλου Χατζηχριστοδούλου * Οἱ ναοί τῆς πόλης τῶν Βαρωσίων ἐλάχιστα ἤ καθόλου ἀπασχόλησαν τούς ἐρευνητές στό παρελθόν. Αὐτό ὀφείλεται κατά κύριο λόγο στή στροφή τῆς ἔρευνας πρός τά μεσαιωνικά μνημεῖα τῆς παλιᾶς πόλης τῆς Ἀμμοχώστου. Σήμερα, ἐπειδή μεγάλο μέρος τῆς πόλης τῶν Βαρωσίων εἶναι ἀπροσπέλαστο λόγω τῆς τουρκικῆς παράνομης κατοχῆς του οἱ ναοί εἶναι ἀδύνατον νά ἐρευνηθοῦν καί ἡ κατάσταση διατήρησής τους εἶναι μᾶλλον κακή λόγω τῆς μακροχρόνιας ἐγκατάλειψής τους καί τῆς κακόβουλης λεηλασίας τους 1. Τό κείμενο πού ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ μία πρώτη προσέγγιση τῶν μνημείων αὐτῶν, καθώς καί ἀνθρώπων πού σχετίστηκαν μέ αὐτά, κληρικῶν καί λαϊκῶν καί πού γνωρίζουμε τά ὀνόματά τους. Ο ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Γιά τήν ἀρχιτεκτονική τοῦ ναοῦ ἐλάχιστα στοιχεῖα εἶναι γνωστά, ἐνῶ ἡ δημοσιευμένη φωτογραφία δέν μπορεῖ νά βοηθήσει 2. Ἦταν μία δρομική ξυλόστεγη βασιλική. Στή δυτική πλευρά ὑπῆρχε σκεπαστή στοά (ἡλιακός) 3. Ὁ ναός ἔχει κωδωνοστάσιο πού ἀποτελεῖται ἀπό τρεῖς στάθμες. Ὁ Ἅγιος Νικόλαος ἦταν ὁ κεντρικός ναός τῆς πόλης, στόν ὁποῖο ἐτελοῦντο οἱ ἐπίσημες δοξολογίες γιά τίς ἐθνικές ἑορτές 4. Ὁ Καθεδρικός Ναός Ἁγίου Νικολάου Βαρωσίων πρίν ἀπό τήν τουρκική εἰσβολή. * Ὁ δρ. Χριστόδουλος Χατζηχριστοδούλου εῖναι μέλος ΣΕΠ τοῦ Ἀνοικτοῦ Πανεπιστημίου Κύπρου, Πρόεδρος τῆς Ἑταιρείας Κυπριακῶν Σπουδῶν. 1 Οἱ εἰκόνες τῶν ναῶν καταγράφηκαν ἀπό τήν Ἀρχαιολόγο Χρυσούλλα Μπαλτογιάνη, ἀλλά οἱ σημειώσεις της παραμένουν ἀδημοσίευτες. 2 Κούμα Μ., Τά παληά Βαρώσια καί ἡ παληά Ἀμμόχωστος. Προσωπικές ἀναμνήσεις καί ἐντυπώσεις, Ἀμμόχωστος 1971, 24. 3 Φωτογραφία τοῦ ἡλιακοῦ βλ. στό ἔνθετο Χρονικό τῆς ἐφημερίδας Πολίτης, 18 Ἰανουαρίου 2009. 4 Κούμας, Βαρώσια, 24-25. Πνευματική Διακονία, τεῦχος 5ο - 6o 47

Ἐφημέριοι τοῦ ναοῦ διετέλεσαν ὁ Παπά Νικόλας ὁ Κούντουρος, ὁ Παπά Νικόλας ὁ Δερυνιώτης καί ὁ Παπαλαμπρής, ὁ ὁποῖος εἶχε πρωτοψάλτη τόν Χαράλαμπο Γαβριηλίδη 5. Τελευταῖος ἱερέας τοῦ Ἁγίου Νικολάου ἦταν ὁ π. Γεώργιος Ἀριστείδου ἀπό τό Βουνί Λεμεσοῦ, τώρα στόν προσφυγικό οἰκισμό τοῦ Ἁγίου Σπυρίδωνος στή Λευκωσία. Ἐκκλησιαστικός ἐπίτροπος τοῦ Ἁγίου Νικολάου διετέλεσε καί ὁ Λουκᾶς Γεωργίου, δήμαρχος τῆς Ἀμμοχώστου 6. Νεωκόροι τοῦ ναοῦ διετέλεσαν ὁ ΧατζηΧρῆστος Χατζηλοϊζής καί στή συνέχεια ὁ Θεοχάρης Θεοχάρους (ὡς 1974) 7. Καί οἱ δύο ἀπεβίωσαν στή Λεμεσό. Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΖΩΝΗΣ Ὁ ναός ἦταν ἀρχικά μονόχωρος πού ἐπεκτάθηκε καί ἔγινε δίκλιτος. Ὁ ναός ἐπεκτάθηκε τό 1953 κ. ἑξ. ἀπό τόν ἀρχιτέκτονα Μίχ. Ἰ. Κοκκίνου 8. Στό κέντρο τοῦ ναοῦ, κατεβαίνοντας δύο σκαλοπάτια, βρισκόταν σέ κόγχη ἡ προσκυνηματική εἰκόνα τῆς Θεοτόκου. Κατά τήν Μιχαηλίδου ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας εἶχε ἐπιζωγραφιστεῖ τήν ἐποχή πού ἐπεκτάθηκε ὁ ναός 9. Τό δάπεδο ἦταν μαρμαροθετημένο 10 καί ἴσως ὑποδηλώνει ὅτι στή θέση αὐτή ὑφίστατο παλαιότερος ναός. Στό Βυζαντινό Μουσεῖο τοῦ Ἱδρύματος Ἀρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ στή Λευκωσία φυλάσσεται φορητή εἰκόνα τῶν Εἰσοδίων τῆς Θεοτόκου πού προέρχεται ἀπό τό ναό τῆς Ἁγίας Ζώνης 11. Ἄλλη εἰκόνα τῆς Παναγίας τῆς Ὁδηγήτριας τοῦ 16ου αἰώνα ἀπό τόν ἴδιο Ὁ ναός τῆς Ἁγίας Ζώνης μετά τό 1974. ναό πού ἦταν στήν κατοχή τοῦ Aidin 5 Ό.π., 25. 6 Ό.π., 37. 7 Πληροφορία τοῦ ἐγγονοῦ του π. Θεοχάρη Θεοχάρους. Ὁ Χατζηχρῆστος γιά τίς πολλές ἐλεημοσύνες τοῦ κατηγορήθηκε ὅτι ἔπαιρνε χρήματα ἀπό τό παγκάρι καί ὁδηγήθηκε στόν Ἀρχιεπίσκοπο Λεόντιο γιά νά τόν δικάσει. Ἀφοῦ τόν ἐξέτασε τόν βρῆκε ἀθῶο, ἀλλά τόν παρακάλεσε νά παραιτηθεῖ γιά νά ἡσυχάσουν οἱ κατήγοροί του, ἐπίτροποι τοῦ ναοῦ. 8 Κύρρης, Ἱστορία τῆς Μέσης Ἐκπαιδεύσεως Ἀμμοχώστου 1191-1955 ἰδίως δέ τοῦ Ἑλληνικοῦ Γυμνασίου Ἀμμοχώστου, Λευκωσία 2 2005, 240, εἴκ. 38, Μιχαηλίδου, Βαρώσι, 46. 9 Μιχαηλίδου, Βαρώσι, 46. 10 Πληροφορία Ἀνδρέα Χατζηχριστοδούλου ἐξ Ἀγγαστίνας, κατοίκου Ἁγίου Μέμνονος. 11 Ἰ. Ἠλιάδης, Ὁδηγός ἔκθεσης, Εἰκόνες τῆς Παναγίας στό Βυζαντινό Μουσεῖο. Ναοί καί ἀπεικονίσεις της στήν τέχνη τῆς Κύπρου, 31 Μαρτίου-30 Σεπτεμβρίου 2009, [Λευκωσία 2009], 6. 12 Κύπρος ἡ λεηλασία ἑνός πολιτισμοῦ, Ἀθήνα 2000, 120. 48 Πνευματική Διακονία, τεῦχος 5ο - 6o

Dikmen κατασχέθηκε ἀπό τήν Ἀστυνομία τοῦ Μονάχου 12. Μία τρίτη εἰκόνα πού ἀπεικονίζει τήν Παναγία Γαλακτοτροφοῦσα, κυπροαναγεννησιακῆς (γνωστῆς καί ὡς ἰταλοβυζαντινῆς) τεχνοτροπίας, ἐπαναπατρίστηκε τό 2009 μέ ἐνέργειες τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Κύπρου Χρυσοστόμου Β καί ἐκτίθεται στό Βυζαντινό Μουσεῖο τοῦ Ἱδρύματος Ἀρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ 13. Ἐφημέριοι τοῦ ναοῦ διετέλεσαν ὁ Ἱερομόναχος Βαρνάβας, ὁ Παπά Γεώργιος Καντούνας καί ὁ διάκονος Ἰωσήφ, μετέπειτα οἰκονόμος τῆς Μονῆς Ἀποστόλου Ἀνδρέου. Οἱ τελευταῖοι κληρικοί τοῦ ναοῦ ἦταν ὁ παπά Κυριάκος καί ὁ διάκονος Σταῦρος Σαράντης. Ὁ π. Σταῦρος μετά τήν εἰσβολή λειτουργοῦσε στόν Ἅγιο Δομέτιο στή Λευκωσία 14. Οἱ ψάλτες τοῦ ναοῦ ἦταν οἱ Γεώργιος Παντελίδης 15, Ἀντώνιος Παπαδόπουλος, δικηγόρος, Ἀναστάσης Κονναρῆς 16 καί ὁ Κυριάκος Ψάλτης, ὁ ὁποῖος ἀπεβίωσε στόν προσφυγικό συνοικισμό Βρυσούλλων. Ἐκκλησιαστικοί ἐπίτροποι τῆς Ἁγίας Ζώνης διετέλεσαν ὁ ΧατζηΕυαγγέλης Λοίζου, δήμαρχος καί Πρόεδρος τῆς Σχολικῆς Ἐφορείας 17 καί ὁ Νικόλαος Παπαδόπουλος (Σίσκος) 18 Στή δυτική ἄκρη τῆς ἐκκλησίας ὑπῆρχαν οἱ παλιοί νοτάδες (κελιά). Στούς χώρους αὐτούς στεγάστηκε τό Σχολαρχεῖο (1905-1912) καί ἀκολούθως οἱ πρῶτες τάξεις τοῦ Γυμνασίου στά πρῶτα χρόνια τῆς ἵδρυσής του 20. Στή συνέχεια τά κελιά χρησιμοποιήθηκαν ὡς κατοικία τοῦ ἱερέως 21. Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΤΙΜΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ 22 Καμαροσκέπαστος μονόκλιτος ναός πιθανῶς μεσαιωνικός μέ μεταγενέστερες ἐπεμβάσεις. Τά περιουσιακά στοιχεῖα καί τά ἀντικείμενα τοῦ ναοῦ σημειώνονται στόν Κώδικα 7 τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Κύπρου. Ἐφημέριοί του ναοῦ διετέλεσαν ὁ παπά Μιχαήλ 23 καί ὁ π. Πιερής Ἠλία (μέχρι τό 1974) 24. Ψάλτης τοῦ ναοῦ ἦταν κάποιος Φώτης 25. Στήν αὐλή τοῦ ναοῦ ὑπῆρχε Ὁ ναός τοῦ Τιμίου Σταυροῦ μετά τό 1974. 13 Ὅ.π., 26. 14 Πληροφορία π. Θεοχάρη Θεοχάρους. 15 Κούμας, Βαρώσια, 37. 16 Ὅ.π., 25. 17 Ὅ.π., 37. Γιά φωτογραφία τοῦ Λοϊζου βλ. Κύρρης, Μέση Ἐκπαίδευση, εἰκ. 10. 18 Ὅ.π., Βαρώσια, 38. 20 Μιχαηλίδου, Βαρώσι, 46. 21 Κύρρης, Μέση Ἐκπαίδευση, 241, εἰκ. 39. 22 Μιχαηλίδου, Βαρώσι, 47. 23 Κούμας, Βαρώσια, 26. 24 Πληροφορία π. Θεοχάρη Θεοχάρους. Μετά τό 1974 διετέλεσε ἱερέας στό ναό τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου Ἐλεήμονος στή Λεμεσό. 25 Κούμας, Βαρώσια, 26. Πνευματική Διακονία, τεῦχος 5ο - 6o 49

Ὁ ναός τοῦ Τιμίου Σταυροῦ σέ φωτογραφία τοῦ τέλους τοῦ 19ου αἰώνα (Ἀρχεῖο Πολιτιστικοῦ Ἱδρύματος Τραπέζης Κύπρου). Εἴσοδος κοιμητηρίου Τιμίου Σταυρού (πρόσφατη φωτογραφία). κοιμητήριο πού περιβαλλόταν ἀρχικά μέ περιτοίχισμα. Τό κοιμητήριο ἐγκαταλείφθηκε ὅταν δημιουργήθηκε τό νέο κοιμητήτριο 26. Ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον παρουσίαζε ἡ πύλη τοῦ κοιμητηρίου στό ἀέτωμα τῆς ὁποίας ὑπῆρχε ψηφιδωτή παράσταση τῆς εἰς Ἅδου Καθόδου τοῦ Χριστοῦ (20ός αἰ.), βυζαντινῆς τεχνοτροπίας. Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ Ὁ ναός κτίστηκε τό 16ο αἰώνα καί ἐπεκτάθηκε στή συνέχεια. Ἀπό τήν ἀρχική φάση σώζεται μόνο ἡ ἁψίδα τοῦ ἱεροῦ 27. Ὁ ναός εἶναι μονόκλιτος καί ξυλόστεγος, σχετικά μεγάλων διαστάσεων. Ἡ ὀροφή του σήμερα ἔχει πέσει καί ἡ κατάσταση διατήρησής του εἶναι κακή. Μέσα στό ναό ὑπῆρχε τάφος τῆς ἐποχῆς τῆς Βενετοκρατίας 28. Τά περιουσιακά στοιχεῖα καί τά ἀντικείμενα τοῦ ναοῦ σημειώνονται στόν Κώδικα 8 τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Κύπρου. Ἐφημέριοί του ναοῦ διετέλεσαν ὁ Παπά Πέτρος 29, ὁ Παπά Δημήτρης Ζήσιμος καί ψάλτες ὁ δάσκαλος Μιχαήλ Γ. Ζήσιμος καί ὁ Στυλιανός 30. Ο ΝΑΟΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΧΡΥΣΟΣΠΗΛΙΩΤΙΣΣΗΣ Ὁ μεσαιωνικός ὑπόγειος ναός καταγράφεται στόν Κώδικα 8 ὡς τῆς «σπηλιοτίσσης». Ὁ ναός ἦταν γνωστός τούς μεσαιωνικούς χρόνους ὡς Santa Maria della Cava 31. Τά περιουσιακά στοιχεῖα καί ἀντικείμενα τοῦ ναοῦ σημειώνονται στόν Κώδικα 8 τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Κύπρου. Ἡ παλαιά εἰκόνα τῆς Παναγίας ἦταν καλυμμένη μέ ἀργυρεπίχρυση ἐσθήτα καί ἦταν κτυπημένη στή μία γωνιά της. Ὁ νέος ναός ἀνεγέρθηκε σύμφωνα μέ τό σχέδιο τοῦ ἀρχιτέκτονα Μ. Κοκκίνου πάνω ἀπό τήν εἴσοδο τοῦ σπηλαιώδους ναοῦ τῆς Παναγίας 32. Πάνω ἀπό τό σπήλαιο εἶχε ἀνεγερθεῖ κωδωνο- 26 Μιχαηλίδου, Βαρώσι, 47. 27 Yapicioglou, Kuzey Kibris,taki,138-139. 28 Ὅ.π. 29 Κούμας, Βαρώσια, 40. 30 Ὅ.π., 26. 31 Yapicioglou, Kuzey Kibris,taki,136. 32 Κύρρης, Μέση Ἐκπαίδευση, 225. 50 Πνευματική Διακονία, τεῦχος 5ο - 6o

Ὁ ναός τῆς Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας στό Κάτω Βαρώσι μετά τό 1974. στάσιο τεσσάρων σταθμῶν, τό ὁποῖο κατεδαφίστηκε μετά τήν ἀνέγερση τοῦ ὑφιστάμενου κωδωνοστασίου 33. Τίς εἰκόνες τοῦ ναοῦ εἶχε ζωγραφίσει ὁ Σολωμός Φραγκουλίδης. Ἐφημέριοι τοῦ ναοῦ διετέλεσαν ὁ Παπά Πέτρος, ὁ Παπά Δημήτρης Ζήσιμος καί ψάλτες ὁ δάσκαλος Μιχαήλ Γ. Ζήσιμος 34 καί ὁ Στυλιανός 35. Τελευταῖος ἱερέας τῆς Χρυσο σπηλιώτισσας ἦταν ὁ π. Παναγιώτης Παναγίδης ἀπό τήν Τριμίκληνη 36. Ὁ ναός μετά τήν κατάληψη τῆς πόλης βεβηλώθηκε, λεηλατήθηκε καί μετατράπηκε σέ τέμενος μέ τήν ὀνομασία ULU CAMI 37. Μέσα στήν ὑπόγεια κρύπτη ὑπάρχουν λίγα στασίδια καί μία μεγάλου μεγέθους εἰκόνα τῆς Βάπτισης τοῦ Χριστοῦ τοῦ 16ου αἰώνα, ἡ ὁποία λόγω διαστάσεων δέν χωροῦσε νά βγεῖ ἀπό τήν χαμηλή εἴσοδο καί δέν ἐκλάπη. Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΛΟΥΚΑ Ὁ ναός τοῦ Ἁγίου Λουκᾶ ἦταν καθολικό μικρῆς Μονῆς πού ἤκμασε κατά τήν περίοδο τῆς Βενετοκρατίας καί τῆς Τουρκοκρατίας. Ὡς πρός τόν ἀρχιτεκτονικό του τύπο ἦταν μονόκλιτος, καμαροσκέπαστος. Γιά το κτίσιμό του εἶχε χρησιμοποιηθεῖ πωρόλιθος. Γκρεμίστηκε λίγο πρίν τό 1974 καί στή θέση του ἄρχισε νά ἀνεγείρεται ἄλλος ναός πού ἔμεινε ἡμιτελής λόγω τῆς τουρκικῆς κατοχῆς τῆς πόλης 38. Ἐφημέριος του ναοῦ διετέλεσε ὁ Οἰκονόμος Ἠρακλείδιος, γνωστός καί ὡς ὁ Κονόμος τ ἈϊΛουκά 39. Ἀρχιερατικός ἐπίτροπος Ἀμμοχώστου διετέλεσε ὁ π. Εὐστάθιος, ὁ ὁποῖος ἦταν καί ἱεροκήρυκας 40. Μετά τήν εἰσβολή πῆγε στό Ἅγιο Ὅρος, ὅπου καί ἀπεβίωσε, ἀφήνοντας φήμη ὁσίου ἀνδρός. Τελευταῖος ἐφημέριος τοῦ Ἁγίου Λουκᾶ ὑπῆρξε ὁ Πρωτοπρ. Ἐλευθέριος Χριστοδούλου ἀπό τή Δερύνεια, ὁ ὁποῖος ἀπεβίωσε στή Λευκωσία, ὅπου διετέλεσε ἐφημέριος τοῦ Ἁγίου Δομετίου. Ὡς διάκονος ὑπηρετοῦσε στό ναό μέχρι τό 1974 ὁ Πρωτοπρ. Εὐέλθων Χαραλάμπους, νῦν προϊστάμενος τοῦ ἱ. ναοῦ Ἁγ. Δημητρίου Παραλιμνίου. 33 Γιά φωτογραφία τοῦ παλαιοῦ κωδωνοστασίου, βλ. Ό.π., 225, εικ. 5. 34 Γιά φωτογραφία τοῦ Μιχαήλ Γ. Ζήσιμου, βλ. Κούμας, Βαρώσια, 30. 35 Ὅ.π., 26. 36 Πληροφορία π. Θεοχάρη Θεοχάρους. Ὁ π. Παναγιώτης μετά τήν εἰσβολή τοῦ 1974 διετέλεσε ἐφημέριος τοῦ ναοῦ τῆς Καθολικῆς στή Λεμεσό. Ὁ π. Παναγιώτης ἀπεβίωσε στίς 10 Δεκεμβρίου 2007 σέ ἡλικία 86 ἐτῶν καί κηδεύθηκε στίς 12 Δεκεμβρίου 2007 ἀπό τό ναό τῆς Παναγίας Ἐλεούσας στήν Τριμίκλινη, βλ. Ἐφημερίδα Ὁ Φιλελεύθερος, 12 Δεκεμβρίου 2007 ὅπου δημοσιεύεται καί φωτογραφία τοῦ ἀποθανόντος. 37 Yapicioglou, Kuzey Kibris,taki,136-137. 38 Yapicioglou, Kuzey Kibris,taki,135. 39 Κούμας, Βαρώσια, 26, 40. 40 Πληροφορία π. Θεοχάρη Θεοχάρους. Πνευματική Διακονία, τεῦχος 5ο - 6o 51